Galè - gawoule - genyen - gial - gloriye - gonmie - grennen - griyen

Ga : t-l-m-n-b. Tit-langayele tizi pou gade, kontel nan "ga misie lavwari pa wè'w." 2. Rete koute anfwa kontel nan "ga sa tibolonm". Nan lang Gwadloup la, "ga" ni ledjans ago, veye kò'w.

Gaba : t-l-m-l. Gran kanno te ka chaye sik ek ronm. 2. Gran yol anchay tòt eti yo ka chaye moun adan. 3. Gran kanno a vwel eti an moun ka kabwate ek an pagay. 4. Gran kanno eti moun ka chaye machandiz abò'y.
Gabel : t. Tan moun ka fè an kous ka pran anlè’y, kite lezòt pati douvan pou genyen ki asire. 2. Ti dwel lajan-tjenbe eti an djoumbatwa ka ba an djoumbatè asou lajan-genyen mwa djoumbat li. (arb. alqabala, taks) Nan lang Ayiti a, bay gabel se flouze, se ba an moun an tan douvan.

Gàd : t-l-b. Moun ka veye an lantiray, an bagay. 2. Gwo payen-basen san djol-antre otila moun ka mete kribich yo pran nan ti panyen-basen oben kali pou yo pofite t'ak plis oben pou moun vann oben manje nan jou dèyè. 3. Gran nas-kare, san goulon (djel-koukoun, nich) eti pechè ka mouye pou mete ti wonma yo pran nan nas pofite. 4.  Vèy-o-gren, nan "pran gàd". 5. t-l-m-n-b. Lonyen ek kabeche an bagay. 6. Jete an zie asou an bagay.   Gàd-janm, miks ki ka kouri dèyè bwa janm an moun. Gàd-kaka, polis ka djoubake  nan an ti bouk ek ki konnèt tout moun bouk tala. An gàd-kalbòy, se an moun ka veye anlè moun ki kouche anlè kabann lopital pou pa sa leve. An  gad-kò se an java ka pran anchay tan pou fèmen pou djabèt an moun pe ka fè ek eti jenerachon-douvan te sipoze se te malfentri moun te ka fè an moun trape gàd-kò. An gàd-kò se an tjenbwa eti an tjenbwazè  ka fè ba an moun pou’y se kore tjenbwa anlòt moun, tankon an pàs-tjenbwa. Gàd-kòkòt, nonm ki toulong epi anchay fanm ek ki sipoze pa trape p'an dousin fòkòlò epi se fanm tala. Gàd-manje, botjit oben brèt otila moun ka mete bagay pou manje. Pran-gàd, se veye o gren, fè pou ayen pa pantann moun. Nan sistenm-lang Ayiti a, moun ka di sa konsa : "Koupe-gàd" lè yo ka fè anchay ti flang anlè lapo-fidji oben lapo-zepol an moun mete an rale-mennen-vini oben an koubarè tjenbwa. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "jou malè pa ni pran gàd", an moun pa pe sav sa ki nan divini ek pa ka wè dezas rive. 

Gade : t-l-m-n-b. Fè an kout-zie asou an moun, an bèt, anbagay. 2. Lonyen an moun, an bagay. 3. Koute an moun pou konprann sa'y ka di. 4. Fè an kout-zie pa pran wotè an moun. 6. Tjenbe an bagay, pa ladje'y, pran'y pou ta'w, tankon matjoukann li. 7. Sere an bagay pou ni'y anni pou ta'w. Gade-atè, katjile, kabeche asou pas lavi toulejou. Gade-douvan, se katjile chimen divini. Gade-dèyè, vire anlè bagay ki ja pase pou wè chimen ale. Gade-wè, fè pou sav an bagay. Gade-zafè, fè seyans pou wè nan divini an moun. Rete gade pou wè, kite tan pase pou wè an bagay an moun te kabeche. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, moun ka voye titim ta'a : "To ka gade mo, a kote to menm mo ka vini ?" eti yo ka reponn lafinèt oben lapòt. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "gade pa ka brile zie", wè an bagay ki pe tenmbolize an moun pa ka fè'y pèd wè klè'y pou sa. "Gade se nannan zie", zie moun fèt pou wè tout bagay. "Pa gad asou pie bourik pou ba'y pòte chay",  delè nan lavi ni bagay ka fè tjè'w sote.  "Si'w gade sa kanna ka manje, ou pa ke manje kanna",  "Fo'w pa gade kochonni kochon pou'w manje kochon", fok pa toulong ale nan fondak an bagay.

 

Gial : t-l-m. Ti-mafi  eti an tibray ka zaye. 2. Nan sistenm-lang Trinidad la, jenn fanm, kapistrel. 3. Nan sistenm-lang Gwadloup, an choukoun, an fanm ki bidjoul toubannman. (ang. girl, ti mafi). Kapistrel. 

