Bakwa - baliri - bèlè - beliya - bidjin - blaf - bòdzè - boutou - bwarne

Ba : t-l. m-n-b. Mete an bagay nan lanmen an moun. 2. Mete an tit anlè, nonmen an bagay. 3. Ladje an bagay san mande kòb oben anlòt bagay anfwa pou tout. 4. t-l. d-y. Eti ki trape an grèd wotè ki pli atè pase anlòt. 5. t-l. m. Ka leve lide kote an bagay pou ale. Pòte sa ba madigwann lan  6. t-l. b. Bo anchay lèwdou eti moun ka ba tjanmay piti. 4. Gwo chosèt moun ka mete pou fè an spòw oben kaprelate janm yo. Ba-atè, kouran lanmè-ba eti ka mennen an kanno asou lestè a. Ba-dewò, kouran lanmè-ba eti ka mennen an kanno nolfok lestè a. Lang Matnik la ka di sa konsa : "Ba nèg pie, se pou'y pran lanmen" oben "ba nèg senk santimèt, se pou'y pran tjenz tjilomèt", moun ka toulong mande moun eti yo ja lonje pal ba yo plis. "Chen pa ka pale se pou pa ba'y fè ayen", se pou teste ni moun ki pa ka di sa yo sa fè pou moun pa mande yo pou fè ayen. Nan lang Matnik la tou : "bondje pa ka ba chay san tòch pou pòte'y" se pou fè moun konprann chak tjak ni an kalanmplan pou regle'y. "Fo'w ba krab zèb-gra manje pou'w manje'y apre", pa ni genyen san pije douvan. "Milat se mile, lè'w pa ka atann kò'w se lè'y ka ba'w an kout-pie", pou lonje dwèt asou an krèy sosial. "Pa gade asou pie bourik pou ba'y pòte chay", delè an moun ka pe wè plis pase sa'y te ka atann. "Prete se frè ba", ni anchay bagay ou ka prete moun ek ki pa ka rive. "Rann sèvis ka ba mal do", delè ou ka lonje pal ba an moun ek sa ka vire kont ou. "Rayi chen ba'y zo'y" , fok ka fè wol dous epi moun ou pè mès soubawou yo.

Babacha : t-l. b. Soup moun atè Matnik te ka fè ek zèb-anmè, viann-sale epi an piman adan.

Babako : t-l. b. Gran manje otila ni pliziè manje anlè tab la. 2. Nan sistenm-lang-ayiti , gran kannan (tay. Barbacoa, gran manje)

Babi : t-l. b-l. Pweson-lanmè, polynemus virginicus, koulè lajan, owonzon 20 jik 30 sm ki trape de zel anba bouden'y eti an fil ka lonji. Fil tala ka sanm fil pach koko, se nèyè pou sa yo kriye'y koko tou, nan laliwonn Prechè. 2. Ras kok ka goumen nan pit.

Babilòn : t-l. k-m. Nan wanniwannan rasta a, polis ka defann rasta fè ti kontribann yo alagadigadaw. 2. Tout moun eti ki rete pri ek ka woule pou sistenm ewopeyen an.  3. Nèg-ginen desèvle ka pran  kò'y  pou an zawa-l'ewòp.

Baboul : t-l. b. Pawol eti moun ka ba anlòt pou kouyonnen'y. Moun Matnik ka di ba an moun an fig oben ba an moun baboul. Moun Gwadloup ka di badine on moun oben ba on moun boudèkè. 2. Bay-kalinda ek kout-tanbou moun Ayiti ka leve anlè tanbou djouba a. Kout tanbou eti moun Matnik chaye mennen vini Ayiti apre delofay 1804 la. Ni sis baboul : baboul, baboul-kase, baboul-krabiyen, baboul-krabiyen-kase, baboul woule, baboul-woule-kase.

Baboule : t-l. m-n-b. Fè an moun pran an sis pou an nèf, dlo mousach pou lèt. 2. Kouyonnen an moun.

Baboulè : t-l. k-m. Moun eti ka fè an moun pran dlo mousach pou lèt. 2. Moun ka kouyonnen moun.

Baboutje : t-l. m-n-b. Mete an baboutjèt ba an bèt. 2. Koubare an moun, pou'y pa pe pale flouz. 3. Boke an moun.

Baboutjèt : t-l. b. Kòd oben tjwi eti moun sèvi pou mare djel an bèt anlè an bay, an poto, pou ankelele'y. 2. Bagay ka koubare an moun opoze'y pale.

Bad : t-l. b. Treng ka kouri anlè tout londjè andidan an kanno ek eti bad-anba a ka pòte tòt la. Ni de bad, yonn bad-anlè, lòt la bad-anba. Moun  pa asou Gran-Lawviè ka di "raban" eti tout larestan Matnik ka di "bad".     

Baden : t-l. d-k. Eti ki trape lèspri tjanmay. 2. t-b. Zoko bwa kok moun ka apiye anlè’y pou mache. 3. Ti zoko bwa oben fè ka tjenbe lak la èk ka opoze kapo a desann adan se ratjè a.

Badinaj : t-l. b. Dekou otila an moun ka badinen anlòt. 2. Djendjen  ti moun  Ayiti ka leve. (fr. bt. badau, tèbè).

Badinè : t-l. m. Moun ka fè moun pran dlo mousach pou lèt. 2. Moun ka kouyonnen moun pou pran bagay yo.

Badinen : t-l. m-n-b. Kouyonnen an moun, fè’y pran dlo mousach pou lèt. 2. Leve djendjen badinay. 3. Fè djendjen epi an moun.

Badjoum : t-l. b. Anpil adan an bagay. 2. An gran kannan an bagay.

Bafrezè : t-l. k-m. Moun ka fè moun pran dlo mousach pou lèt. 2. Moun ka drivaye toulong nan tèt yo.

Bagadam : t-l. b. Gwo kout chout an foutbalè ka voye eti an gol pa ka rive  kofre. 2. Kout mab.

Bagas : t-l. b. Machi kann lan lè'y ladje tout melas la eti moun ka sèvi pou limen dife  anba chodjè.  2. Kwel an degra eti moun ka jete. 3. Ti kras ka rete lè yo pase an bagay. 4. Bagay ki pa ni p'an pèz. (Pany. bagazo, kwel). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Zonbi kay bagas di : jòdi pa yè", tankon, jou yonn dèyè lòt pa ka sanm.    

Bak : t-l-k-b. Botjit eti ka tjenbe an bagay ki dlo. An bak lesans. 2. Owonzonnaj badjoum an bagay dlo. Bak-kaka, bagay ki pa ni p'an pèz asou lavi moun.

Bakanni : t-l-b-l.  Sad, lutjanus analis, zel ek latje  wouj epi an djing nwè asou zel do yo. Se pou djing ta'a eti moun kriye yo sad-bondje-menyen, tou.

Bakannal : t-l-k-b. Welele ki trape anchay bri adan ek eti pèsonn pa rive demaye se fil la. 2. Dekou otila an moun oben an krèy moun ka fè anchay dezòd nan lari tankon nan kannaval.(lat. bacchari, leve an pangol).  "I za tan pou bakannal tala fini". (G. Mauvois, Misyé Molina, 1987) 

Bakatrel : t-l-k-m. Tibolonm, ti bray, moun ki pa le pran twòp anlè kò’y.  2. Moun ka fè anchay djèz pou fè moun wè yo.

Bakwa : t-l-k-b. Zèb, pandanus utilis, eti moun Matnik pran fèy la, fè'y sek, djoumbate'y pou fè chapo oben rad. "mété bakwa an tan kous yol" (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010). 2. Chapo nanninannan eti moun Matnik ka mete pou pare solèy. "Epi i koumanse vante fidji'y epi bakwa'y" (R. Confiant, Marisosé, 1987).

Bal : t-l k-b. Ti boul plastik oben metalik eti moun ka mete nan an fizi pou fè kout-fizi yo. 2. Ti boul moun ka fè epi an degra kontel an bal koton.  3. Gwo patje machandiz eti ki mare djok ek an kòd. 4. Dekou otila moun ka bay-kalinda, ka blèz kò yo.  5. Kote otila moun ka bay-kalinda. (py. baile, bal-kalinda) Bal-boutje, bay-kalinda moun Matnik te ka sitire otila chak moun ki te Bay bal se  bay kalinda, se blèz kò. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Chat pa la rat ka bay bal"  pou fè moun konprann lè pa ni koumandè tout moun ka fè sa yo le.  "Bal fini, viyolon nan sak" tout bon bagay ni an bout.

Balan : t-l k-b. Boulin an machin nan brannzeng. 2. Brannzeng eti an moun ka fè pou rive towtow nan an kote oben pou fè an bagay dawlakataw. 3. t-l-r-m-n-b. Anpil, afòs. "Ou vini fou ale vini balan lavi ba'w solibo" (H. Charlec,  2008)  4. Tan tankon nan menm balan an.

