• Eyala
  • matjoukann
  • Pòtre
  • liannaj
Eyala matjoukann Pòtre liannaj

Abstrak leksik lang Wanakera.

                                                                                                                                            Lang natifnatal Matnik

Sektanm 1870 

Se se tjanmay dezienm jenerasion afritjen an (yorouba, ibo, ashanti, pou piplis kannan-moun l'Afrik-anba-solèy) ki leve lang kreyol la tankon lang-pale eti moun Matnik te konnet nan labrenn 19e la ek pipirit 20e siek la. Nou menm kabechè plodari bililik-aleliwon karayib la te pretann, mabial, lang la leve an sistenm-lang otila anchay kreyol (lang kare-tè, lang laliwonn) kouri-lawonn anlè bòdaj an lang-natifnatal eti ka fè mitan rèch sistenm tala. Se pou nou teste si tout lang se lang, tout lang pa trape menm rel-wakle a, an lang kare-tè se pa an lang natifnatal. An lang natifnatal se an lang eti moun ka fè letjete nan divini, lè yo ka matje’y mabial ek aleliwon-galba. Se an lang ki trape an karetel-matje, se an lang ka leve laliwonn an kanman-fondalnatal. An lang kare-tè (an lang kreyol) pa anzandjaye ayen, se an lang ki rete kwennse nan tan-douvan. Se lang kreyol la, nan peyi karibeyen, rete pri nan bitako ninang-founang lan oben bitako dèyè sistenm ninang-founang lan. Plodari kreyol la ka palantje lide tala eti anmasogannizè ewopeyen, te ke fè tou-yonn se lakou-peyi tala, fè lang ek sa-sav-fondalnatal  tala. Nan kabèch piplis kreyolis (nan ta tout kreyolè), betje a fè laliwonn lan, ek laliwonn lan se peyi a. la Nou menm ki nou menm lan, pou plodari bililik-aleliwon karayib eti nou ka kabeche ek palantje, nou sispann, depi owonzon ven lanne, kriye lang natifnatal nou "kreyol" epi lonyen’y tankou an sistenm-lang natifnatal matnik. Plodari bililik-aleliwon karayib la se pou toulong tjenbe lide kouri-lawonn Karayib la eti se prèmie adan twa lide-fondas plodari ta'a.

A - B - Ch - D -  E - F - G - H - I - J - K

-L -M - N - O - P - R - S - T  - V - W - Y - Z

Se moun atè Matnik, yo menm ki te fondase an laliwonn/tan-ka-pase matnik depi mitan 18e siek la, lè anchay nèg-mawon ek anchay moun san-chenn vini ka djabalapte ti kare-tè fè jaden ba fanmi yo manhe-brè ek an kote rete, pou wabap 20e siek la, lè anchay moun vini ka matje lang lan dri, bay an larel sistenm-lang. Sistenm-lang-matnik se pa an lang-an-frans, se pa nepi an lang-l’afrik, se lang atè Karayib la nan kontinan-l’amerik. Se sistenm-lang lan ka pe ba moun tit pou nonmen, pawol-pale pou depenn ek kabeche (ba an divini) tjouns laliwonn/tan-ka-pase a. Se pa anni an pòte-kole otila lang lan ka pòte ba laliwonn/tan-ka-pase a eti limenm ka ba lang lan tjouns dekatonnen tit ek pawol-pale’y ; se an dekou-kòtok otila an dekou apiye-asou-pwa-kò ba bay aleliwon-galba, nan nonmen oben depenn ta’a lang lan ka fè sistenm-lang. Isiya la se an faktoraj epi an vidjozay tilili tjouns ki ka pe bay, nan sistenm-lang lan tankon nan laliwonn/tan-ka-pase a. Se pou se tann ek konprann sa eti ni an ladje-wach-kòtok (abstracción) ki ka fèt nan sitenm-lang lan tankon nan Laliwonn/tan-ka-pase a. Si pa ni ladje-wach-kòtok ta’a pa pe ni sistenm ; se pa anni leve liannaj nan mitan chak se dwel la nan an lawonn-dwel, se pou dòt dwel ka pe leve nan liannaj oben djoubap nan mitan de, twa oben anpil dwel.

Se pou se tann ek konprann, sistenm-lang-matnik liannen djok, lang-nan-lang epi sistenm-lang-ayiti, sistenm-lang-gwadloup, sistenm-lang-gwiyann, sistenm-lang-dòmnik, sistenm-lang-sentlisi tou ; liannen yo liannen la’a ka fè kontel, sistenm-lang-matnik ek sistenm-lang-gwadloup se de ; si de peyi ta’a se sese (sese-marasa epi sa) se pou se rive tann ek konprann, yo pa menm, yo pa pe ni menm divini an ; tou-liannen yo liannen la’a ka fè sitenm-lang-matnik ek sistenm-lang-ayiti se de, menm si an moun atè Matnik te ke ka rive konprann flouz sa an moun atè Ayiti ka di kontel nan tjek "m ap boule san fè sann", pa ale konprann se "man boule nan sann" se ronmon Matnik la. Lang lan se pa anni tit, ti-pawol ek pawol-pale, ti-lèspri ek kout-zie-asou-lavi, se plis pase tousa an tan kouri lawonn, delè jik dekouri lawonn, vire kouri lawonn, tousa ka leve an kout-zie-asou-lavi, weltanschauung, ek we-feeling nan menm balan an, otila an lakou-moun ka pe trase an chimen-divini.