Gidigidi : t-l-m-n-b. Brennen zoup an limiè, "blanbalenn té ka klenndé kon bètafé an gran karenm, oben kon gidigidi antan gran soukou" (G.-H. Léotin,  Mémwè latè, 1993). 2. t-l-b-l. Fè moun wè an gidigidi, an zetwal ka gidigidi nan soukou a. (dj. kidikidi, bòdò an koulè). 3. Moun ka pale san rete ek pa sav sa'y ka di. "Ma manman m'a dit, ou se gidigidi, pa pale mwen mal o" (E. Mona, ma maman m'a dit, 1981). Zeklit towtow.

Ginen : t-l-d-m. Eti ki sòti asou kontinan afritjen an. 2. Eti ki trape koulè lapo mawon rèch oben nwè nan lèspri moun karayib la. 3. Nan sistenm-lang Ayiti a, kote otila se loa a ka rete. 4. Nan sistenm-lang Ayiti a, l'Afrik anba-solèy, peyi yorouba a. "Yo di nan pwen Ginen ankò. Yo di kreyòl se pa Ginen" (Boukman Eksperyans, Badè zile, 1979).   5. Nan sistenm-lang Ayiti a, kote ki jik lòtbòtsay, otila moun pa pe ale epi de  pie yo. (arb. (bb) Akal-n-Iguinaouen, peyi moun-nwè). Nan sistenm-lang Ayiti a, moun ka di sa konsa : "fò nan ginen" lè an moun konnèt anchay bagay nan mès vodou a.  "Pale ginen" se an kannan pawol nan lang l'Afrik anba-solèy eti moun ka voye nan kadafa vodou."Pitit-ginen", yich peyi se loa a ; moun ki adan oben jenerachon-dèyè lakou-moun vodou a. Nèg-ginen, moun eti jenerachon-douvan'y te leve nan l'Afrik anba-solèy oben moun ki trape koulè lapo nwè. 3. Zèb-ginen, panicum maximum, zèb ka koupe anpil eti moun Matnik ka ba bèf yo manje.

Gloriye : t-l-m-n-b. Rete sonje an moun pou goumen oben djoubak eti'y te leve. "Sa lé dié ka gloriyé" (G. Mauvois, Antigòn, 1997). 2. Rete sonje an bagay, an jou, an dekou, an penteng nanninannan pou peze eti jou ta'a, dekou ta'a, penteng ta'a te peze asou lavi jenerachon-douvan. Chak lanne, moun natifnatal Matnik ka gloriye 22 Mé 1848 3. t-l-d-l. Dekou otila moun ka rete sonje an moun pou djoubak oben goumen moun tala mennen.

Glouglou : t-l-ch-b. Palmie, Aiphanes minima,eti ki trape anchay pitjan pou moun Matnik te kriye'y chou-pikan oben gri-gri. 2. Gran palmie,Acrocomia aculeata, eti ki pe mizire 15 jik 20 mèt wotè epi se fèy la jik 18 mèt londjè. Glouglou ta'a ka pòte 6 kou nan an lanne ek chak tòtòt ka voye 500 grenn-palmie. Moun Matnik te ka sèvi grenn lan pou fè bouchon karaf.  3. t-l-k-b. Kriye dendon an.

Godich : t-l-d-k. Eti ki pa ni p'an prèstans anlè’y. 2. t-l-m. Moun ki pa ni p’an prèstans, p’an fiyès an zafè'y. 3. Moun ki bip, soubawou.

Goglè : t-l-d. Eti ki pa rive jik nan bout matritaj pou pale asou an tòtòt, an flè, an grenn. 2. Bagay ki pa rive nan bout chimen’y. 3. Nan sisteenm-lang Gwadloup la, eti ki pa aplon, ki pa ka rive nan an jout ; mangòt.

Gol : t-l-b. Gran wòb eti ki fèt fap-fap epi pa ni p’an potjel bidjoul adan’y. "Yo tout té abiye épi an gòl fèt épi sak farin-Fwans" (G.-H. Léotin, Mémwè latè, 1993). 2. t-l-f. Nan foutbol, moun ka bare boul pou’y pa rantre adan file. 3. Sikti nan twa bwa otila moun ka shoute boul pou fè matje an gol. Fè an gol se fè boul la rantre nan twa bwa a. 4. Ranm, tij bwa oben banbou yo ka mete pou enpoze an yenn fè an chimen. (angl. goal, kote rive).  Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di : "ziyanm ka swiv gol" pou fè moun tann an ti bolonm ka fè menm mannyè ki papa’y. Gol-dòmi, rad moun ka mete pou dòmi.

Graj : t-l-z. Zouti moun sèvi pou fifinen an chouk oben an ponm. 2. Moun ki majò, ka leve kakarel anlè moun. 3. Foutbalè ka depaye toulong, ka defann ek ka jwe rache-koupe. 4. Nan sistenm-lang Gwadloup la, yonn adan se sèt kout tanbou gwoka a otila moun ka bay kalinda te ka graje pie yo atè a, tankon nan djoubak graje manyòk. 5. Kribich, (wasou), astacus leptodactylus, gwo mòdan eti moun Gwadloup ka pran nan lawviè ki pa kavale. 6. Nan sistenm-lang Gwadloup la, fanm ki nan dousin katjòt epi an nonm, fanm eti an nonm nan tjè-koko epi'y pou dousin katjòt eti'y ka chaye.

Griyen : t-m-n-b. Fè makakri tankou an mas. "griyen pou yo lannuit kon jou, pa jen sispann griyen pou yo, griyen pou yo épi griyen pou yo" (Litani krizokalkomani nan Démaré, Joby Bernabé, 2007). 2. Mete dan dewò anba doulè oben tjèk bagay ka jennen. Griyen anba solèy la. 3. t. Makakri dan dewò moun ka fè lè an bagay ka jennen yo. (frk. gringnos, fè makakri). Griyen-dan, makakri moun ka fè ek dan yo anba an zòy oben pou fè an moun konprann yo pa ka koute'y.

Gwo : t-l-d. Eti ki trape an mapipi kòwporans. 2. Eti ki fondal  toubannman. 3. Eti ki matoufounnen anchay. 3. t-l-m. Moun ki trape anchay tjouns, anchay lajan. Gwotjap. Gwo-bidim, mapipi toubannman. Gwo-bouden, eti ki bendouk.  Gwo-bouden-pat-fin, moun eti kò'y pa bidjoul pou gade, moun ka pa ni p'an potjel moun djok. Gwo-boulikann, moun ki trape anchay lajan. Gwo-diten, plectranthus amboinicus,  zèb moun pran pou ba manje yo an tonlonmel, blaf la plis ki tout. Gwo-dwèt, dwèt ki pi gwo, pi kout ek pi djok nan lanmen an moun. Gwo-gaz, moun ki trape anchay fondalte nan an lakou, moun ki ni anchay bagay pou ta'y. Gwo-gren, lapli ki atè dri ek ka fè lavalas. Gwo-koko, moun ka fè majò ba moun. Gwo-lanmè, lanmè kavale. Gwo-mòn, mòn eti ki wo ek fè moun ki anzandale'y swe vèt. Gwo-pie, kalbòy an moun, enpiok an moun, elephantiasis, eti ka rive lè san pa ka kouri lawonn kòdjòm. Gwo-pie se an tjenbwa tou eti moun sipoze  voye dèyè moun ek ki te ke enpiok yo.  Gwo-pwel, lenbe, gwo-tjè moun ka trape lè an moun yo te jaja chape nan abolay oben chape anlè yo. Gwo-tjap, Moun eti ki trape anchay lajan, anchay branbrann ek ka fè moun wè sa.  Gwo-tjè, dekou otila an moun pa trape sa eti'y se le ; dekou otila an moun pase pàs. Gwo-viann, viann bèf eti moun debite ki trape anchay zo adan.  Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Gwo kok ka fè sa'y le, ti kok ka fè sa'y pe",chak moun silon sa'y pe men se pi fò ka mennen. "Gwo pweson ka manje piti" nan lespri ta'a eti moun ki pi djok ka toulong pije moun ki piti, malere ka toulong trimen anba isenbokte gwotjap. "Malere pa ni gwo tjè" lè an moun pa ni ayen ki ta'y, se pa li ke fè ganm. "Souri piti, kaka'y gwo", nan lide ta'a eti zie an moun ka kouyonnen'y delè. "Ti rach ka fann gwo bwa" pou fè moun konprann kout-zie yo pe ka kouyonnen yo, pi piti a pe pi djok pase pi gran an. "Ti zeklit fè gwo dife" , ti bagay piti pe chaye gwo dezas. 

Gwòg : t. Brevaj moun ka fè ek ronm, sitwon, miel pou koubare mal gagann. (angl. grog, brevaj djok)   

 
 Gwokis : t-l-m. Moun ka kwenyen tanbou-gwoka. 2. Moun ki nan tèt-kole epi mizik-gwoka.

Gwo-Mòn : Bouk mitan Matnik, 11.001 moun asou 54,3 tjm², pann a 232 mèt wotè. Larel lantiray li se 14° 42' 32" linò ek 60°59'67" anba-solèy. Jik nan 1743, Gwo-Mòn te an lantiray Latrinte. Nan 1837, Gwo-Mòn  te yonn adan se 20 bouk Matnik la. Gwo-Mòn se an vivri eti anchay degra ka leve, ekonomi'y fondase asou mayonmbri bannann lan, mayonmbri bòkay epi drivayaj la, Gwo-Mòn trape an so, So-Argis ek anchay lantiray vèw. 

 

 

Se Henri Taillefond (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : Kreyolè]

otila "fouk" pasé adan diksyonnè'w la.

[Rédigé par : Katrin-pitjan]

Ou pa ka wè nou pa ka rivé li sa. sa maké tro piti, Simao.

[Rédigé par : Mat. 1870]

"Jaden lwen gonbo gaté" sa sé bel pawol

[Rédigé par : J.J.93]

Sé an bon travay ou ka fè a, pa moli menm