Se se tjanmay dezienm jenerasion afritjen an (yorouba, ibo, ashanti, pou piplis kannan-moun l'Afrik-anba-solèy) ki leve lang kreyol la tankon lang-pale eti moun Matnik te konnet nan labrenn 19e la ek pipirit 20e siek la. Nou menm kabechè plodari bililik-aleliwon karayibla te pretann, mabial, lang la leve an sistenm-lang otila anchay kreyol (lang kare-tè, lang laliwonn) kouri-lawonn anlè bòdaj an lang-natifnatal eti ka fè mitan rèch sistenm tala. Se pou nou teste si tout lang se lang, tout lang pa trape menm rel-wakle a, an lang kare-tè se pa an lang natifnatal. An lang natifnatal se an lang eti moun ka fè letjete nan divini, lè yo ka matje’y mabial ek aleliwon-galba. Se an lang ki trape an karetel-matje, se an lang ka leve laliwonn an kanman-fondalnatal. An lang kare-tè (an lang kreyol) pa anzandjaye ayen, se an lang ki rete kwennse nan tan-douvan. Se lang kreyol la, nan peyi karibeyen, rete pri nan bitako ninang-founang lan oben bitako dèyè sistenm ninang-founang lan. Plodari kreyol la ka palantje lide tala eti anmasogannizè ewopeyen, te ke fè tou-yonn se lakou-peyi tala, fè lang ek sa-sav-fondalnatal tala. Nan kabèch piplis kreyolis (nan ta tout kreyolè), betje a fè laliwonn lan, ek laliwonn lan se peyi a. la Nou menm ki nou menm lan, pou plodari bililik-aleliwon karayib eti nou ka kabeche ek palantje, nou sispann, depi owonzon ven lanne, kriye lang natifnatal nou "kreyol" epi lonyen’y tankou an sistenm-lang natifnatal matnik. Plodari bililik-aleliwon karayib la se pou toulong tjenbe lide kouri-lawonn Karayib la eti se prèmie adan twa lide-fondas plodari ta'a.
A - B - Ch - D - E - F - G - H - I - J - K
-L -M - N - O - P - R - S - T - V - W - Y - Z
Se moun atè Matnik, yo menm ki te fondase an laliwonn/tan-ka-pase matnik depi mitan 18e siek la, lè anchay nèg-mawon ek anchay moun san-chenn vini ka djabalapte ti kare-tè fè jaden ba fanmi yo manhe-brè ek an kote rete, pou wabap 20e siek la, lè anchay moun vini ka matje lang lan dri, bay an larel sistenm-lang. Sistenm-lang-matnik se pa an lang-an-frans, se pa nepi an lang-l’afrik, se lang atè Karayib la nan kontinan-l’amerik. Se sistenm-lang lan ka pe ba moun tit pou nonmen, pawol-pale pou depenn ek kabeche (ba an divini) tjouns laliwonn/tan-ka-pase a. Se pa anni an pòte-kole otila lang lan ka pòte ba laliwonn/tan-ka-pase a eti limenm ka ba lang lan tjouns dekatonnen tit ek pawol-pale’y ; se an dekou-kòtok otila an dekou apiye-asou-pwa-kò ba bay aleliwon-galba, nan nonmen oben depenn ta’a lang lan ka fè sistenm-lang. Isiya la se an faktoraj epi an vidjozay tilili tjouns ki ka pe bay, nan sistenm-lang lan tankon nan laliwonn/tan-ka-pase a. Se pou se tann ek konprann sa eti ni an ladje-wach-kòtok (abstracción) ki ka fèt nan sitenm-lang lan tankon nan Laliwonn/tan-ka-pase a. Si pa ni ladje-wach-kòtok ta’a pa pe ni sistenm ; se pa anni leve liannaj nan mitan chak se dwel la nan an lawonn-dwel, se pou dòt dwel ka pe leve nan liannaj oben djoubap nan mitan de, twa oben anpil dwel.
Se pou se tann ek konprann, sistenm-lang-matnik liannen djok, lang-nan-lang epi sistenm-lang-ayiti, sistenm-lang-gwadloup, sistenm-lang-gwiyann, sistenm-lang-dòmnik, sistenm-lang-sentlisi tou ; liannen yo liannen la’a ka fè kontel, sistenm-lang-matnik ek sistenm-lang-gwadloup se de ; si de peyi ta’a se sese (sese-marasa epi sa) se pou se rive tann ek konprann, yo pa menm, yo pa pe ni menm divini an ; tou-liannen yo liannen la’a ka fè sitenm-lang-matnik ek sistenm-lang-ayiti se de, menm si an moun atè Matnik te ke ka rive konprann flouz sa an moun atè Ayiti ka di kontel nan tjek "m ap boule san fè sann", pa ale konprann se "man boule nan sann" se ronmon Matnik la. Lang lan se pa anni tit, ti-pawol ek pawol-pale, ti-lèspri ek kout-zie-asou-lavi, se plis pase tousa an tan kouri lawonn, delè jik dekouri lawonn, vire kouri lawonn, tousa ka leve an kout-zie-asou-lavi, weltanschauung, ek we-feeling nan menm balan an, otila an lakou-moun ka pe trase an chimen-divini.
