Da - dal - dann - dekalibich - dekatonn - diskoupe - djok - dousin - driv

 

Da : t-l. m. Tit an fanm ki pòte an tjanmay, an moun, batenm epi manman an, papa a, paren an ek marenn lan ek ki sipoze sèvi’y manman-dèyè. 2. Fanm ka pwòpte ek elive tjanmay nan kay an moun. (ew. dà, gran sese). Lang natifnatal-ayiti a pa konnèt "da".  Nan Lang natifnatal-gwadloup la, an "da" se an gran-manman. oben an bòn te ka veye anlè an tjanmay ba manman'y. Nan lang Gwiyann lan, an "da" se an madanm ka elive an tjanmay ba manman'y. Lang Matnik la ka di sa konsa : "ladevenn se an bon da" nan lespri ta'a eti ladevenn pa ka ladje an moun eti'y pri anlè'y.
Dabò : t-l. r-b. Douvan tout bagay, pou koumanse. Nan lang natifnatal-matnik la, anni adan de pawol ta'a, dabò-pou-yonn oben dabou-dabò. 2. t-l-b. Nan sistenm-lang-gwadloup, viann ki gate. Dabò-pou-yonn, douvan tout bagay, fondalnatal. Dabou-dabò, douvan tout bagay, pou koumanse, fondalnatal.

Dada : t-l. b. Lawda an moun, nan pawol òwdinè kokofiolo. 2. Bonda nan djendjen moun ki nan tjè-koko.

Dadach : t-l. b. Lawda an madigwann. 2. t-m. Fanm ki trape an gwo lawda dap-dap oben voum-vap nan pawol an nonm ki enmen dousinen gwo lawda. Nan sistenm-lang-gwadloup, nan tek-mab tibray, gwo mab, badach, bòlò.

Dadaye : t-l. m-n-b. Brennen lawda nan anchay ti brennen dawlakataw, nan bay-kalinda oben nan tjek dousin katjòt. Brennen dada, brennen bonda.

Dal : t-l. b. Kou eti an moun, an krèy moun ka pran. 2. Nan espò, pèdi epi an gwo kannan gol. O-Fanswa foute Lawviè-Sale yan dal. 3. Anchay adan an bagay. Nan sistenm-lang-gwadloup, dal se an tè-fouye otila moun ka fè dlo koule. (aws. dal, wou tou)  

Dalo : t-l. b. Tè-fouye otila moun ka fè dlo koule. 2. Ponp moun sèvi pou sifonnen dlo an kote. (frs nn. dalot, ti kannal dlo) "Dòmi an dalo", se brè wonm pou pa sa tjenbe doubout ek pou towblip anba wonm.

Damaza : t-l. b-l. Kong, gymnothorax funebris ka peze jik ven tjilo eti moun Matnik ka kriye kong-wouj tou, pou koulè mawon klè ek djing wouj li. 

Dan : t-l. b. Ti zo ki kouvè ek emay ki anchouke nan zo-machwè moun ek ki sèvi pou machonnen manje. An moun trape trann-de dan. 2. Ti zo ki anchouke nan zo-machwè bèt ek eti yo sèvi pou manje, mòde, vare ek defann kò yo. Rayi chen ki mòde'w men di dan'y blan. 3. Asou an machin, tout dwel ka rantre yonn adan lòt pou kraze an bagay. 4. Ti kalech an nannan ka tjenbe adan magoul an moun. Ba an moun an dan adan an gato-patat. 5. Tjè-fèmen eti an moun ka trape kont anlòt.   (sk. danta, manje). Dan-chen, dan ka kouri yonn anlè lòt. Dan-lèt, dan ki leve nan magoul tjanmay-piti ek ki pòkò towblip.  Dan-mòl, dan ki pa ka mòde, se chen ki ka ni dan mol.  Djenn-dan, gwo lapo rek ka kouvè chouk se dan an.  Gwo-dan, dan ki nan magoul an moun sèvi pou machonnen manje. Ni an dan kont an moun, se pare leve dezòd epi'y. Ni dan ka fè sik, se trape an lanvi djok manje an bagay.