Tit-langayele menm rel-konprann  ti kantinaj Tit-langayele menm rel-konprann  nan gran kantinaj

Ma Photo

Teng-penteng

  • OECS Youth
    Penteng ek tengendeng, sanble ek konsit, tousa ka woule lakay, ka kouri-lawonn, toupatou nan Karayib la ek lotbotsay. Tout flyer ki vole jik isiya.

Lapli-solèy nan Karayib la

  • Lapli-solèy 17-11-24
    Lapli-tonbe-solèy-chofe oliwon Karayib la, tan eti moun ka bat anba'y an jou pou anlòt.

Titim... bwa-sek

  • Titim... bwa-sek  mizik ka tonbe  pa ni djaz ka frape
    Titim lan se pa anni pou teste lakou a pa ka dòmi men, pi douvan, pou anchouke liannaj nan mitan moun nan an lakou, se pou tout moun an ka pale ek konprann menm lang-langayele a.

Tit nan liannaj yonn-a-lòt

  • Fanm  tout fanm se moun.
    Tout lang oliwon-latè ka faktore pawol li ki ta'y menm epi tit ki leve adan anlòt lang, se pawol la ki fondok men nan pale pawol la se pou lang la faktore tit atè-lakay, jik natifnatal li.

Rechercher

Zibie

  • Griv-chat -turdus nudigenis- bare-cheeked thrush  big-eye grieve (Trinidad)  bar-eyed thrush  Paraulata Ojo de Candil (Venezwela)  Mirlo ojipelado (Ekwadò)   caraxue (Brazil)
    "Mi bel jounen, zwezo vole nan siel, mi bel jounen..." Victor Treffre

Bèt anba-bwa

  • Sèpan matnik  bothrops lanceolatus  bèt-long-lan
    Bèt ka kouri anba bwa, ka dangoye, ka vole, tousa ek ka fondase an nich-lavi eti fondalnatal nan laliwonn lan.

Chouk nannan-rèch

  • Yanm-blan  dioscorea alata  ek dachin  colocasia esculenta
    Se manyok la eti se chouk nannan-rèch ki ka branbrannize laliwonn/tan-ka-pase matnik la ; dachin ek yanm, ka vini dèyè.

Grenn-bwa

  • Grenn job  coix lacryma-jobi  zèb ka leve nan savann ek nan bòdaj chimen ka voye an grenn rèch eti moun te ka sèvi pou fè kolie ek brasle.  (foto ta Jo NG)
    Grenn-bwa se flè, an deblozonn bagay bidjoul delè...

Matnik peyi anni-flè

  • Kann-kongo  costus spicatus  kann-dlo  ti-degonfle  kann rivyè (Gwadloup) Caña amarga (Pòtoriko)  kann-lawivyè (Dòmnik)...
    Tout ponm-tòtòt nannan-dou, nannan-si, tout grenn rèch oben mol, se an flè avan vini ponm-tòtòt oben grenn.

Ponm-tòtòt nannan-dou

  • Prin-sitè  spondias dulcis
    "Lòstòm suiv wèt mango, prinsitè, papay, tjenèt, penbwa vèt, blé, matrité, avòté, dou, distribiyé atè a, dan ansèl, té ka fè". Térèz Léotin, Tré ladivini, 1999

Mang epi Mango

  • Mango fransik
    Sistenm-lang Matnik la konnèt 77 tit mang ek mango kontel basiyak, blenm, dikan, diven, dlo, dou, Emaniel, farin, fil, glann, glòglò, goglè, grenn-bòsle, grenn-chen, grenn-si, gwo-kako, kachiman, kaka-poul, kannel, kawòt, koko-bèf, kora, kosol, koutla, laflè, lawòz, lèt, letè, letjiri, long, lwil, manyok, matrite, meran, mi, miel, misie, moltri, mouben, mouslin, mousach, nwè, pafol, prin, ponm-liann, savann, sirèt, ten, tjenèt, tin, tounen, vakabon, vè, vèt, won, wonm, wouj, zabriko, zefirin, zekodenn, zèzèt, zibie eti fok mete epi yo, mang-ameli, mang-jili, mang-divin, mang-kanf, mang-koko-bèf, mang-laflè, mang-lawòz.