Balanse : t-l m-n-b. Fè brannzeng asou an bò ek lòtbòtsay towtow. 2. Pran balan pou fè an bagay. 3. Koumanse an bagay epi an gran brannzeng. Balanse se yonn adan se potjel bèlè a ek gran-bèlè a otila apre kouri-lawonn pie ka kouri asou an kote ek lamenm dèyè asou anlòt. Banlanse epi apre kabel douvan.

Balansin : t-l k-b. Zobray-kare de kòd mare nan an branch ek ka towblip asou 2 jik 3 mèt epi ki mare anlè an zoko bwa pou size eti tjanmay ek tibray ka pran dous anlè'y.

Bale : t-l k-b. Zouti eti moun pran pou tire lapousiè ek zòdi oben dekòchte an kote. 2. t-m-n-b. Tire lapousiè oben zòdi an kote epi an bale. "Jou ka bale jou. Ayen pa ni larel ni bout". (Monchoachi, Mantèg, 1980). Bale-anmè, zèb, parthenium hysterophorus, eti moun Matnik kriye labsent-mawon oben zèb-pian ek fè dite epi'y lè yo trape kalbòy katjòt ek/oben lè yo trape kalbòy  lapo. Bale-dou, zèb, scoparia dulcis, eti moun Matnik sèvi pou fè dite pase mal-gòj oben touse. Moun Gwadloup kriye bale-dou a, te-savann, ni moun Matnik ka kriye'y dite-savann oben bale-savann tou, moun Ayiti kriye'y ti-bale oben dite-swis. Bale-zo, bale eti moun Matnik ka fè epi banbou pou pwòpte ek tjire dalo. Loto-bale, nan kous bekàn, loto eti ka fèmen kous la dèyè'y. Nan sistenm-lang-ayiti, moun ka di sa konsa : bale koukouy, pou an bale yo ka fè ek ti branch bwa sanble pou bale an lakou, an kote. Bale lalou, bale eti moun ka fè pou koubare move zèb.  Pase bale, nan mès vodou a, dekou otila yo ka fè de moun ka bat pou an menm bagay pase an jout douvan loa a pou wè ki moun ki nan rezon'y.    Nan sistenm-lang-gwadloup, moun ka di sa konsa : "balie ka koumanse an salon e ka fin an katich", pou fè moun konprann apre lavi bidjoul ni toulong an kout-fè. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "bale krache-dife ka bale nawflaw" pou fè moun konprann  sa eti ki nèf toulong pi bidjoul men sa pa ka tjenbe nan tan ka pase.  

Balenn : t-l b-l. Gran aletan-lanmè, mysticeti oben odontoceti eti se pa an pweson pou trape yo trape an ponmon. Ni pliziè ras balenn, eti balenn ble a ki pe mizire jik 33 mèt londjè ek peze 100 tòn (tjè a tou yonn pe peze 1 tòn ek lang la pe peze 3 tòn) se pi gwo bèt oliwon-latè.  Balenn-a-bos, kachalo ek ròwkal eti pe viv jik 100 lanne,  ka vini mèt-ba nan lanmè karayib la. 2. t-l-k-m. Moun eti ki gwo toubannman, matoufoun-sendou. (gr. phallaina, bagay gonfle a).  Blan-balenn, bouji eti moun te ka sèvi pou klere kay yo.

Balizie : t-l z-l. Zèb, heliconia caribea, 2 jik 6 mèt wotè ka voye an flè koulè wouj ka redi anlè jòn-zabriko eti moun mete nan boutje pou anbidjoule. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Pa pale bannann mal anba balizie", pou fè an moun konprann fok pa debinen an moun douvan konpè'y.

Balkadè : t-l-k-b. Kote eti pechè ka mare kanno yo,  ka fè flote nan dlo .  2. Kote eti moun ka batje ek debatje abò kanno san mouye pie yo.  (py. embarcadero, waf pou batje). Nan lang Matnik la, moun ka di makadè tou.

Bannjo : t-l-k-b. Falbala mizik ki trape kòd ek ka sanm an gita epi an tjes sonnen ek an manch long. (gr. pandoura, gita twa kòd). Bannjo-gita, pawol repondè ka vreye nan gwoka eti se an tjole son-djol. Moun Gwadloup ka di banjo-gita.     

Bannzou : t-l-k-b. Lanvi fann-tèt vire nan Peyi natifnatal. 2. Kanman djòsol  oben chimerik ki leve anlè an moun ki nolfok peyi natifnatal li. (bz. benzo, lenbe).

Bantje : t-l-m-n-b. Mete lajan adan an djoumbatwa. 2. Prete an moun lajan.  3.t-d-k. Eti ki trape anchay lajan. 

Bantjè : t-l-k-m. Moun ki ka pingile an bank ek ka fè kines lajan. 2. Moun ki ka tjenbe ek konte lajan an nan an djoumbatwa oben an tontin. 3. Moun ki trape anchay lajan ek ka prete moun lajan. 4. Anlè tab sèbi, moun ki vini ek tab sèbi'y ki ta'y ek ka genyen lajan chak kou yonn adan se joutè a fè 3 pou prèmie vreye -zo. 

Bàt : t-l-m-n-b. Ba an moun, an bèt,  an bagay kou. 2. Kwenyen epi an baton. Bàt an moun kon an chatou. 3. Kwenyen tanbou. Bàt tanbou bèlè. 4. Djoubake dri. 5. Tòtòy toulong, tenmbolize. Gwopwel ka bàt an moun. 6. Fè pli fò pase an moun, an bagay. An moun, an bagay bàt an moun, an bagay. 7. Pòte nouvel, kouri kanmo, ba an moun an fion. Bàt lanmò an moun.  Bàt-bè, pa rive jwe nan grèd kòdjòm lan nan an spòw. Bàt-chat, trape an solibo. Dekou otila tjè an moun ka desann nan pie'y. Bàt-dèyè,tjile douvan an moun, an bagay. Bàt-dlo,swiv kouran an san motè ni vwel. Bàt-do, dekou di an moun an pawol pou'y se rive tjenbe douvan an fantefrak lavi, douvan an penteng sistrayan. Bàt-dous,trape dousin katjòt tou-yonn la ka miyonnen katjòt. Bàt-lang, dekou otila an moun ka pale san trape bagay pou apiye pawol li. Bàt-lanmè, naje ranm san rete pou jwenn an ban pweson. Bàt-lanmè, se swiv kouran an san motè ni vwel. Bàt-lanmen, kriye waya asou an bagay tankon an tengpenteng. Bàt-lanmen, woulo an moun ka kriye anlè an penteng.  Bàt-manman, dekou eti ki rèd pou konprann oben mètsèvle.  Bàt-zie, nan an ti tan zoup. "Voye an moun bàt"  se voye fote bouden'y.

Batenm : t-l-k-b. Dekou otila manman ek papa an tjanmay sipoze mennen'y douvan an djanmbel. Batenm-pòpòt, djendjen tjanmay ka leve otila yo anpanpannen anman ek apa yo. Nan sistenm-lang Matnik la moun ka di sa konsa : "Batenm pòpòt mennen mawyaj" pou fè an moun konprann ni toulong an lide ka fè chimen'y dèyè tout djendjen..

Bayol : t-l-b-l. Pweson lanmè, acanthurus coeruleus, ras sirizien ble oben tout koulè ki pa koulè sann rèch eti ki pe peze an dimi  liv ek ka banzate nan bòdaj se kay la.

Bèdè : t-l-k-b. Chapo nan twel eti se bò a te ka towblip anlè zorèy moun eti moun Matnik te ka mete nan pipirit 20^enm siek la. "Anni an bèdè adliz te ofè'w" (R. Confiant, Bitako, 1985).

Bedji : t-l-k-b. Dekou otila an bagay pa kòdjòm epi an larel oben epi wach toulejou. "S'ou wè man té fè an bédji, sé ti flè blan'y lan te kay trapé an ti gou anmè" (R. Confiant, Marisosé, 1987)2. Bagay eti ka kouyonnen an moun, ka ba an moun an lide ki pa kòdjòm anlè an wach-lavi.3. Kanman an moun eti ki pa kòdjòm epi larel, mès an lakou-peyi. Bedji braynes. (frs. bé, ek wèy, move wèy) Nan filozofi, se tout vèvel ki pa kòdjòm menm si karetel moun pran pou depenn li te ke nawflaw.