Dangoye : t-l. m-n-b. Bay douvan, vanse,  anlè bouden ek fè anchay jes tankou an sèpan 2. Brete, mache-kochi 3. Debat nan lavi toulejou. (fgb. dã gbõ, simèwje).

Dangpantang : t-l. b-l-m. Nan anchay mès-kriye-bondje, kote eti moun  ki fè malfentri asou latè ka ale soufè lè bazil chaye yo. 2. Kote eti ni anchay malfentri ek moun ka plenyen anchay.

Danm : t-l. m. Kadjayin madanm. 2. Yonn adan se kat la eti ki nan mitan kasik la ek tjoulis la. Danm keleman, yonn adan se moun kont la, ladjables.

Danma : t-l. b-l. Pawol moun ka voye ki sipoze toumbile oben kore fantefrak lavi. "Nonm tala te ka vonvonnen nan lespri mwen kontel an danma" (R. Confiant, Marisose, 1987) 2. Pawol ki sipoze fè an bagay frayik rive anfwa. Nan sistenm-lang-ayiti a, an danma se an koutla lanm wèt. 

Danme : t-l. m-n-b. Mache anlè an fondas molpi ek ki pa etal pou'y se vini rèch ek etal. "Ek chantè-a nan lawonn lan ka rondi lawonn, ka danmé latè, lasann épi laswè, ek tanbouyè-a ka bat ba lalin" (Nostrom, Monchoachi, tirad, 1982). 2. Ale vini toulong anlè an kare-tè pou'y se vini fondas natifnatal. "Latè ki ta'w latè dé pyé'w danmé pa ni dòt m-t ki wou épi tout fanmiy ou" (Latè-ya, album 3 Mo 7 Pawol, Joby Bernabé, 1985). 3. t-d-y. Eti ki vini etal ek rèch pou mache an moun se mache anlè'y. (fr. damer, fè vini rèch epi an danm) Tè-danme, kare-tè, kote otila moun ka ale vini ek eti ki vini rèch tankon beton.

Danmjann : t-l. b-b-k. Gran botjit an vè eti moun ka mete dlo oben bagay-dlo adan. "Mariyan tèt-fè te ja ni labitid rantre adan danmjann kase" (T. Léotin, Lèspri lanmè, 1990). 2. Kannan owonzon an bagay-dlo. (frs. Dame-jeanne, tit an madanm)  Nan sistenm-lang Ayiti a, an danmjann-kò-touni, moun eti ki pa trape p’an zeskay, p’an brelok pou pare kou  ba’y.

Danmkit : t-l. n-kk. Kasav plat, dlo, sel epi an fifinad eti moun Gwadloup ka fann nan de epi mete viann oben lanmori adan’y.  (ang. Johnny cake, Biswi Ms. Jan fè)

Danmlankantanm : t-l. b. An toumbele-tanbou eti tanbouye ka fè anlè tanbou-djouba a pou kriye danmietè ki le goumen danmie.

Danmietè : t-l. m-a-l. Moun ka goumen danmie. 2. Moun ka bat nan lawonn danmie, tanbouye, djoubatè, tibwatè, lavwa-douvan, moun lavwa-dèyè, moun ka bay kalinda.

Dann : t-l. m-n-b. Potjel "tann" nan langann tak òwdinè, pou apiye anlè'y. 2. t-p-k. Pawol moun ka ladje pou fè an moun fè debouya nan sa'y ka fè ; tankon ou ka tann mwen.

Danndi : t-l. m-n-b. Fè an manje, an viann tjwit anlè an dife djok pou’y se rete kranm. 2. t-d-y. Eti ki tjwit anlè gwo dife pou pale asou an viann.