Ponm-tòtòt nannan-rèch

  • Pawoka  momordica charantia  manje-kouli
    Anni tjwit li pou nannan an kranm-kranm

Piebwa nan bwa

  • Akoma-boukan  sloanea caribaea  chatennyé ti fèy (Gwadloup)  Chatannyé (Sentlisi)  small leaf santinay (senvensan)
    "An piebwa se an peyi epi se tout, ek si nou se mande ki peyi esa, lamenm nou ka pran letjèt nan lannwit san souch tan-ki-pase, eti nou pa'a rive sèkle, anni pou nou se griji anlè se branch lan, janm tankon bra nou se an tilili flang ki pa ka rive djeri". Edouard Glissant, Mahagony

Zèb epi fèy

  • Chadron-beni Eryngium foetidum
    zeskay an zèb, fèy pou sove lavi

Nan lanmè Karayib la

  • Kalikabou  kyphosus sectatrix  mòpion  lipi  kaka-mel  lipèz oben lipe
    "Yo rive se pechè a rive. Yo pa touve pwason yo touve lanmè move. Yo rive se pechè a rive". Se pechè a, Geno Exilie, E+, 1979.

Pawol-langayele lanmè

  • Pawol-langayele atè Matnik   Nan lanmè san pete-lanm  otila man ka ale pran letjèt. vini
    "Gade sa ! Depi ou wè van an ka tounen se ti fèy sek la atè a konsa, ou ka atann tjenz jou pou lalin se ranje lamare ek ou pe ladje ale pou rive Miklon". Jozef Zobel, Djab la.

Mas Kannaval atè Matnik

  • Mas Kannaval Matnik  an grap Kawolin-zie-loli (foto ta Roger Gally)
    Mas nanninannan eti ka kouri lawonn kannaval la atè Matnik. Mas la se lèspri kannaval la, se an latifay anlè an moun ek se moun an ka pòte (oben chaye) latifay ta'a, tousa nan menm balan an.

Sa sa ye sa ?

  • Mannikou  didelphis marsupialis
    Anni mande sa sa ye epi ale li.

Yonn-dèyè-lòt

  • Abstrak leksik lang Wanakera.

Douvan-seren

  • Douvan-seren makòsò pann
    Emil Tresfield, an manmay Gwo-mòn simen wèy li anlè peyi a, anni lonyen epi an zie konpayel

Liv pou kouri-lawonn Karayib la

  • AM4Danmye-Kalennda-Bèlè
    Nou panpannen yonnde liv asou Karayib la eti nou ke vire anlè yo nan tan dèyè, yonn dèyè yonn.

Liv-aleliwon

  • Lasotje_Eric_Pezo
    Liv ka kouri-lawonn pou kouri-lawonn tou pou fè kabesi nou pofite.

Kaloukera Kouchaalwa

  • DSC03267
    An letjet nan Gwadloup avan plannise, yonn, de, twa foto eti Soraya moun Kaloukera fè kliklaw.

Lawonn yol 2008

  • 501
    107 adan foto lawonn-yol 2008 la nan wey manzè Soraya moun Wanakera.

Simidoy bougann lan

  • Piebwa_bwa
    An driv nan bougann Wanakera otila 382 janjolant degra ka leve. Zeb, piebwa, yann, flè, an walwari degra ka tije isiya la. moun pran yo pou fè dite, chodo pou koubare kalboyri, pou vidjoze, pou vire leve bidjoulnes yo, patiti patalod.

An letjet nan Wanakera

  • Asociacion_estados_caribe
    De ti foto man te fè fap-fap, toupannan plannisay la te ka woule. Mi bidjoulnes mi ! "An lanmen latanmot pou zibie lotbotsay poze". Soraya moun Wanakera

Dlo chaye fondas

  • Photos-0066
    60 foto asou lavalas ki te kouri anlè fondas Matnik nan lannwit 4/5 Me ki pase. Emil Tresfield ka fè nou wè nan de koko zie nouki manniè fondas la flògòdò atè matnik pou kay, lwilwoud ek tè djoubalapte ki rache tout piebwa nan peyi a.

Bèlè 22 Me 2007

  • Bèlè 22 Me 79
    Lekol Bèlè Kalennda Danmie Paris (LBKDP) te leve an lawonn bèlè 22 Me 2007 nan bouk Neuilly-Plaisance. LBKDP BP 123 - 92130 Issy-les-Moulineaux [email protected]

Yòl

  • Yl_25
    Lawonn yòl atè Wanakera 1997.

Dean, an ourakàn

  • Dean_e
    Piebwa ki towblip anba ourakàn Dean ki pase anlè Matnik.
Simao Moun Wanakera

Créez votre badge
Blog powered by Typepad
Membre depuis 11/2006
  • lang-natifnatal-karayib •
  • Powered by Typepad
En haut