Fa - falfrèt - fanm - fewòs - fianza - fifinen - flèdjèdè - flòkò - flouz - fouyaya

Fa : t-l. n-kk. Pen mwiye, zepise ek malakse ek sán-kochon, oben sán-bèf, eti moun Matnik ka fè mete tjwit nan boyo pou  manje pou bouden. 2. Limiè glaw anlè lestè a eti ka sinase madang kay-lanmè a. 3. Limiè ka klere an machin kontel loto nan lannwit. 4. Grès koulè wouj glaw oben rek eti moun ka mete anlè babin yo pou trape fidji pi bidjoul, pi  nan koulè. 5. Not mizik, kartrienm gred ganm do a. 

Fache : t-l.d-d. Eti an dekou-lavi ka tenmbolize, ki trape an fidji-mare ek ka bougonnen oben babiye tout lè. Nan sistenm lang Matnik la, moun ka di : leve fache. 2.  Eti ki pa nan kont an moun oben an bagay ek ka fè an djol-lonng tout lè. Fache epi an moun. 3. Eti pa ka pale ek an moun ki te konpè'y nan dekou douvan. 4. t-l. d-l. Dekou otila an moun anba tenmbolizad anlòt moun oben an bagay. 5. t-l.m-n-b.  Trape an djol-long, mare fidji. Moun fraksen ka fache pou an kaka-chen. (frs. nn. fascher, leve an zòy). Nan lang Ayiti a, moun ka di sa konsa : "koupe fache" lè de moun ka diskoupe liannaj-konpè yo. Nan sistenm-lang Dòmnik la, moun ka voye titim ta'a: "Lè mwen fache, se la mwen kay chaye bwa kay mwen" eti moun ka reponn "lawiviè". Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di sa konsa : fache a poul, lè de moun ka fache ek ka vire konpè lamenm. Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Dan epi lang ka rive fache" pou fè moun konprann se anni epi konpè'y eti an moun ka pe fache. "De isenbòt ka joure, yo pa ka fache", moun ki ka pije malere pa ka goumen yonn kont lòt.  "Si an moun fache se pou'y pran de lapenn: fache epi defache", se pou mande an moun rete dous.  

Faharon : t-l. r-m-n-b. Wangan nan sistenm-wangan l'Ejipt nanninannan an.. 2. Gouvelnè politik ka mennen san p'an moun pe dekinaye gouvelnaj li. 3. Moun ki trape anchay djoktòch sosial ek politik.

Fal : t-l.k-b. Dwel kò an moun ka pran depi anba kou'y jik anlè bouden'y. 2. Dwel kò an bèt ka pran gagann li jik bouden'y. (brt. falle, gagann). Fal-jòn, ti zibie, coereba flaveloa, sikrie ka vèvèle Matnik ek ka vole anlè jaden ek nan lantiray se kay la. Fal-vèw, ti zibie, sericotes holosericeus, ka vole anlè jaden ek nan bwa nan bòdaj kay moun. Fal-wouj, ti zibie, eulampis jugularis, ka vole nan laliman gran-bwa. Fal-dewò, se chimiz wouvè jik anlè bouden an moun. Mete an manje anlè fal, se manje an bagay towtow pou sispann an bouden-kòne. Lang Matnik la ka di sa konsa : "Sa ki an gòj gwo-bek pa ta'y, sa ki an fal li se ta'y" oben "Sa ki an bek ou pa ta'w, sa ki an fal ou se ta'w" oben ankò "Sa ki an fal kanna se ta'y" pou fè moun konprann sa pa toulong flouz trape sa yo te anvi trape oben koumanse bat pou yo trape, fok mare ren'w djok lè'w le rive nan an bagay. "Sa ki pa bon pou zwa ka fòse fal kanna" pou pa fè moun sa eti ou pa te ke le anlòt moun fè'w.

Falbala : t. Bagay eti ka ale dèyè anlòt. Bagay eti moun ka mete anplis pou palantje anlòt eti ki pi douvan. 2. Nan teyat oben sinema, ti bagay eti zanpanlan sèvi nan ale-vini yo. 