Bèf : t-l-b-s. Bèt kat pat, bos taurus,  ka machonnen ek manje zèb. 2.Toro chatre eti moun ka sèvi pou redi bagay lou. 3. Viann wouj eti moun ka manje. 4. Moun eti ki bip ki pa ni p’an filin dousin. 5.  Moun ki pa ka katjile avan fè an bagay. (fr. nn. buef, toro chatre)  Bèf-gwo-latje, foutbalè ki titak gwo ek eti ka mantje apre de monte-desann ek pa ka djè kouri dèyè boul la. Bèf-an-savann, se  moun ka travay dri. Bèf-pitjèt, se an moun ki mare nan an tjoubak. Manman-bèf, bèf nan savann eti an ti-bèf ka tete. Mango-koko-bèf, gwo mango, Mangifera indica, eti moun Matnik ka mete adan se mang la.Nan sistenm-lang-matnik : moun ka mande "si an bèf mò" lè moun sanble an kote san rezon oben pou gade an bagay san fondalte. "Bèf douvan brè dlo klè" pou fè moun konprann moun ki rive prèmie adan an bagay ka trape tout faro ki te ni.  "An bèf chape, an pawol pe chape" pou fè moun konprann fok veye sa yo ka di. "Bèf betje an savann betje" lè yo le fè an moun konprann fok pa mele. "Bèf koule pa konnèt doulè bèf mòn", chak moun trape tjak yo ki ta yo. "Bèf mò, kite lanmizè ba lapo'y", moun ki ja ka pran fè ka trape yenki lanmizè. "Bèf pa janmen las pòte kòn li", pou konprann an moun pe doubout douvan tjak lavi pòte. "Bèf pa j'en di gran mèsi savann" pou voye labou dèyè moun eti an moun depri ek ki pa sonje sa nan dekou dèyè.. "Bon bèf, bon savann" pou di moun trape sa yo merite. "Chak bèf konnèt pitjèt yo", fok chak moun rete nan polas yo. "Fok pa ka chèche bèf avan trape kòd la", pa anni kouri douvan. "Fonmi tjwe bèf", se pou konprann an yonn-a-lòt pe rive toumbile an mapipi dekou. "La eti bèf mare se la'y ka manje/kaka" fok an moun rete epi sa'y trape. "Latje bèf di, tan ale, tan vini", tan ka pase lavi ka toumbile. "Lè bèf pa le antre nan bwa, yo ka di kòn yo two long" pou fè moun konprann lè moun pa le fè an bagay yo ka touve an rezon toulong "Mèsi bèf pa lapenn chouval", chak moun debat epi tjak yo.. "Pa pè bèf men pè de kò li" se pa moun an moun pè men se sapatonn eti'y trape. "Pè bèf ek pè kaka bèf" oben "Pè bèf, pè kòn bèf, pè kaka bèf" pè an moun ek pè moun li tou. "Se la eti pak la ba, bèf ka janbe" konsa yo jwenn an rel-fann moun ka kouri adan. "Se bèf sel ki sav konmen yenyen ka poze nan zie'y" se moun tou-yonn ki sav ki tjak yo trape. "Se pa an sel kou bèf bouzwen latje'y pou kouri dèyè mouch" nou toulong fè eti lezòt pou lonje-pal. "Si bèf pa te konnèt lajè bonda yo, yo pa te ke ka vale grenn zabriko" fok moun konnèt laliman yo pou pa trape bidimblo kouyon. "Yo ka tjenbe moun pa lang yo, bèf pa kòn yo", pawol moun ka fè moun towblip nan zatrap. Nan sistenm-lang-ayiti, "Fè ti bèf", se fè an panmpanlanm.    Nan sistenm-lang-gwadloup, moun ka di sa konsa : "kabrit a-w ka fè bèf" pou fè an moun konprann lajan ka rantre,  zafè'y ka mache.

Bèlè Gwadloup la, se an krèy bay-lavwa eti moun ka voye nan dekou djoubak yo, anba-lakay nan Gran-fon Sentàn, nan tjouyi-kafe oliwon Bouyant Pwent-nwè, epi yonn eti ka bat tankon se bèlè Trinidad la otila an krèy 2 jik oliwon dis lavwa-douvan ka pran yonn dèhè lòt nan an jout bay-lavwa, pa ni tanbou nan bèlè Gwadloup la anni bay-lavwa. Bèlè Gwadloup la se pa nepi an boula-djel otila ni an lavwa-pitjan (lavwa-douvan) ek lavwa-regle a (lavwa-dèhè, lavwa-note, lavwa-egal, lavwa-djole) ki ka fè tankanlankantanm tanbou a epi djel yo.

Bèlèlè : t-l-p-p. Pawol tjanmay ka voye nan dekou an bagay eti gran-moun te defann yo fè, ka rive. 2. Pawol moun ka voye nan dekou an bagay dous ek ka pòte an faro ba yo (sa eti ka defaroze anlòt moun), ka rive bip anlè yo. (kr. nn. bel ek lèlè pou matje an djendjen genyen) Nan sistenm-lang Gwiyann, rad oben pòz ka fè an moun vini bwabwa.

Bèletwel : t-l-k-m. Fanm ki pa farouch piès ek ka dòmi nan zie tout nonm ki pale ba’y. (fr. belle étoile, zetwal ka klere). Fanm ka mennen lavi.

Benyen : t-l m-n-b. Letjete nan an botjit oben an lantiray dlo. Benyen lawviè, benyen lanmè. 2. Lave an moun, an bèt, an bagay nan gran dlo. Vandrèdi-sen se jou moun Matnik te ka benyen mile nan lanmè. 3. Mouye an kote, fè dlo kouri-lawonn asou an kote, an bagay. 4. Koule an kote pou pale asou an lawviè. Lawviè-Lezàd ka benyen Lanmanten.  5. Rete pri adan an bagay eti ka lawonnen an moun. Benyen nan an lafimen.  6. t-l-d-y  Eti ki pase nan dlo oben ki ni dlo ka koule anlè'y. Eti ki pa koch. (py. bañar, letjete nan dlo) Benyen-mile, lanmè-nan-tè a 3 tjilomèt nan karetel anni-solèy Voklen otila moun te ka pran anchay mile, mugil curema, nan senn oben filèt.  Dlo-benyen, dlo eti moun benyen twa kou adan ek eti yo netwaye kay yo epi'y pou ale jete nan kat-chimen ek sipoze demare yo. Moun Matnik ka di yo gran moun kont gran moun yo pou sav fok pa benyen touni lè yo le fè an moun konprann yo sav sa pou fè ek sa pou pa fè. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa :   "benyen milat men pa janmen lave dèyè zorèy li" pou fè an moun konprann, menm lè moun konpè, yo pa ka ladje mès yo, rel sosial yo. "Kanna ni dlo pou'y benyen men le dlo pou'y naje" pou fè moun konprann moun pa j'en ka rete asou sa yo ni.

Betje : t-l-k-m. Moun eti gangan yo leve atè Lewop ki matjouke lajan sistenm ankelele a, atè Karayib la. 2. Moun ki trape anchay tè, lajan ek bagay pou ta'y. 3. Aripatjatè, moun ka pije moun, isenbòt. "yo ka di moudong ka manje moun men, gade bien, ki sa se betje a yo menm ka fè ?" (nan Bèlè li Sid, Georges-Henri Léotin, ed. Dezafi, O-Fanswa, 2010). 4. t-l-d-y. Eti ki sipoze trape anchay lajan oben ni anchay bagay pou ta'y.  Betje-Frans, moun l'Ewòp ki fini debatje Matnik ek eti fidji'y wouj-tomat anba solèy. "men lè se te an betje-frans, wòch te ka pati adan an bat-zie". (nan Marisose, Raphael Confiant, PUC, 1987)  Betje-griyav, moun eti gangan'y leve l'Ewòp ki pa ni lajan ni bagay ki ta'y. Kaka-betje, cassia obtusifolia, ti-piebwa pa plis pase an mèt wotè, ka leve nan savann oben bò chimen eti moun Matnik pran fèy la pou benyen koubare bouton chalè. (Ij. beke, moun l'Ewòp oben Yb. Np. bḙkḙ, koulè jòn lan)   Nan lang Matnik la, moun ka di  sa konsa : "Zie betje brile zie nèg" lè an moun ka ba an moun potjel ewopeyen rezon douvan an moun potjel nèg-ginen, la eti moun potjel ewopeyen tala pa te ni rezon.  "Bef betje an kann betje" pou fè an moun konprann fok pa mele adan bout-djel de bon konpè. "Lè betje pete se nèg yo ka foute dewò" pou konprann ti-malere ka toulong peye ba le gwo-tjap. 

Bidjin : t-l-k-b. Mizik de tan ki leve nan lantiray Nowlean (Etazini) nan dezienm lonmwatje 19^enm siek la ek rive Matnik, atè Senpiè, nan lanne 1870/80 ek vire-dekatonnen nan toumpak epi se son Matnik la. Bidjin se an mizik eti ni anchay toumbele. Se Aleksann Stellio (1885-1939), nan lanne 1930, ki fè mizik tala kouri-lawonn atè Ewop ek se Leona Gabriel (1891-1971), an madanm, simidò ki vire-ba mizik tala an balan. (Ang. to begin, koumanse)  Bidjin-bèlè se yonn adan se senk son bèlè a eti ka woule anlè son djouba ek tibwa bèlè nanninannan an ek eti simidòy la ka rarate dousin. Bidjin-bèlè-Baspwent, bay-kalinda bèlè eti ki leve nan lantiray Baspwent eti moun bay kalinda tankon adan an ting-bang men lawonn lan pa ka tounen ek moun ki bay kalinda ka leve lanmen anlè ka brennen lanmen yo, ka kwenyen fondas la epi pie yo ek ka fè lavwa-dèyè a. Lavwa-douvan an ka koumande jès krèy moun ka bay kalinda. Bidjin-konmbas, potjel bidjin eti Henri Debs (1932-2013) an pianis Gwdloup te ka sonnen nan se lanne 60 lan. Bidjin-lele, se an bidjin eti Frantz "Fransisko" Charles Denis (1932-2013) leve nan prèmie lanne dis-lanne 70 la eti ki trape plis kanmouzaza.  Bidjin-vide, se an bidjin cho eti mizisien Matnik te ka jwe lè kannaval oben lè bat-lawonn politik te ka bay. Bidjin-wabap se an bidjin Al Lirvat (1916-2007) simidole nan lanne 1950, eti ki trape plis toumbele adan.  