Dantle : t-l. d-d. Eti ki trape anchay dan anba kou lanm la pran. 2. Eti ki pa lis.  2. t-m-n-b. Pete an bagay ki te lis. 3. t-b. Bonm metalik eti moun fè anchay tou adan èk sèvi pou fè mizik.

Dashiki : t-l. b. Chimiz san kol, san bouton ka sanm an gol kout eti ki te lanmòd nan lakou nèg-ginen Etazini ek Karayib la nan se lanne 70 la, lè Black Power te vidjò nan Etazini. (yrb. da-n-siki, gol pou dòmi).

Dat : t-l. k-l. Djing blenm oben jòn-kako ka kouri anlè lapo an moun, anlè tout kò'y andewò fidji'y. 2. Ti-kalbòy lapo eti pa ka fè moun rete-enpiok. 3. Grenn-dou an pie palmis, Phœnix dactylifera,  ka voye nan grap eti ka leve flouz nan peyi bòdaj Sahara a ek peyi-sab.

Dawa : t-l. b-l. Tjenbwa pou fè an bagay vanse oben mare an moun, djoubakatwa an moun.  2. Kout-zèb moun Gwadloup ka ba an moun eti sipoze koubare'y.. (ib. dãwà, towblip ek pete). Pawol sistenm-lang-gwadloup, ki pas nan sistenm-lang-matnik.

Dawlakataw : t-l. r-m-n-b. Nan an bat-zie. Towtow. 2. Nan de tan twa mete-nan-brann, fap-fap.

Dawne : t-l. m-n-b. Woule lawda pou mache. "Fanm lan pran lari an desandan, i ka mache i ka dawne, i ka ba moun move lide" (Lavwa Bèf, AM4, vol3, 1991). 2. Fè lawda fè mi-taw-mi-ta-mwen lè an moun ka mache. 3. Mache epi anchay ganm, anchay djèz.

Dawnèz : t-l. k-m. Fanm ka mache, ka woule lawda’y pou rale kout-zie nonm  an lari. 2. Fanm ka fè anchay ganm.

Dayiman : t-l. p-p. Pawol ki te ka kouri lawonn nan bay-lavwa kontè se gangan an. Dayiman dayiman wo'y man di...

Debiele : t-l. d-d. Eti ki pa ni tout kabech li ek ka fè anchay bagay eti pa nan mès an lakou, an peyi. 2. Eti ki pa toulong sav sa’y ka fè, ni menm di ek ka fè anchay sik epi kò'y nan lari. 3. t-l. m-a-l. Moun ki pa ni tout kabèch li ek ka fè anchay bagay ki pa nan mès an lakou-moun."moun anba jouk se moun debiele" (Frantz Fanon, Mas blan asou lapo nwè a, 1952). 4.  t-l. m-n-b. Pèdi biel li pou motè an loto, an machin.

Defaltje  : t-l. m-n-b. Pete fal an moun. 2. Foute an moun anchay kou, defolmante’y, pou’y pa sa leve anba kou. 3. Fè an bagay peze anlè an moun. mete an pwa anlè fal an moun pou'y pa sa santi kò'y dous. "Magre lanmizè te ka defaltje kon tout neg alantou yo" (G.-H., Léotin, Mémwa latè, 1993).  4. t-l-d-y.  Eti ki anba an pwa anlè fal li. Eti ki kanyan anba falfrèt eti lavi pòte.

Dekaleche : t-l. m-n-b. Dekole epi towblip kalèch kòs dèyè kalèch kòs pou an piebwa. 2. Degaye, ladje vidjozte ek djokte may-an-may. 3. t-d. Eti ki ladje oben pèdi tout oben anchay adan kòs li, pou an piebwa.  

Dekalfoutje : t-l. d-d. Potjel an pantalon dechire ki pa ni fouk. 2. t-l. m-n-b. Vini djenm anlè an moun pou’y se pèd fouk pantalon’y. 3. Leve liannaj katjòt epi anchay kanman djenm, djouk-djouk, rache-prel. 4. Nan foutbol, foute an moun an fent ale-vire pou chak janm lan se kouri asou an bò. 5. t-b. Koke djouk-djouk, san miyonnaj-douvan, delè epi anchay kanman djenm, eti moun ka fè avan anlòt moun se kole yo. Dekatonn : t-l. d-l. Dekou otila an bagay ka ladje an karisti eti'y te trape pou pran anlòt pi kòdjòm, pi djok, pi nawflaw. 2. Dekou otila an bagay, kontel ekonomi an peyi ka pofite, ka antipile, ka ranbonni, vini pi djok, pi mapipi, pi kòdjòm. 3. Montray an bagay asou tout lantiray li.

Dekatonnen : t-l. m-n-b. Deplotonnen an bagay kontel an papie pou'y se blayi asou tout londjè'y. 2. Fè pou an bagay, kontel an lide, ale jik an bout. 3. Fè an bagay pofite, vini pi gran kontel an dwel-ekonomi. 4. Montraye an bagay asou tout ti kòporans li. 5. Nan matematik, trape tout lantiray ki anchouke adan an fonksion. 6. Nan enf., nan elekt., ek nan mek., djoumbate an tjouns pou'y se trape tout djokte teknik li. 7. t-d-y. Eti ki rive jik an bout karetel an pofitaj .

Dekatonnè : t-l. k-m. Moun eti ka dekatonnen film. 2. Moun eti ka djoubake an tjouns (lojisiel, kat elektronik oben pies mekanik) pou'y se trape tout djokte mekanik li. 3. t-b. Djoubakatwa eti ka dekatonnen ek antjounse lojisiel.

Dikanman : t-l. b. Tout rad, eti an moun ni pou ta'y ek ka mete anni pou rete bò kay li. "Toupannan i té ka fouré dikanman'y anlè'y, i té ka véyé Adliz" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 2. Konple nwè eti moun te ka mete jiskont pou gran kadafa. 3. Rad eti moun ka mete pou djoubake. "I te ka pòte toulong an dikanman epi an pantalon kaki" (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 4. Nan sistenm-lang Ayiti a, vie rad moun pa ka mete ankò. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Si'w ranmase lavi tou-touni an gran chimen, pa ale mete dikanman ba'y", nan lide ta'a eti fok pa èche toumbile an bagay, kite'y nan potjel li.

Diskoupe : t-l. m-n-b. Sispann an bagay blo, san an moun te ka espere sa fèt ek fè pou'y pa vire pran dèyè. Diskoupe sonmèy an moun epi an dezòd. 2. Koupe pawol an moun ek fè dezòd pou'y pa sa vire pran pawol la dèyè. 3. Sispann an mete-nan-brann anfwa. 4. Koubare an moun nan an bagay eti'y ka fè. 5. t-l. d-d. Eti ki pa rive jik bout, eti moun pa kite dekatonnen jik nan bout li. An pawol diskoupe. 6. Dekou otila an bagay pa rive jik bout. 7. Dekou otila moun sispann dekatonn an bagay. (fr. couper, fè de dwel epi nan an kou). Chimen-diskoupe, chimen-mache eti zèb vire kouvè pou moun ki pa ka pase adan. Pawol-diskoupe, pawol eti moun ka kite rive jik bout ek ki pa mabial pou sa. Sonmèy-diskoupe, dekou leve nan sonmèy ka rive lè an moun trape tèt-chaje.


Djèbè : t-l. d-k.  Eti ki pa trape tout kanman doubout moun djok li. 2.  Eti ka bat bè, eti ki pa doubout djok. 3. Eti ki pòkò leve nan kabann.  (ib. ḑèbè, sispann anfwa) . kanyan.

Djèdjè : t-l. m-a-l. Moun eti ka pale kon an rara lasimenn-sent. 2. t-d-y. . Eti ka pale anchay. 3. t-l.m-n-b. Pale kon an rara.