Falfrèt : t. Tjè-sote eti an moun ka trape lè an bagay dous oben djenm ka rive anlè’y san'y te ka espere'y. 2. Kavalad ki leve zoup anlè an moun lè’y trape briding, aye, adoumanman, ladevenn, lapenn, tèt-chaje, tousa. 3. Dekou otila an moun ka ladje an lespwa-mal-papa'y pou vire nan wach-lavi. "Ou te za sipòte fal-frèt lanmizè" (Ora lavi/A fleur de vie,  T. Léotin, 1997). 4. Djaz  ka fè an mizik djaz karayib  ki fondase nan 1976 ek ka vire li tout  se mizik Matnik ventjenm siek la.

Fevriye : t. Dezienm mwa lanne a. Fevriye se mwa eti karenm lan ka rive. (lat. febbruare, padonnen an ka) Leve-doubout Fevriye 74 la, gran bay-douvn sosial nan dwel-ekonomi bannann lan, atè Chalve otila betje te fè kriye sapatony franse a eti ki fiziye de moun Matnik, Renò Ilmany ek jòy Marilwiz ek flandje anchay dòt. 
Fianza : t-l. d-l. Rete-kalbòy ka rive lè an mikròb pase nan sistenm respire an moun ek ka kouri nan tout kò'y apre, nan twa a sèt jou ek ka opoze'y fè ti ale-vini lavi toulejou'y. Mikròb tala, myxovirus influenza A ek B, ka toumbile toulong ek se pou an menm moun pe trape fianza chak lanne. (ital. influenza, mannigèt). Fianza ka kouri chak lanne ek chak dis a tjenz lanne an mapipi fianza ka kouri lawonn latè ek ka voye anchay moun nan abolay. "Man anni déklaré asou kabann-mwen davwè an mové fianza te ba mwen an bel kalot". (M. Norvat, Zwel lalin, 2002). Ni twa potjel mikròb fianza ; yonn se potjel A, H1N1 eti ka kouri oliwon-latè ek pe chaye moun nan abolay ek 3 a 4 kou nan an siek ka leve an mapipi dezas ; dezienm lan se potjel B a eti ka kouri anni anlè an ti laliwonn, an peyi, an ti krèy peyi, ek pa ni anchay toumbilaj adan ; epi twazienm potjel la eti ka fè'y se plis an gwo-larim. Fianza-zibie a se an fianza potjel A.

Fidji : t-l. k-m. Douvan tèt an moun depi manton'y jik fon'y eti moun pe wè zie, nen, majol, fon nan de koko zie yo. "Mé wi (non) ou ja wè'y - Fifin sé an tifi (wi) ki ni an ti fidji (wi) mé bondyé bay an kò, menm fanm ka gadé..." (Jocelyne Béroard/Jacob Desvarieux, Milan, Kassav, 1997).  2. Kanman an moun ka pran nan an dekou fann. Mete an fidji mare. 3. Manniè gade eti an moun trape. Fidji-belmè, joure moun Matnik ka voye pou di an bagay moun pa le wè. Fidji-boufi, fidji moun trape lè yo dòmi anchay oben brè anchay ronm.  Fidji-dous, fidji an moun ki pa ni ayen ka tenmbolize lavi'y.  Fidji-mare, dekou otila an moun atjeng.  Fidji-ladevenn, fidji an moun ki pri, ki pa ka rive nan lavi a. Fidji-lapenn, fidji moun ki anba jouk an bagay. Fidji-rikann, fidji an moun eti tout zafè'y ka mache.  Lapo-fidji, fidji an moun nan bidjoul oben malouk eti'y ye. Ponm-fidji, dwel fidji an moun depi manton'y jik anba zie'y. Ba an moun an bo anlè ponm-fidji. Ti-fidji, fidji moun ki anba jouk, moun ki nan lapenn. (lat. figura, potjel). Nan sistenm-lang Matnik, moun ka di sa konsa : "Moun pa ka rache nen pou fè bel fidji"  pou fè an moun konprann fok katjile sa an bay-douvan ka pòte avan bay adan.  "Bel fidji pa kore kalbòy" se pou moun konprann zie'y pe kouyonnen'y.

Flichon : t-l. b-l. Ti vibolo ka leve towtow anlè lapo an moun lè'y frèt oben anba an falfrèt. "i sé lé lakontntman pran nou douvan limyè-y la ka ba nou flichon-an..." (Nostrom, Monchoachi, tirad 1982). 2. Vibolo lèkètè an bagay ka tranble. 3. Dekou otila bouton fredi ka leve anlè lapo an moun ki rete sezi douvan an penteng. 4. Sansle dous an fanm ka trape lè anlòt nonm ka miyonnen'y. (lat. frictio, tranble). Nan sistenm-lang Matnik la, flichon an se toulong an ti tranble pianmpianm.