Bidjinè : t-l-k-m. Moun ka bay kalinda anlè an bidjin. 2. Moun ka simidole an bidjin. 3. Moun ki pa ka mete ayen anlè kont li ek ka bidjinen toulong. Moun kabech flòkò.

Bidjinen : t-l-m-n-b.. Bay kalinda anlè an bidjin. 2. Bay kalinda, voye-monte, pran tjek paretzoy, blakboule. 3. Fè djendjen toulong, banbile toulong. 

Bililik : t-l-k-b. Dekou otila ayen pa ka woule kòdjòm, ni anchay toumbilaj, anchay lelekou, anchay bagay ki mele yonn epi lòt ek an moun pa pe wè bout li flouz. 2. Dekou otila tout bagay tjok-an-blok ek sa ka tenmbolize an moun. "Si ta'w la pa bel, ou an bililik, wi" (Misyé Molina, Georges Mauvois, 1987) 3. t-l-k-y. Eti ki rèd pou moun konprann ek ka mande anchay kabeche. 4. Eti kanman'y toumbile, pa ka bay tankon'y te ka bay ek sa ka tenmbolize moun oliwon. (kr. nn. bel a lèlè ek a sik, moun ka fè anchay welele, anchay sik). Nan sistenm-lang-gwadloup la, bililik se an pawol ka depenn an bagay ka sistraye lespri moun, an bagay ki pa ka woule kon'y toulong woule.
Blaf : t-l-n. Lasòs blan eti moun ka fè pou manje pweson oben tout nannan-lanmè. Moun Matnik ka manje  blaf chadron yo epi pen. 2. Kanbrezinaj pweson an otila yo ka mete dlo, lonyon, fèy bwadenn, gwo-diten, klou jiròf, grenn-bwadenn epi pije an sitron adan. (hol/sr. braf, depi angl. broth, tankon bouyon oben soup) Moun Matnik manje blaf yo epi diri oben kwak manyok la. Moun Gwadloup manje blaf ek pen. Blaf-kracha, bo lang nan lang eti moun ki lèwdou-katjòt ka fè. Pweson-blaf, se tout ti pweson-blan, kontel balawou, betjin-chòkòy, go-pisièt, kouliwon, kanmad, sapatè,  sadin, tout ti pweson-blan.

Bo : t-l-m-n-b. Menyen ponm-fidji, lanmen oben tout kote kò an moun epi babin-djel. 2. Miyonnen babin-djel an moun epi ta  anlòt moun. 3. t-l-k-b. Jès-yeleley oben eyala moun ka fè lè yo ka menyen ponm-fidji an moun. 4. Jès-lèwdou oben respe moun ka fè lè yo ka menyen ponm-fidji anlòt moun epi babin-djel yo. 5. Bri de bagay ka bite yonn anlè lòt. Bo-kracha oben blaf-kracha, bo lang nan lang eti moun ki lèwdou-katjòt ka fè. Bo-niche, bo swiye lang eti moun ki trape dousin-katjòt ka ba kò yo.  Bo-papiyon, bo ti dousin eti tètèch ka ba kò yo. Bo-tjoup, gwo bo eti fanm ka ba kò yo anlè ponm-fidji pou apiye makòkòt yo bon makòkòt. Ti-bo, bo anchay kalida eti moun ki nan tjè-koko ka ba kò yo.  Moun Matnik ka di ba an moun ki pa sa pran an larel nèt : "bo tjou bondje ek bo tjou djab an menm tan".  Moun Matnik ka di tou "pa bo tjou tin pou botin" pou di an moun ago  pèd nanm li nan an chimen eti'y se pran. "Bo tjou bouwo ou pann, pa bo'y ou pann", pou fè konprann pa ni p'an divini. "Pa bo tjou djab pou lajan" pou di an moun ago pèd nanm li nan karetel eti'y pran.

Bòbò : t-l-d-k. Eti mès katjòt li pa nan larel kòdjòm lan, anni pou an fanm. "limenm sé pé fè'y ba yich li ki pa té an manawa ni an bòbò, menm si...". (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010).  2. t-l-k-m. Fanm ka pran nonm aleliwon ek ki ni anchay riz nan pòz koke. "Misié tala ka dradje bòbò". (G. Mauvois, Misyé Molina, 1987). 3. Fanm dewò eti an nonm maye oben ka rete nan kay ek anlòt fanm,  trape ek ka vini wè anni pou fè an kout-fè. (kkg. bòbò, koulè wouj la).  Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Se anni an kou yo ka kouyonnen bòbò anba zikak", an moun pa ka rete pri nan menm kouyonnad an an dezienm kou.  "Tit bòbò bon pou bòbò",  tit yo ka ba an moun ka ale epi sa'y ka fè toulong. "Kracha  bòbò bon pou bòbò", ayen pa ka sòti anlè an moun lè se an moun menm krèy sosial epi'y ka debinen'y.

Bokodji : t-l-ch-b. Yanm, discorea alata, yanm blan ek/oben viyolin, eti moun Matnik ka mete an tè depi nan tan moun l'Afrik anba-solèy debatje tankon ninang-founang. "Chak lè i té ka manjé an bon bokodji" (G.-H. Léotin, Mémwa Latè, 1993). 2. Yanm ki pa toumpotjole nan tan ki pase. 3. Tout yanm-blan moun ka fouye. (Ibo: boko, mak anlè lapo ek dji, yanm). Gran Mawche Bokodji, konsit ka bay atè Dikòs, nan mwa Novanm chak lanne, otila an konpanyi mayonmbo Matnik ka vini vann tousa yo ka fouye ek tjwiyi oben faktore atè Matnik.

Bòlò : t-l-b.  Gwo mab oben kristal ki kalbose anba tek ek pa ka woule won epi ki pa trape an koulè bòdò. 2. Gwo bouden an fanm eti papa yich la ladje. 3. Tjanmay-piti, san papa, eti manman an elije epi'y ek ka ladje ba moun lantouraj li pou ale djoubake. 4. Chay eti an moun ka trennen. 5. Pawol an moun ka voye pou modi anlòt. (kkg. bòlò, boul) Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di "bòlòf" tou. "Kon an bòlof andidan tet an tèbè" (Monchoachi, Konpè Lawouzé, 1980). Nan sistenm-lang-gwadloup, moun ka di "bòlok" tou.

Bonda : t-l-k-m. Dwel kò an moun ka bout do'y ek ka liannen kò a epi se janm lan dèyè. "Mwen rété la tou toudi, kon an yol ka suiv sé kalot lanmè a, jiktan lanmen'y miyonnen bol bonda mwen" (Zwel lalin, Manuel Norvat, 2002). 2. Miks dèyè kò an moun ka pimpe ek ka balansinen lè moun ka dawne. 3. Dwel kò an moun, an bèt, eti ki kòch pou kaka eti ka sòti pa la. 4. Dwel dèyè an bagay. 5. Moun ki pa sa fè ayen epi kò'y. Bonda-bonmbe, bonda an fanm ka pimpe ek ka vire monte nan do'y. Bonda-chire, moun ki pa ni ayen pou ta'y. Bonda-dlo, gwo bonda an fanm ki anfle pou lapat-sendou eti'y ka manje. Bonda-kaka, gwo bonda an fanm ki jatle kon an kochon planch. 2. Pawol pou joure an moun ki ka èche double moun toulong. Trape an faro nan tousa eti’y ka fè ba an moun. Bonda-kanni, bonda an fanm ka trape anchay bouton oben rel jòn. Bonda-man-Jak, gwo piman wouj, capsicum sinense, ka brile anpil. Bonda-manman, joure eti moun Matnik ka voye. Bonda-manman, djabsoud, moun ki pa ka demòd asou an bagay. Bonda-mate, koutla lanm laj ki pa ka djè file. Bonda-mate, bonda an fanm ka pimpe ek ka vire monte nan do'y. Bonda-mate, eti ki kanbre anchay. Bonda-mannikou, koulè wouj bòdò. Bonda-mezanmi, pawol moun ka voye lè yo pa ka rive adan an bagay. Bonda-mine, eti ki pa ka rive nan an bagay. Bonda-mòlòkòy, bonda ki plat. Bonda-pwenti, yol eti wòs-lawyè an nan potjel "V" ek ka sèvi pou fè kous yol pou wòs-lawyè yo ki pa ni plas pou an motè. Bonda-ron, yol eti wòs-lawyè a pi laj pase yol bonda-pwenti a ek ka pe pòte an motè pou ale lapèch. Bonda-sendou, bonda an moun ki anfle pou lapat eti'y ka manje. Bonda-siwo, bonda an fanm ki fizike kòdjòm ek pa two gwo. Bol-bonda, lawda won an fanm. Bol-bondi-bonda manman, pawol djendjen pou joure an moun. Rel-bonda, fant ka kouri nan mitan de bol bonda an moun. Tanbou de bonda, tanbou de lapo oben moun ka woule pou de lide. Bonda an moun dewò, pawol moun ka voye pou di an moun zafè’y mele. (kbd. bunda, lawda). Nan sistenm-lang-ayiti, bonda chire se an moun ki nan delala, ki pa ni ayen pou ta'y. Bonda nini, pawol ki pa ni p'an lespri adan. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "kaka de kou pa ka pouri bonda" lide ta'a eti ni bagay ki pa ka yize. "Pa pete pi wo pase bonda'w" oben "pa pete pi wo pase bonda'w fann" pa ale fè moun konprann ou sa fè oben ou pe fè an bagay ou pa konnèt, ou pa j'en fè. "Se chodiè ka di kannari bonda'y nwè", oben "Chodiè ka di kannari poutji bonda'y nwè konsa" lè an moun ka andjele oben malpale anlòt pou an tjak eti limenm tou trape. "Se pa anni an kou kaka bouzwen bonda pou'y sòti", an moun pa pe rive nan lavi a tou yonn fok dòt moun se lonje pal pou sa. "Se silon bonda ou ka taye tjilòt" pou fè an moun konprann fok sa mete kò'w larel, fok sa bay kantekant epi lespri an dekou. "Si jonmon pa le bonda'y blan, i pa'a pòte atè", fok an moun sa doubout mètafè dèyè sa'y ka fè.