Djèkèbi : t-l. d-d. Eti ki pa trape tout vidjozite'y, tout bòdòy li. 2.  Eti ka bat bè, eti ki pa doubout djok. 3. t-l. k-m. Kanman rete tou kanyan eti an moun trape. 4. t-l. d-d.. Rete kanyan, rete la san p'an doubout djok. (ew. dzékè bí, kavale). Kanyan.

Djelaba : t-l. b.  Gran wòb moun peyi cho l'Afrik anba-solèy ek nèg-ginen afritjennis l'Amerik ka mete pou flouze simèwjay van fre anlè kò moun. (fb. Jεlabá, wòb wangan  Abome a). Boubou.

Djendjen : t-l. w-l.  Kavalad moun ka leve pou blèz kò yo, pou boloze, pou pran an ti dousin. "Nòstròm sété moun ki té an zafè'y, ki pa té ka rété pran vyé men initil épi ti Nèg a djendjen, ti Nèg betizè, moun ka fè lèlè.' (G.-H. Léotin, Mémwè latè, 1993). 2. Rikann moun ka leve anlè an moun. "Lè'y wonz-hè ou menm kote a, ti-manmay ki sòti lekol ka fè djendjen epi'w" (Case à Lucie, Malavoi, album La Case à Lucie, 1986). 3. Kanman an moun ka fè an bagay pou fè moun ri. 4. Kavalad pou leve tjek dousin me eti ki trape anchay larel eti moun leve ansanm. 5. Tout pawol, tout kanman moun ka leve pou pran an dousin. (fgb. dlεndlεn, deredi).  Ronma-djendjen, ras ronma, palinaris guttatus, ki farouch anpil lè yo anba-lanmè ek ki pi piti nan twa ras ronma eti moun Matnik ka depareye. yo ka kriye yo ronma-bisie oben ronma-djenn tou. Nan sistenm-lang-matnik la, moun ka di sa konsa : "tout djendjen se djendjen men kase bwa an tjou makak pa djendjen" pou fè moun konprann ni an laliman fok pa janbe nan mete an moun nan djendjen.

Djobe : t-l. m-n-b. Djoubake an kou konsa, a gòch, a dwèt, san siyen an topay djoubak. 2. Djoubake ba an moun pou an tan fann ek ka peye kòtok konsa djoubak la bout. 3. Djoubake san rive genyen lavi kòdjòm, san rive trape kont lajan pou woule flouz nan lavi a. (ang. job, djoumbat). Nan sistenm-lang Ayiti a, "djobe" se fè anchay dezòd, se fè djendjen, tou.

Djobè : t-l. m-a-l. Moun ka djoubake ba an moun eti ka peye'y kòtok konsa djoubak la fini. "I té simié kriyé vié pè Firmen pou ba'y an pal, oben péyé tjek djobè" (R. Confiant, Kòd Yanm, rarataj-matje, 1986). 2. Moun ka fè anchay djoubak ek pa ka rive genyen lavi'y kòdjòm. 3. Moun ka trimen pou genyen lavi'y, ek ka kole ti lajan sal anlè ti lajan sal.
Djoubap : t-l. d-l.  Dekou otila de moun ka voye pawol djenm yonn ba lot. 2. Jout otila de moun, de krèy moun ka fè debouya pou trape an faro, an  bagay. (ew. dzùbā, bok). Djoubap's, djaz Matnik epi maestro Jean Beneto ki te ka sonnen mizik konpa-toumbele nan lanne pipirit 70 la. 

Djouboul : t-l. ch-b. Gwo bannan, musa balbisiana, lapo rek eti moun Matnik pa ka manje. Sistenm-lang-sentlisi  ka kriye'y blogo ek moun ba kochon yo manje bannann tala. 

Driv : t-l. d-l.  Alevini moun ka fè pou yo pa rete an kote, lakay. 2. Mache pou mache san ale an kote fann. 3. Ponmlad, bwelta abò loto. 4. Tit eti moun lestè karayib Matnik la ka ba se fondas lanmè eti ki pa fon otila ni kay ek sab, yo ka kriye'y sek oben bas asou lestè atlantik la. 5. Kout-tjenbwa an moun ka voye dèyè anlòt pou'y pa sa rete an kote, pou'y ka ale vini san p'an djoumbat pou fè, san p'an kote rete. 6. Ti bay-lavwa moun ka voye asou chimen-mache yo eti ki trape an pawol ka vire toulong adan. 7. Ti-mizik dous anchay wache-gita epi pawol lèkètè eti moun ka fè. (ang. a drive, ponmlad  nan loto). Konpè-driv, moun ka mache epi an moun ; konpè ki toulong ansanm, tètèch. Nan sistenm-lang-ayiti, moun ka di sa konsa : "Bel driv"  pou depi anchay tan. 

Drivaye : t-l. m-n-b. Pati nan driv delè konsa me vire vini nan kote-pati a. "fè ti Nèg chen-fanm sispann drivayé épi rété nan kay bòdé kabann madanm yo". (G.-H. Léotin, Bèlè Li Sid, 2010). 2. Ale fè an won an kote pou vire lamenm. (epi driv, ang. a drive, ponmlen abò loto). Nan pawol lavi toulejou atè Matnik moun ka di sa konsa : "Drivaye tout lasenn jounen".

Drivayè : t-l. m-a-l. Moun ka ba lari chenn. 2. Moun ki pa ni p'an djoumbat ka fè ba  p'an lakou-moun, ba p'an peyi. 3. Moun ki pa ni ayen asou kont li.

Drive : t-l. m-n-b. Ale vini nan lari san ou se ni an kote fann ka ale. "Ou pa le tann se pa drive, man asou latè ka drive" (ou pa le tann nan Potlach, Gratien Midonet, 2007). 2. Ponmlen, ale vini nan an lantiray. 3. Ba lari chenn. (ang. to drive, mennen loto). Chimen-drive, karetel moun ka fè lè yo ka drive, kote anchay moun ka ale vini. Mizik-drive, mizik dous anchay wache-gita epi pawol lèkètè eti an djaz ka voye pou chofe. Rad-drive, rad anchay koulè ka pete nan zie moun ; rad pou fè moun wè oben delè, rad ki sal ek ki trape anchay tou, rad-rapieste. Nan lang natifnatal-ayiti, moun ka di sa : Rad-drive pou rad moun ka mete toulejou. Rad-drive-po, lè an moun ka mache toulong san an rad pou kouvè lestonmak li. Nan lang natifnatal-matnik, moun ka di sa konsa : "si zandoli te bon viann, i pa te ke ka drive anlè bawyè", bon bagay pa ka trennen nan lari.

Dwe : t-l. r-m-n-b. Owa, depi…jik. Nan pawol tala, dwe jòdi a, pou teste depi jòdi a jik tan dèyè.

Dwel : t-l. b. Gwo mòso adan an chouk oben an tòtot ki tjwit. An dwel fouyapen. 2. Lonmwatje an bagay. An dwel dachin. 3.Mòso adan an bagay.

 

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : Koutja]

Cha pistach sé an mizik Fal Frett

[Rédigé par : D-F-07]

"Chèlè man ké derayé'w, man ké dérayé'w man ké dékalé'w" sa se lanmou sa.

[Rédigé par : Ida]

Nou ja pa ka konprann hak, atjèlman nou pa ka menm rivé li sa ki matjé a. Ou pa ka las fè djendjen épi nou misyé Simao moun Wanakera.

[Rédigé par : Fan dadou]

Fout sa dous "Ayiti deploge" Dadou Pasquet

[Rédigé par : Kate]

C'est du bon travail, du très bon travail, beaucoup de patience, ce qui n'est pas une de nos vertus fondamentales, bravooo plutôt woulo.