Flichonnen : t-l. m-n-b. Fè anchay ti vibolo lèkètè men towtow anba kavalaj an bagay andewò. "Flichonnen anba an dris van lèkètè" (Matinoia, Jean Bernabé, tirad 1978). 2. Fè an bri apre soukre an bagay ki trape anchay dwel. "mwen lé tann, tann ankò sé chanté a ki fè sé lanmè a flichonnen" (Nostrom, Monchoachi, tirad 1982). 3. Sansle, trape an vibolo andidan kò pou kapon, fache, oben laflenm ki anlè an moun. 4. Brennen lèkètè anba an falfrèt oben an sanslad fredi. (ek kr. flichon, lat.frictio, tranble). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di trisaye tou.

Flògòdò : t-l. d-d. Eti ki pa trape pèz. 2. Eti ki pa rek, ki pa ka kakol anba bawda dwèt oben lanmen an moun ka menyen’y.  

Flòkò : t-l. d-d. Eti ki pe pete flouz. 2. Eti ki pa djè vayan, eti rete-djannte fizik oben nan kabech pa djè djok. An moun flòkò  se an moun eti ki falfrèt toulong. 3. Eti ki two gran. Eti an bagay ka naje adan.  "Frè, mizire lonbraj ou avan ou mete lespri'w dwèt pou gòch adan sapat flòkò" (Jean Bernabé,  Matinoia, 1980).

Floup : t-l b-k. Siwo glase anchay tonlonmel nan an ti sache plastik eti tjanmay ka sise ek anchay dousin. An floup koko

Flouz : t-l. d-d. Eti ki pe fèt san p'an tjak, ni tèt-chaje. "Zafè zòt te ke woule pi flouz , vie frè". (Raphaël Confiant, Bitako a, 1985) 2. Eti ka fèt towtow, san fòse. 3. Eti ki pa rèd pou konprann, ki pa ni ayen ki rèd adan, ka vini lamenm. 4. t-l. r-m-n-b. O pi ba, owonzon. Pou rive la fok konte an dimi-jounen a pie, flouz.

Flouze : t-l. m-n-b. Fè pou an bagay ki te rèd pou fè oben konprann vini flouz. 2. Wouvè chimen ba an moun pou'y rive. 3. Fè pou an dekou timinaj bout ek vini pi dous. Flouze lavi an moun.

Fouyaya : t-l.d-d..  Eti ka veye ek rapòte zafè lezot. "An vié fanm san dan, fouyaya kon pa ni..." (Eric Pézo, Lasotjè, 2013). 2. Eti ki pri anba an lanvi wè, tann, sav an bagay. "An boul moun, fouyaya kon makak, sanblé douvan kay-la" (D. Boukman, Migannaj, 2005). 3. Eti ki fè anchay degwel pou konnet an bagay. (kr. eti ka fouye) Tit an jounal anni desinen-o-kreyon eti Alexandre Cadet-Petit (1946-2014) epi an krèy konpè'y te fondase nan lanne 1981 an.

 

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : Matiren]

Eya manmay la sé menm bagay épi sa zot fè

[Rédigé par : Pol Tikitak]

Fout fanm dous !

[Rédigé par : K. M]

foulbak ?

[Rédigé par : N'Mat]

fanmté kon an labé

[Rédigé par : J-N.93]

Man ka wè sa ka vansé !

[Rédigé par : Am.12]

Ou viré fè'y anlè nou la. Sé chak kou ou ka viré pasé lanmen, sa dous.

[Rédigé par : El Caracol del Caribe]

¿Sabías qué?
La pana (chuleta de gancho, mapén, panapén, fruta del pan) llegó a Puerto Rico, desde su país original Indonesia, para el siglo 18, porque era un alimento económico, nutritivo y daba energía a los esclavos. Así es, la pana llego a nosotros como comida para esclavos y en Cuba por ejemplo, no se consume.
El árbol de la vida, un solo árbol de Pana puede alimentar a una familia de 4 por 50 años.
Ahora ves la pana con otros ojos.