Bonmbake : t-l-m-n-b. Trape anchay dousin nan dekou fè an bagay.  2. Sansle aleliwon nan dekou an dousin katjòt.. “Ba mwen bagay ou a pou mwen bonmbake” lavwa-douvan an bèlè.. (kr.nn.labonm, pran dosin, batje, monte abò). Woule dous, pran dousin..

Boumba : t-l-m-n-b. Bwa fouye, kannòt ki fèt nan kalanmplan kalinago a. 2. Kout-tanbou ek bay-kalinda anlè se tanbou Petwo a eti ka sanm bèlè Matnik la. (kkg. bumba, lakou-moun l'Afrik) Ni Boumba-fran ek ni Boumba-sek. Nan boumba, nan tjak ka koubare an moun  bay douvan.

Bout : t-l-b. Dwel adan an bagay. An bout bwa. 2. La eti an bagay ka fini. Nan bout chimen an. 3. Dwel fèy tabak-woule eti moun ka fimen. 4. t-l-m-n-b. Rive nan wabap, fini anfwa. Tout bagay bout. 5. Rive adan an bagay. 6. t-d-y. Eti ki kanyan anba an dekou, epi an an moun. Bout-an-bout, lè tout bagay fini ek ayen pe ke vire pran. Bout-djol, djoubap, kankan eti ka leve towtow pou an kaka-chen. Bout-o-van, nan pawol djoumbatè-lanmè ek yolè,  pran van an anlè fidji, pran van an douvan, yo ka di tou lavan-o-van. Bout-pou-bout, apre tout fant-ek-frak, nan bout tout bagay. Bout-rèd, pas lavi rèd eti ka tenmbolize an moun.   Nan sistenm-lang-ayiti, moun ka di sa konsa : "Ti bout tonton" pou an moun ki tou-kout atè a. Nan sitenm-lang-gwadloup la, bout-pou-bout se latje pou tèt, se vire chimen.

Bozanmbo : t-l-k-m. Moun eti ki pa bidjoul pou gade. 2. t-l-d-y Eti ki pa djè bidjoul pou gade. Eti ki titak soubarou. (kkg. bozobo, kouyon). Bòkòy.

Bòzò : t-l-k-m. Moun eti ki dje, ki vayan anpil. 2. p-d.Eti ki zoute ek anchay rad bidjoul. (kkg. buzu, tit an lakou-moun l'Afrik) Prelè.

Bozobio : t-l-d-y. Eti ki pa trape anchay kabès. 2. Tèbè, moun eti ki pa trape tout lèspri’y. (kkg. bozobo, kouyon). Tògò.

Bwak : t-l-l.  Kote eti dlo lawviè ka migannen epi dlo lanmè a. Djol-lawviè. 2. Kote otila  lawviè ka bout. Djol-bas. (angl. Brakish, tak sale)   Nan sistenm-lang-gwadloup, moun eti ki pa ni anchay kabès. Tèbèdje. Bwarenn : t-l-d-y. Eti pa ka pòte. 2. Eti pa pe ni yich, pou an fanm. 3.  Eti pa pe trape ponm oben tòtòt. 4. Eti pa ka fenkte ayen. An tè bwarenn. 5. Eti pa ka rapòte ayen, p'an faro, p'an santay. (fr. bréhaigne, ki pa ka bay) 

Bwèy : t-l-b. Tout aparey manje pweson an depi djol li jik tou-kaka'y. 2. Tousa ki nan bouden an pweson. Boyo pwason. 3. Bagay ki pa ni p'an patès.

 

 

 

 

Se Henri Taillefond (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

 
 
 

 

 

 

Chap - chawa - chèlè - cheley - chigna - chouboule - chwichwi

Cha : t-l-b. Kos pistach ki trape twa oben kat grenn pistach adan. Tjanmay te ka pe fè kous cha-pitach nan kannal-dlo.  Nan lang Ayiti a, an "cha-madigra", se an kanmiyonn ka chaye an djaz ka sonnen mizik-kannaval eti moun ka bay kalinda dèyè'y. Nan sistenm-lang-gwadloup, "fè cha"  se cheley, fann tè ale, petey kouri.

Chab : t-l-k-m. Tit djendjen oben bon-konpè eti moun Matnik ka ba an moun ki chaben eti yo pa konnèt tit li nan dekou yo ka kriye'y. Tit chab ta'a toulong bay pou pliziè, "le chab" . Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di "chablada".
Chabalabala : t-b. Pawol eti an moun pa ka konprann ledjans li. Wanniwannan. 2. Dekou otila an moun ka pale pou pale. (arb. Algharbiya, lang moun laba’a)

Chabalabap : t-l-p-p. Pawol ki pa ni p’an ledjans fann eti moun ka voye ba an moun pou di’y pale pawol li. 2. Pawol moun ka bay lavwa-dèyè nan mizik ka voye pou ba mizik la plis kanmouzaza.

Chabalap : t-l-p-p. Pawol moun ka bay lavwa-dèyè nan mizik ka voye pou ba mizik la plis kanmouzaza ek fè moun voye monte pi wo.

Chaben : t-l-d-m. Moun katjòt mal eti ki trape lapo epi chive jòn. "Sé sel bagay chaben tann" (Th. Léotin, Ora Lavi, 1997) 2. t-d-y. Eti ki trape lapo ek chive jòn pou an nonm. (frs. nn. chabin, ras kabrit). Plere, plere chaben, tit an bidjin A. Stellio, 1935.  3. Tit yonn adan se gonmie kous-gonmie Matnik la, Chaben an. Chaben-prel-si, chaben eti ki trapo lapo jòn klè ki pa ka djè pran solèy. Chaben-siwo, chaben ki pa ka mete tèt fouben'y toulong tankon piplis se chaben an. Chaben-tikte, chaben ki trape anchay djing mawon-rek anlè lapo'y. Chaben-toktok, chaben ka fè anchay ka nan an lakou ek eti ki fouben lavi.

Chabin : t-l-d-m. Fanm oben tifi ki trape lapo epi chive koulè jòn. "Gade chabin an, i di nou i matadò, misie a pa le'w ankò depi'w sòti Venezwela ; pò djab chabin an..." (A. Stellio/E. Léardée, Ha ! Gade chabin an, 1929). 2. t-d-y.  Eti ki trape lapo ek chive koulè jòn pou an fanm. "Nègrès blé kon chabin doré, kaprès, kouli, chapé-kouli, kalazaza, jik fanm bétjé yo di ki té ja pasé anba lonba'y" (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010). 3. t-b. Nas eti plato anlè ek plato anba fèt ek banbou epi kote fèt nan fil fè. 4. Teknik vannri eti ka mare ansanm yann koulè wouj ek yann koulè mawon rek. 5. Tit yonn adan se yol, kous-yol oliwon Matnik la, Chabin an. (frs. nn. chabin, ras kabrit). Chabin-dore, fanm lapo jòn klè ek chive jòn koulè lò. Chabin-kalazaza, fanm eti trape lapo jòn ek chive nwè. Chabin-lannwit, fanm lapo koulè nwè rek.

Chap : t-l-d-l.  Dekou otila an moun ka ladje kote eti’y te ye towtow pou anlòt moun pa wè'y pati. Fè an chap anlè an moun. 2. Dekou pati an kote towtow vire lamenm. 3. Dekou pran douvan adan an kous, kous-kouri, kous-bekàn, kous-kanno. (pany. chapar, sòti/kr. nn. chape). Ti-chap, dekou ladje an kay-rete pou ale an kote oben adan anlòt kay-rete san kriye ago.

Chapo : t-l-b. Latifay bòdaj laj ek rek eti moun mete nan tèt yo pou pare solèy. 2. Ti sire fin eti nonm ka mete anlè lolo yo lè yo trape liannaj katjòt pou pa trape kalbòy katjòt. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Chapo kale se pa majò" pou fè an moun konprann se pa lè'y ka fè djol-fò pou'y se konprann an moun ke pè'y.

Chaponn : t-l-b-l.  Tit eti moun pa asou Gran-lawviè ka ba an pweson-lanmè, an ras ti gorèt, haemulon aurolineatum, oben haemulon chrysargerum oben haemulon flavolineatum, eti  pa'a peze 200 granm pase..  

Charabia : t-l-b. Pawol eti an moun pa ka konprann ledjans li. Wanniwannan. (arb. Algharbiya, lang moun laba’a).

Chaspann : t-l-b.  Ti botjit ki fèt ek an manch bwa epi an ti kwi nan bout li eti moun Matnik te ka sèvi pou pran  dlo nan ja. ".../... pas sé yon chanté kon an chaspann, pas sé yon chanté kon an ja..." (Nostrom, Monchoachi, tirad, 1982). 2. Nan sistenm-lang-gwadloup, ti kasol eti moun ka pann anlè an masonn ek ka sèvi pou chofe dlo fè kafe ek dòt ti bagay. (ang. saucepan, kasol). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Pran chaspann pou chaspo" tankon "pran an 6 pou an 9" oben "pran koko pou zabriko", kouyonnen kò'w.

Chaspo : t-l-b. Zouti voye wòch ki fèt epi de bout kòd ki mare asou an dwel nan tjwi otila moun ka mete an wòch oben an grenn galba, ka fè'y tounen epi anchay boulin ek ka ladje yonn adan se de bout kòd la lè'y trape kont boulin li ek wòch la nan karetel bagay la eti'y ka vize a. (fr. chassepot, tit an moun ki kabeche an kalte fizi). Nan sistenm-lang-matnik, "foute an moun an kout chaspo" se foute'y an kout tjenbwa pou'y se rete enpiok oben kalbòy toulong .

Chawa : t-l-d-l.  Dekou chaye an bagay ale towtow, san patate ek nan gran kannan. "Pou détounen chawa lapenn andéwò tjè-mwen" (Eric Pézo, Lasotjè, 2013). 2. Dekou ladje an zouk apre de o twa bay-kalinda kole-kole, lè zay pri, pou ale fè an bo, an bièz, oben trape liannaj katjòt, an tibray ek an katjopin, towtow. 3. Dekou an liannaj katjòt towtow adan an loto, nan tjek chimen-chen, kote pa ni anchay klète. 4. Tit an disk Mario Canonge, nan 1998. (pt. charroi, pòte nan charet). Nan sistenm-lang-ayiti, moun eti djoumbat li se pou veye anlè an moun, mèt oben mètrès li, mache dèyè'y pou lonje pal ba'y asou chimen'y konsa'y bizwen. Gran chawa, tit-dèyè mètafè kannaval te ba lendi-gra, mawyaj-vaval, kannaval Fòdfrans lan nan 2015.

Chawony : t-l-k-m. Fanm ka pit,  ki trape an lodè katjòt anlè’y. 2. Fanm ki pa ka benyen. 3. Fanm ka pran nonm aleliwon. (lat. caronia, bèt ka pit).

Chèlè : t-l-k-m. Tit an nonm ka ba an fanm eti'y ka choubouloute. 2. Fanm eti kanman'y ka redi lanvi dousin, lanvi lèwdou-tjè-koko. 3. Fanm ki ni anchay djèz, anchay ganm nan ale-vini'y. "Chèlè man ke deraye'w, man ke deraye'w, man ke dekale'w" (pawol an bèlè-dous). Nan sistenm-lang-ayiti, moun ka di "chodin".

Chèlèlè : t-l-b. Ganm, djèz an moun ka fè pou fè moun wè’y. 2. Ti jès dousin eti moun gran-bouk ka fè pou apiye rel kabès yo.  3. Kanman dous an moun ka pran douvan anlòt moun, an krèy moun.  "Bouch Omè té koud magré lo chèlèlè-a sé boug-la té ka fè épi'y la" (R. Confiant, Marisosé, 1987). Lèlè.

Cheley : t-l-m-n-b. Petey kouri san gade dèyè pou madang ka vini. 2. Bat dèyè nan an goumen, kaye.

Chèlou : t-l-m-k. Manje eti zendjen Matnik ka fè ek frisi mouton an ek anchay mandja adan. (tm. a:kalu, woch plat) Kolbou.

Chennda : t-l. m-n-b. Foukan nan an bat-zie douvan an moun, an bagay ka rive towtow ek anchay balan. "I té ka krenn fanm-lan té za chennda anlè pò-a" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 2. Chape kouri zoup. (Kr. pawol "bay chenn" lan eti moun toumpotjole). Cheley.

Chèpi : t-l. b. Lak eti pechè ka chiktaye epi ka simen anlè letal lanmè a pou fè pwason vini. 2. Ti dwel an bagay ki ka pouri. "Anba bwa, nou ja chèché kò an chèpi" (Monchoachi, Konpè Lawouzé, 1980)  An moun an chèpi se an moun ki an chen, an delala.

Chi : t-l. p-p. Pawol moun Ayiti, Gwadloup ek Matnik sèvi pou kouri dèyè poul la. (pk. choué, kriye poul) 2. Pawol moun ka voye pou  voye kracha anlè an moun.  

Chigne : t-l-m-n-b. Plere toulong pou an tjanmay-piti. 2. Plenyen pou pè an tjanmay pè an moun, an bagay.

Chikannen : t-l-m-n-b.  Voye labou pou fè moun sav lide yo pa ka teke epi ta moun ki ka pale a.  2. t. Nan sistenm-lang Ayiti a, zèb eti moun ka sèvi pou rimèd razie. (brt. chicannein, voye-labou) .

Chinkay : t-l m-k. Ti dwel tou-piti-piti ka towblip lè yo ka koupe pen oben bonbon. 2. Sa eti ka rete lè an bagay pete ek gaye oben lè an moun kranm-kranm an nannan.

Chòf : t-l-b. Manje chode moun Matnik ka fè ba bèt yo, kontel an chòf-fiyapen ba an kochon.

Chou : t-l-ch-b. Chouk, xanthosoma sagittifolium, moun pa ka manje, ka grate gagann. Grenn-chou, grenn ka leve anlè chouk la eti moun sèvi pou fè akra. Chou-karayib, colocasia esculenta, chouk moun ka manje epi ka voye grenn, ek ka bay nan karenm lan. Chou-koko, ti-gato ron epi an krenm koko anlè'y  eti moun Matnik ka fè manje. Chou-koko, dwel tann tèt pie koko a oben pie palmis la, eti moun ka manje. Chou-mol, chou-anba-bwa eti ka bay tout lanne a. Chou-pikan, palmie, Aiphanes minima,eti ki trape anchay pitjan pou moun Matnik te kriye'y gri-gri tou. Chou-ponmen, chou eti se fèy la ka fè an boul. Chou-pou-chou, an kout dan pou chak kout dan. 2. Potjel penyen se fanm lan eti yo ka tòde an pwenyen chive ek ka mete'y nan wonn  epi an zepeng-chive pou tjenbe'y. 3. Bonbon moun ka fè epi lapat yo ka tjwit  tòtiye ek yo ka mete an krenm adan'y. 4. Tit eti moun ki nan tjè-koko ka sèvi pou kriye kò yo yonn-a-lòt.  5. t-p-p. Pawol moun Ayiti, Gwadloup ek Matnik ka voye pou kouri dèyè kochon yo. 6. Pawol moun Gwiyann ka voye pou kouri dèyè poul yo. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa :  "Chou pou chou", pa ni pase lanmen, se pou an moun vire-fè anlòt menm kout-chen oben kout-soubawou eti'y te fè'y.  "Lè'w mete chou nan tè se pa  pou'w fouye dachin" fok an moun sav sa'y le nan lavi a ek fok sa pran an larel mabial.  

Choubichou : t-l-b.  Ti lodè pie ka pit moun ka ladje lè yo mal lave pie yo. (frs. chabichou, lèt kaye)  2. t-m-n-b. Voye an ti lodè, pit pianmpianm.

Choubilatjong : t-l-p-p. Pawol lavwa-dèyè ka voye nan mizik pou pòte plis kanmouzaza, plis filin ek teste tout bagay dous, tout moun adoumanman.

Chouk : t-l-ch-b.  Dwel an degra eti ka desann nan fondas la, ale èche mineral  ba degra a nannan. 2. Fondas an bagay eti ka tjenbe djok an kote. 3. Kote eti an bagay plante. 4. Kote eti an moun leve. (nm. chouque, depi gl. tsükka, dwel tè). Chouk-dan se dwel dan an eti ki plante nan zo machwè a.

Chous : t-l-ch-b.  Dwel an degra eti moun oben van rache. An chous-bwa. 2.  Nannan latè nan anni an dwel eti moun ka rache pou manje kontel dachin, yanm, chou, kanmanyòk, patàt. 3. Moun ki ka rete an kote depi anchay tan ek konèt tout lavi kote ta'a. Fè chous se wè anchay tan pase an kote ; fè yich, trape an divini adan an bouk, an peyi. Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Sa rete espere, se chouk lavi" nan lide ta'a eti si an moun sa atann, lavi pe mennen tout bagay dous ba'y.

Chwenngwenn : t-l-k-m. Fanm ki gwo toubannman ek ka pit. 2. Fanm ki mal zoute ek ka pit.

Chwichwi : t-l-b. Son an pawol eti an moun ka tann san rive doye’y flouz, san rive konprann li. 2. Pawol dousin an moun ka ladje nan fèy zorèy anlot. moun. 3. Son lèkètè ki dous pou tann. 4. t-m-n-b. Voye pawol dous oben pale san fè gwo so ba an moun pou moun oliwon pa ka tann. Chofe zorèy an moun.

CSTM, Centrale Syndicale des Travailleurs Martiniquais, eti Frantz Agasta te doubout nan 14 Fevriye 1975, an lanne apre bidim leve-doubout sosial Janvier-Fevriye 1974 la, Chalve 74, nan tonnfakte kare-atè-lakay Force Ouvrière franse a, se Guy Cabort-Masson ki te mande y tonnfaktaj taha. Nan lanne dèhè, nan 1979/80, mapipi sobreka kabwataj MIM lan (Mouvement Indépendantiste Martiniquais ki te doubout nan 1^e Jwiye 1978), Marc Pulvar epi se konpayel politik MIM li a, te rive fè an bawouf asou kabwataj CSTM, sa ki te koupe krèy-defann-djoubakè a nan de dwel, yonn dèhè Frantz Agasta ek Daniel Marie-Sainte ek lòt la dèhè Marc Pulvar eti le de vire sanble nan dekou lagrèv chofè-kanmiyon janvier pou Me 1980 an, CSTM te ni de sobreka-kabwataj nan se lanne 80 ek 90 la, Daniel Marie-Sainte ek Marc "Loulou" Pulvar.

 

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak ta'a.

 

 

Da - dal - dann - dekalibich - dekatonn - diskoupe - djok - dousin - driv

 

Da : t-l. m. Tit an fanm ki pòte an tjanmay, an moun, batenm epi manman an, papa a, paren an ek marenn lan ek ki sipoze sèvi’y manman-dèyè. 2. Fanm ka pwòpte ek elive tjanmay nan kay an moun. (ew. dà, gran sese). Lang natifnatal-ayiti a pa konnèt "da".  Nan Lang natifnatal-gwadloup la, an "da" se an gran-manman. oben an bòn te ka veye anlè an tjanmay ba manman'y. Nan lang Gwiyann lan, an "da" se an madanm ka elive an tjanmay ba manman'y. Lang Matnik la ka di sa konsa : "ladevenn se an bon da" nan lespri ta'a eti ladevenn pa ka ladje an moun eti'y pri anlè'y.
Dabò : t-l. r-b. Douvan tout bagay, pou koumanse. Nan lang natifnatal-matnik la, anni adan de pawol ta'a, dabò-pou-yonn oben dabou-dabò. 2. t-l-b. Nan sistenm-lang-gwadloup, viann ki gate. Dabò-pou-yonn, douvan tout bagay, fondalnatal. Dabou-dabò, douvan tout bagay, pou koumanse, fondalnatal.

Dada : t-l. b. Lawda an moun, nan pawol òwdinè kokofiolo. 2. Bonda nan djendjen moun ki nan tjè-koko.

Dadach : t-l. b. Lawda an madigwann. 2. t-m. Fanm ki trape an gwo lawda dap-dap oben voum-vap nan pawol an nonm ki enmen dousinen gwo lawda. Nan sistenm-lang-gwadloup, nan tek-mab tibray, gwo mab, badach, bòlò.

Dadaye : t-l. m-n-b. Brennen lawda nan anchay ti brennen dawlakataw, nan bay-kalinda oben nan tjek dousin katjòt. Brennen dada, brennen bonda.

Dal : t-l. b. Kou eti an moun, an krèy moun ka pran. 2. Nan espò, pèdi epi an gwo kannan gol. O-Fanswa foute Lawviè-Sale yan dal. 3. Anchay adan an bagay. Nan sistenm-lang-gwadloup, dal se an tè-fouye otila moun ka fè dlo koule. (aws. dal, wou tou)  

Dalo : t-l. b. Tè-fouye otila moun ka fè dlo koule. 2. Ponp moun sèvi pou sifonnen dlo an kote. (frs nn. dalot, ti kannal dlo) "Dòmi an dalo", se brè wonm pou pa sa tjenbe doubout ek pou towblip anba wonm.

Damaza : t-l. b-l. Kong, gymnothorax funebris ka peze jik ven tjilo eti moun Matnik ka kriye kong-wouj tou, pou koulè mawon klè ek djing wouj li. 

Dan : t-l. b. Ti zo ki kouvè ek emay ki anchouke nan zo-machwè moun ek ki sèvi pou machonnen manje. An moun trape trann-de dan. 2. Ti zo ki anchouke nan zo-machwè bèt ek eti yo sèvi pou manje, mòde, vare ek defann kò yo. Rayi chen ki mòde'w men di dan'y blan. 3. Asou an machin, tout dwel ka rantre yonn adan lòt pou kraze an bagay. 4. Ti kalech an nannan ka tjenbe adan magoul an moun. Ba an moun an dan adan an gato-patat. 5. Tjè-fèmen eti an moun ka trape kont anlòt.   (sk. danta, manje). Dan-chen, dan ka kouri yonn anlè lòt. Dan-lèt, dan ki leve nan magoul tjanmay-piti ek ki pòkò towblip.  Dan-mòl, dan ki pa ka mòde, se chen ki ka ni dan mol.  Djenn-dan, gwo lapo rek ka kouvè chouk se dan an.  Gwo-dan, dan ki nan magoul an moun sèvi pou machonnen manje. Ni an dan kont an moun, se pare leve dezòd epi'y. Ni dan ka fè sik, se trape an lanvi djok manje an bagay.

Dangoye : t-l. m-n-b. Bay douvan, vanse,  anlè bouden ek fè anchay jes tankou an sèpan 2. Brete, mache-kochi 3. Debat nan lavi toulejou. (fgb. dã gbõ, simèwje).

Dangpantang : t-l. b-l-m. Nan anchay mès-kriye-bondje, kote eti moun  ki fè malfentri asou latè ka ale soufè lè bazil chaye yo. 2. Kote eti ni anchay malfentri ek moun ka plenyen anchay.

Danm : t-l. m. Kadjayin madanm. 2. Yonn adan se kat la eti ki nan mitan kasik la ek tjoulis la. Danm keleman, yonn adan se moun kont la, ladjables.

Danma : t-l. b-l-t. Kout razwè monte ki pa ka jenhen djeri eti moun-lanmen-sal ka ba an moun nan goumen yo se trape, yonn epi lòt. 2. Pawol moun ka voye ki sipoze toumbile oben kore fantefrak lavi. "Nonm tala te ka vonvonnen nan lespri mwen kontel an danma" (Raphaël Confiant, Marisose, 1987) 3. Pawol ki sipoze fè an dekou frayik rive anfwa. (ib. nn. -dà nhā, ba an moun an kout-fè)  Nan lang  natifnatal-ayiti a, an danma se an koutla bonda-mate.

Danme : t-l. m-n-b. Mache anlè an fondas molpi ek ki pa etal pou'y se vini rèch ek etal. "Ek chantè-a nan lawonn lan ka rondi lawonn, ka danmé latè, lasann épi laswè, ek tanbouyè-a ka bat ba lalin" (Nostrom, Monchoachi, tirad, 1982). 2. Ale vini toulong anlè an kare-tè pou'y se vini fondas natifnatal. "Latè ki ta'w latè dé pyé'w danmé pa ni dòt m-t ki wou épi tout fanmiy ou" (Latè-ya, album 3 Mo 7 Pawol, Joby Bernabé, 1985). 3. t-d-y. Eti ki vini etal ek rèch pou mache an moun se mache anlè'y. (fr. damer, fè vini rèch epi an danm) Tè-danme, kare-tè, kote otila moun ka ale vini ek eti ki vini rèch tankon beton.

Danmkit : t-l. n-kk. Kasav plat, dlo, sel epi an fifinad eti moun Gwadloup ka fann nan de epi mete viann oben lanmori adan’y.  (ang. Johnny cake, Biswi Ms. Jan fè)

Danmlankantanm : t-l. b. An toumbele-tanbou eti tanbouye ka fè anlè tanbou-djouba a pou kriye danmietè ki le goumen danmie.

Danmietè : t-l. m-a-l. Moun ka goumen danmie. 2. Moun ka bat nan lawonn danmie, tanbouye, djoubatè, tibwatè, lavwa-douvan, moun lavwa-dèyè, moun ka bay kalinda.

Dann : t-l. m-n-b. Potjel "tann" nan langann tak òwdinè, pou apiye anlè'y. 2. t-p-k. Pawol moun ka ladje pou fè an moun fè debouya nan sa'y ka fè ; tankon ou ka tann mwen.

Danndi : t-l. m-n-b. Fè an manje, an viann tjwit anlè an dife djok pou’y se rete kranm. 2. t-d-y. Eti ki tjwit anlè gwo dife pou pale asou an viann.

Dantle : t-l. d-d. Eti ki trape anchay dan anba kou lanm la pran. 2. Eti ki pa lis.  2. t-m-n-b. Pete an bagay ki te lis. 3. t-b. Bonm metalik eti moun fè anchay tou adan èk sèvi pou fè mizik.

Dashiki : t-l. b. Chimiz san kol, san bouton ka sanm an gol kout eti ki te lanmòd nan lakou nèg-ginen Etazini ek Karayib la nan se lanne 70 la, lè Black Power te vidjò nan Etazini. (yrb. da-n-siki, gol pou dòmi).

Dat : t-l. k-l. Djing blenm oben jòn-kako ka kouri anlè lapo an moun, anlè tout kò'y andewò fidji'y. 2. Ti-kalbòy lapo eti pa ka fè moun rete-enpiok. 3. Grenn-dou an pie palmis, Phœnix dactylifera,  ka voye nan grap eti ka leve flouz nan peyi bòdaj Sahara a ek peyi-sab.

Dawa : t-l. b-l. Tjenbwa pou fè an bagay vanse oben mare an moun, djoubakatwa an moun.  2. Kout-zèb moun Gwadloup ka ba an moun eti sipoze koubare'y.. (ib. dãwà, towblip ek pete). Pawol sistenm-lang-gwadloup, ki pas nan sistenm-lang-matnik.

Dawlakataw : t-l. r-m-n-b. Nan an bat-zie. Towtow. 2. Nan de tan twa mete-nan-brann, fap-fap.

Dawne : t-l. m-n-b. Woule lawda pou mache. "Fanm lan pran lari an desandan, i ka mache i ka dawne, i ka ba moun move lide" (Lavwa Bèf, AM4, vol3, 1991). 2. Fè lawda fè mi-taw-mi-ta-mwen lè an moun ka mache. 3. Mache epi anchay ganm, anchay djèz.

Dawnèz : t-l. k-m. Fanm ka mache, ka woule lawda’y pou rale kout-zie nonm  an lari. 2. Fanm ka fè anchay ganm.

Dayiman : t-l. p-p. Pawol ki te ka kouri lawonn nan bay-lavwa kontè se gangan an. Dayiman dayiman wo'y man di...

Debiele : t-l. d-d. Eti ki pa ni tout kabech li ek ka fè anchay bagay eti pa nan mès an lakou, an peyi. 2. Eti ki pa toulong sav sa’y ka fè, ni menm di ek ka fè anchay sik epi kò'y nan lari. 3. t-l. m-a-l. Moun ki pa ni tout kabèch li ek ka fè anchay bagay ki pa nan mès an lakou-moun."moun anba jouk se moun debiele" (Frantz Fanon, Mas blan asou lapo nwè a, 1952). 4.  t-l. m-n-b. Pèdi biel li pou motè an loto, an machin.

Defaltje  : t-l. m-n-b. Pete fal an moun. 2. Foute an moun anchay kou, defolmante’y, pou’y pa sa leve anba kou. 3. Fè an bagay peze anlè an moun. mete an pwa anlè fal an moun pou'y pa sa santi kò'y dous. "Magre lanmizè te ka defaltje kon tout neg alantou yo" (G.-H., Léotin, Mémwa latè, 1993).  4. t-l-d-y.  Eti ki anba an pwa anlè fal li. Eti ki kanyan anba falfrèt eti lavi pòte.

Dekaleche : t-l. m-n-b. Dekole epi towblip kalèch kòs dèyè kalèch kòs pou an piebwa. 2. Degaye, ladje vidjozte ek djokte may-an-may. 3. t-d. Eti ki ladje oben pèdi tout oben anchay adan kòs li, pou an piebwa.  

Dekalfoutje : t-l. d-d. Potjel an pantalon dechire ki pa ni fouk. 2. t-l. m-n-b. Vini djenm anlè an moun pou’y se pèd fouk pantalon’y. 3. Leve liannaj katjòt epi anchay kanman djenm, djouk-djouk, rache-prel. 4. Nan foutbol, foute an moun an fent ale-vire pou chak janm lan se kouri asou an bò. 5. t-b. Koke djouk-djouk, san miyonnaj-douvan, delè epi anchay kanman djenm, eti moun ka fè avan anlòt moun se kole yo. Dekatonn : t-l. d-l. Dekou otila an bagay ka ladje an karisti eti'y te trape pou pran anlòt pi kòdjòm, pi djok, pi nawflaw. 2. Dekou otila an bagay, kontel ekonomi an peyi ka pofite, ka antipile, ka ranbonni, vini pi djok, pi mapipi, pi kòdjòm. 3. Montray an bagay asou tout lantiray li.

Dekatonnen : t-l. m-n-b. Deplotonnen an bagay kontel an papie pou'y se blayi asou tout londjè'y. 2. Fè pou an bagay, kontel an lide, ale jik an bout. 3. Fè an bagay pofite, vini pi gran kontel an dwel-ekonomi. 4. Montraye an bagay asou tout ti kòporans li. 5. Nan matematik, trape tout lantiray ki anchouke adan an fonksion. 6. Nan enf., nan elekt., ek nan mek., djoumbate an tjouns pou'y se trape tout djokte teknik li. 7. t-d-y. Eti ki rive jik an bout karetel an pofitaj .

Dekatonnè : t-l. k-m. Moun eti ka dekatonnen film. 2. Moun eti ka djoubake an tjouns (lojisiel, kat elektronik oben pies mekanik) pou'y se trape tout djokte mekanik li. 3. t-b. Djoubakatwa eti ka dekatonnen ek antjounse lojisiel.

Dikanman : t-l. b. Tout rad, eti an moun ni pou ta'y ek ka mete anni pou rete bò kay li. "Toupannan i té ka fouré dikanman'y anlè'y, i té ka véyé Adliz" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 2. Konple nwè eti moun te ka mete jiskont pou gran kadafa. 3. Rad eti moun ka mete pou djoubake. "I te ka pòte toulong an dikanman epi an pantalon kaki" (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 4. Nan sistenm-lang Ayiti a, vie rad moun pa ka mete ankò. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Si'w ranmase lavi tou-touni an gran chimen, pa ale mete dikanman ba'y", nan lide ta'a eti fok pa èche toumbile an bagay, kite'y nan potjel li.

Diskoupe : t-l. m-n-b. Sispann an bagay blo, san an moun te ka espere sa fèt ek fè pou'y pa vire pran dèyè. Diskoupe sonmèy an moun epi an dezòd. 2. Koupe pawol an moun ek fè dezòd pou'y pa sa vire pran pawol la dèyè. 3. Sispann an mete-nan-brann anfwa. 4. Koubare an moun nan an bagay eti'y ka fè. 5. t-l. d-d. Eti ki pa rive jik bout, eti moun pa kite dekatonnen jik nan bout li. An pawol diskoupe. 6. Dekou otila an bagay pa rive jik bout. 7. Dekou otila moun sispann dekatonn an bagay. (fr. couper, fè de dwel epi nan an kou). Chimen-diskoupe, chimen-mache eti zèb vire kouvè pou moun ki pa ka pase adan. Pawol-diskoupe, pawol eti moun ka kite rive jik bout ek ki pa mabial pou sa. Sonmèy-diskoupe, dekou leve nan sonmèy ka rive lè an moun trape tèt-chaje.


Djèbè : t-l. d-k.  Eti ki pa trape tout kanman doubout moun djok li. 2.  Eti ka bat bè, eti ki pa doubout djok. 3. Eti ki pòkò leve nan kabann.  (ib. ḑèbè, sispann anfwa) . kanyan.

Djèdjè : t-l. m-a-l. Moun eti ka pale kon an rara lasimenn-sent. 2. t-d-y. . Eti ka pale anchay. 3. t-l.m-n-b. Pale kon an rara.

Djèkèbi : t-l. d-d. Eti ki pa trape tout vidjozite'y, tout bòdòy li. 2.  Eti ka bat bè, eti ki pa doubout djok. 3. t-l. k-m. Kanman rete tou kanyan eti an moun trape. 4. t-l. d-d.. Rete kanyan, rete la san p'an doubout djok. (ew. dzékè bí, kavale). Kanyan.

Djelaba : t-l. b.  Gran wòb moun peyi cho l'Afrik anba-solèy ek nèg-ginen afritjennis l'Amerik ka mete pou flouze simèwjay van fre anlè kò moun. (fb. