Chap - chawa - chèlè - cheley - chigna - chouboule - chwichwi

Cha : t-l-b. Kos pistach ki trape twa oben kat grenn pistach adan. Tjanmay te ka pe fè kous cha-pitach nan kannal-dlo.  Nan lang Ayiti a, an "cha-madigra", se an kanmiyonn ka chaye an djaz ka sonnen mizik-kannaval eti moun ka bay kalinda dèyè'y. Nan sistenm-lang-gwadloup, "fè cha"  se cheley, fann tè ale, petey kouri.

Chab : t-l-k-m. Tit djendjen oben bon-konpè eti moun Matnik ka ba an moun ki chaben eti yo pa konnèt tit li nan dekou yo ka kriye'y. Tit chab ta'a toulong bay pou pliziè, "le chab" . Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di "chablada".
Chabalabala : t-b. Pawol eti an moun pa ka konprann ledjans li. Wanniwannan. 2. Dekou otila an moun ka pale pou pale. (arb. Algharbiya, lang moun laba’a)

Chabalabap : t-l-p-p. Pawol ki pa ni p’an ledjans fann eti moun ka voye ba an moun pou di’y pale pawol li. 2. Pawol moun ka bay lavwa-dèyè nan mizik ka voye pou ba mizik la plis kanmouzaza.

Chabalap : t-l-p-p. Pawol moun ka bay lavwa-dèyè nan mizik ka voye pou ba mizik la plis kanmouzaza ek fè moun voye monte pi wo.

Chaben : t-l-d-m. Moun katjòt mal eti ki trape lapo epi chive jòn. "Sé sel bagay chaben tann" (Th. Léotin, Ora Lavi, 1997) 2. t-d-y. Eti ki trape lapo ek chive jòn pou an nonm. (frs. nn. chabin, ras kabrit). Plere, plere chaben, tit an bidjin A. Stellio, 1935.  3. Tit yonn adan se gonmie kous-gonmie Matnik la, Chaben an. Chaben-prel-si, chaben eti ki trapo lapo jòn klè ki pa ka djè pran solèy. Chaben-siwo, chaben ki pa ka mete tèt fouben'y toulong tankon piplis se chaben an. Chaben-tikte, chaben ki trape anchay djing mawon-rek anlè lapo'y. Chaben-toktok, chaben ka fè anchay ka nan an lakou ek eti ki fouben lavi.

Chabin : t-l-d-m. Fanm oben tifi ki trape lapo epi chive koulè jòn. "Gade chabin an, i di nou i matadò, misie a pa le'w ankò depi'w sòti Venezwela ; pò djab chabin an..." (A. Stellio/E. Léardée, Ha ! Gade chabin an, 1929). 2. t-d-y.  Eti ki trape lapo ek chive koulè jòn pou an fanm. "Nègrès blé kon chabin doré, kaprès, kouli, chapé-kouli, kalazaza, jik fanm bétjé yo di ki té ja pasé anba lonba'y" (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010). 3. t-b. Nas eti plato anlè ek plato anba fèt ek banbou epi kote fèt nan fil fè. 4. Teknik vannri eti ka mare ansanm yann koulè wouj ek yann koulè mawon rek. 5. Tit yonn adan se yol, kous-yol oliwon Matnik la, Chabin an. (frs. nn. chabin, ras kabrit). Chabin-dore, fanm lapo jòn klè ek chive jòn koulè lò. Chabin-kalazaza, fanm eti trape lapo jòn ek chive nwè. Chabin-lannwit, fanm lapo koulè nwè rek.

Chadek : t-l-ch-b.  Gwo zoranj 10 jik 30 sm diamèt, citrus grandis, lachè blan eti moun ka manje ek ki t‘ak anmè. (ang. shadock, tit an moun) Chadek leve Malezi rive nan Karayib la, atè Barbad, nan 17^è siek la, se J. Shadock, wagabè gaba ki mennen’y vini, ki bay tit tala. Pie Chadek ka pòte depi mwa òktòb jik fevriye. Madou chadek la ka fonn lakwenn moun.

Chap : t-l-d-l.  Dekou otila an moun ka ladje kote eti’y te ye towtow pou anlòt moun pa wè'y pati. Fè an chap anlè an moun. 2. Dekou pati an kote towtow vire lamenm. 3. Dekou pran douvan adan an kous, kous-kouri, kous-bekàn, kous-kanno. (pany. chapar, sòti/kr. nn. chape). Ti-chap, dekou ladje an kay-rete pou ale an kote oben adan anlòt kay-rete san kriye ago.

Chapo : t-l-b. Latifay bòdaj laj ek rek eti moun mete nan tèt yo pou pare solèy. 2. Ti sire fin eti nonm ka mete anlè lolo yo lè yo trape liannaj katjòt pou pa trape kalbòy katjòt. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Chapo kale se pa majò" pou fè an moun konprann se pa lè'y ka fè djol-fò pou'y se konprann an moun ke pè'y.

Chaponn : t-l-b-l.  Tit eti moun pa asou Gran-lawviè ka ba an pweson-lanmè, an ras ti gorèt, haemulon aurolineatum, oben haemulon chrysargerum oben haemulon flavolineatum, eti  pa'a peze 200 granm pase..  

Charabia : t-l-b. Pawol eti an moun pa ka konprann ledjans li. Wanniwannan. (arb. Algharbiya, lang moun laba’a).

Chaspann : t-l-b.  Ti botjit ki fèt ek an manch bwa epi an ti kwi nan bout li eti moun Matnik te ka sèvi pou pran  dlo nan ja. ".../... pas sé yon chanté kon an chaspann, pas sé yon chanté kon an ja..." (Nostrom, Monchoachi, tirad, 1982). 2. Nan sistenm-lang-gwadloup, ti kasol eti moun ka pann anlè an masonn ek ka sèvi pou chofe dlo fè kafe ek dòt ti bagay. (ang. saucepan, kasol). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Pran chaspann pou chaspo" tankon "pran an 6 pou an 9" oben "pran koko pou zabriko", kouyonnen kò'w.

Chaspo : t-l-b. Zouti voye wòch ki fèt epi de bout kòd ki mare asou an dwel nan tjwi otila moun ka mete an wòch oben an grenn galba, ka fè'y tounen epi anchay boulin ek ka ladje yonn adan se de bout kòd la lè'y trape kont boulin li ek wòch la nan karetel bagay la eti'y ka vize a. (fr. chassepot, tit an moun ki kabeche an kalte fizi). Nan sistenm-lang-matnik, "foute an moun an kout chaspo" se foute'y an kout tjenbwa pou'y se rete enpiok oben kalbòy toulong .

Chawa : t-l-d-l.  Dekou chaye an bagay ale towtow, san patate ek nan gran kannan. "Pou détounen chawa lapenn andéwò tjè-mwen" (Eric Pézo, Lasotjè, 2013). 2. Dekou ladje an zouk apre de o twa bay-kalinda kole-kole, lè zay pri, pou ale fè an bo, an bièz, oben trape liannaj katjòt, an tibray ek an katjopin, towtow. 3. Dekou an liannaj katjòt towtow adan an loto, nan tjek chimen-chen, kote pa ni anchay klète. 4. Tit an disk Mario Canonge, nan 1998. (pt. charroi, pòte nan charet). Nan sistenm-lang-ayiti, moun eti djoumbat li se pou veye anlè an moun, mèt oben mètrès li, mache dèyè'y pou lonje pal ba'y asou chimen'y konsa'y bizwen. Gran chawa, tit-dèyè mètafè kannaval te ba lendi-gra, mawyaj-vaval, kannaval Fòdfrans lan nan 2015.

Chawony : t-l-k-m. Fanm ka pit,  ki trape an lodè katjòt anlè’y. 2. Fanm ki pa ka benyen. 3. Fanm ka pran nonm aleliwon. (lat. caronia, bèt ka pit).

Chèlè : t-l-k-m. Tit an nonm ka ba an fanm eti'y ka choubouloute. 2. Fanm eti kanman'y ka redi lanvi dousin, lanvi lèwdou-tjè-koko. 3. Fanm ki ni anchay djèz, anchay ganm nan ale-vini'y. "Chèlè man ke deraye'w, man ke deraye'w, man ke dekale'w" (pawol an bèlè-dous). Nan sistenm-lang-ayiti, moun ka di "chodin".

Chèlèlè : t-l-b. Ganm, djèz an moun ka fè pou fè moun wè’y. 2. Ti jès dousin eti moun gran-bouk ka fè pou apiye rel kabès yo.  3. Kanman dous an moun ka pran douvan anlòt moun, an krèy moun.  "Bouch Omè té koud magré lo chèlèlè-a sé boug-la té ka fè épi'y la" (R. Confiant, Marisosé, 1987). Lèlè.

Cheley : t-l-m-n-b. Petey kouri san gade dèyè pou madang ka vini. 2. Bat dèyè nan an goumen, kaye.

Chèlou : t-l-m-k. Manje eti zendjen Matnik ka fè ek frisi mouton an ek anchay mandja adan. (tm. a:kalu, woch plat) Kolbou.

Chennda : t-l-m-n-b. Foukan nan an bat-zie douvan an moun, an bagay ka rive towtow ek anchay balan. "I té ka krenn fanm-lan té za chennda anlè pò-a" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 2. Chape kouri zoup. (Kr. pawol "bay chenn" lan eti moun toumpotjole). Cheley.

Chèpi : t-l-b. Lak eti pechè ka chiktaye epi ka simen anlè letal lanmè a pou fè pwason vini. 2. Ti dwel an bagay ki ka pouri. "Anba bwa, nou ja chèché kò an chèpi" (Monchoachi, Konpè Lawouzé, 1980)  An moun an chèpi se an moun ki an chen, an delala.

Chi : t-l-p-p. Pawol moun Ayiti, Gwadloup ek Matnik sèvi pou kouri dèyè poul la. (pk. choué, kriye poul) 2. Pawol moun ka voye pou  voye kracha anlè an moun.  

Chigne : t-l-m-n-b. Plere toulong pou an tjanmay-piti. 2. Plenyen pou pè an tjanmay pè an moun, an bagay.

Chikannen : t-l-m-n-b.  Voye labou pou fè moun sav lide yo pa ka teke epi ta moun ki ka pale a.  2. t. Nan sistenm-lang Ayiti a, zèb eti moun ka sèvi pou rimèd razie. (brt. chicannein, voye-labou) .

Chiktaye : t-l-m-n-b. Rache an viann oben an pweson ti dwel tou-piti-piti pou manje’y adan an manje migannen. 2. Koupe an bagay piti piti pou sèvi epi’y pi flouz. 3. t-d-y. Eti ki rache ti dwel tou-piti-piti. 4. Eti ki koupe nan ti piti mòso pou pa ka fè yonn ankò. (fr. nn. chiquer, koupe ti dwel ti dwel). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di "chikaye" tou.

Chinkay : t-l m-k. Ti dwel tou-piti-piti ka towblip lè yo ka koupe pen oben bonbon. 2. Sa eti ka rete lè an bagay pete ek gaye oben lè an moun kranm-kranm an nannan.

Chodo : t-l-b. Chokola moun ka fè epi dlo yo ka vide anlè kako, lè nwel ka bay, tankou Astèk te ka fè. 2. Manje dou moun Gwadloup ka fè ek lèt èvè ze yo bàt. Yo sèvi sa nan lakonmiyon ek batenm. Se an nannan ka tounnen nan an bat-zie se pousa nan sistenm-lang-gwadloup, moun ka di ba moun ki palayipalaya, yo "dwòl kon an chodo".

Chòf : t-l-b. Manje chode moun Matnik ka fè ba bèt yo, kontel an chòf-fiyapen ba an kochon.

Chou : t-l-ch-b. Chouk, xanthosoma sagittifolium, moun pa ka manje, ka grate gagann. Grenn-chou, grenn ka leve anlè chouk la eti moun sèvi pou fè akra. Chou-karayib, colocasia esculenta, chouk moun ka manje epi ka voye grenn, ek ka bay nan karenm lan. Chou-koko, ti-gato ron epi an krenm koko anlè'y  eti moun Matnik ka fè manje. Chou-koko, dwel tann tèt pie koko a oben pie palmis la, eti moun ka manje. Chou-mol, chou-anba-bwa eti ka bay tout lanne a. Chou-pikan, palmie, Aiphanes minima,eti ki trape anchay pitjan pou moun Matnik te kriye'y gri-gri tou. Chou-ponmen, chou eti se fèy la ka fè an boul. Chou-pou-chou, an kout dan pou chak kout dan. 2. Potjel penyen se fanm lan eti yo ka tòde an pwenyen chive ek ka mete'y nan wonn  epi an zepeng-chive pou tjenbe'y. 3. Bonbon moun ka fè epi lapat yo ka tjwit  tòtiye ek yo ka mete an krenm adan'y. 4. Tit eti moun ki nan tjè-koko ka sèvi pou kriye kò yo yonn-a-lòt.  5. t-p-p. Pawol moun Ayiti, Gwadloup ek Matnik ka voye pou kouri dèyè kochon yo. 6. Pawol moun Gwiyann ka voye pou kouri dèyè poul yo. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa :  "Chou pou chou", pa ni pase lanmen, se pou an moun vire-fè anlòt menm kout-chen oben kout-soubawou eti'y te fè'y.  "Lè'w mete chou nan tè se pa  pou'w fouye dachin" fok an moun sav sa'y le nan lavi a ek fok sa pran an larel mabial.  

Choubichou : t-l-b.  Ti lodè pie ka pit moun ka ladje lè yo mal lave pie yo. (frs. chabichou, lèt kaye)  2. t-m-n-b. Voye an ti lodè, pit pianmpianm.

Choubilatjong : t-l-p-p. Pawol lavwa-dèyè ka voye nan mizik pou pòte plis kanmouzaza, plis filin ek teste tout bagay dous, tout moun adoumanman.

Chouk : t-l-ch-b.  Dwel an degra eti ka desann nan fondas la, ale èche mineral  ba degra a nannan. 2. Fondas an bagay eti ka tjenbe djok an kote. 3. Kote eti an bagay plante. 4. Kote eti an moun leve. (nm. chouque, depi gl. tsükka, dwel tè). Chouk-dan se dwel dan an eti ki plante nan zo machwè a.

Chous : t-l-ch-b.  Dwel an degra eti moun oben van rache. An chous-bwa. 2.  Nannan latè nan anni an dwel eti moun ka rache pou manje kontel dachin, yanm, chou, kanmanyòk, patàt. 3. Moun ki ka rete an kote depi anchay tan ek konèt tout lavi kote ta'a. Fè chous se wè anchay tan pase an kote ; fè yich, trape an divini adan an bouk, an peyi. Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Sa rete espere, se chouk lavi" nan lide ta'a eti si an moun sa atann, lavi pe mennen tout bagay dous ba'y.

Chwenngwenn : t-l-k-m. Fanm ki gwo toubannman ek ka pit. 2. Fanm ki mal zoute ek ka pit.

Chwichwi : t-l-b. Son an pawol eti an moun ka tann san rive doye’y flouz, san rive konprann li. 2. Pawol dousin an moun ka ladje nan fèy zorèy anlot. moun. 3. Son lèkètè ki dous pou tann. 4. t-m-n-b. Voye pawol dous oben pale san fè gwo so ba an moun pou moun oliwon pa ka tann. Chofe zorèy an moun.

CSTM, Centrale Syndicale des Travailleurs Martiniquais, eti Frantz Agasta te doubout nan 14 Fevriye 1975, an lanne apre bidim leve-doubout sosial Janvier-Fevriye 1974 la, Chalve 74, nan tonnfakte kare-atè-lakay Force Ouvrière franse a, se Guy Cabort-Masson ki te mande y tonnfaktaj taha. Nan lanne dèhè, nan 1979/80, mapipi sobreka kabwataj MIM lan (Mouvement Indépendantiste Martiniquais ki te doubout nan 1^e Jwiye 1978), Marc Pulvar epi se konpayel politik MIM li a, te rive fè an bawouf asou kabwataj CSTM, sa ki te koupe krèy-defann-djoubakè a nan de dwel, yonn dèhè Frantz Agasta ek Daniel Marie-Sainte ek lòt la dèhè Marc Pulvar eti le de vire sanble nan dekou lagrèv chofè-kanmiyon janvier pou Me 1980 an, CSTM te ni de sobreka-kabwataj nan se lanne 80 ek 90 la, Daniel Marie-Sainte ek Marc "Loulou" Pulvar.

 

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak ta'a.

 

 

Comments

[Rédigé par : HaitiMaster]

Hello,

I'm the administrator of the Haitian Creole Wikipedia and I'm looking for contribution to the Haitian Creole Wikipedia project.

This Project is dedicated to the development of the haitian creole wikipedia, it is an educational project for every one who want to learn more about Haiti or want to learn in haitian creole; it is a wiki project, collaborative and OpenSource project (Education for the mass, education for every one) :

ht.wikipedia.org

Sections that are devlopping are :
*History : Human heritage, first black nation, to constitute a database of Haitian History, from Africa to nowadays
*Culture:music,cinema
*Religion
*Litterature
*Linguistic :basis, wolof origins, influences, hostory, revolution and evolutions
*Politic
*Human Rights
*Economy
*Science : Mathematics, Physics, Biology, medicine
*Education
*Research
*News

It will be a reference for information about haitian culture and haitian creole with projects developping also for :

*universal Haitian creole dictionary : meanings, translations into other languages, other creoles
*stories, heritage of haitian culture

We need fotos, sources, images, texts, documents,numerical archives, papers, paintings, illustrations, drawings, videos, historical testimonies, archives, news on the ground, news, researches, linguistic knowledges; do contribute as far as you can and spread this message to persons who could be interested in that project.

We are also looking for haitian creole translators in order to help to develop several projects :
*the entire translation of haitian creole wikipedia project (see the link for the page below)
http://translatewiki.net/w/i.php?title=Special%3ATranslate&task=untranslated&group=core&language=ht&limit=100

*Google in Haitian creole (see the subscription link beloww)
http://www.google.com/transconsole/giyl/chooseActivity?project=gws&langcode=ht

*OpenSource projects : Ubuntu Linux, Firefox browser, Gnome interface

Thank you for your interest and do spread this message to federate more contributors.

MasterChes
Contact : haitimaster@gmail.com
Projects on the wikipedia : ht.wikipedia.org/wiki/user:masterches

--
HaitiMaster
http://ht.wikipedia.org

--
HaitiMaster
http://ht.wikipedia.org

[Rédigé par : memwa bèlè]

"béliya yé, ta mwen alé" sé sa bèlè a ka di sé pa "béliya yé san mwen armé". Sé pa an chanté malélivé.

[Rédigé par : Kréyolito]

bwelta sé kisa, ou ka mété mo épi lè nou chèché sav sans la mo a pa la.

[Rédigé par : LKM]

Choucoun fout sa dous

[Rédigé par : Kanmo.Matinik]

Bonjou tout moun,

Es zot pé difizé lien-tala ba tout zanmi-zot ki Matinik ki Gwadloup ki Guiyàn. Sé pou fè étidian enskri adan Lisans kréyol la.

http://www.montraykreyol.org/spip.php?article5573

Mèsi anpil.

[Rédigé par : Soso.97-2]

Chabalala sa vé di kisa ?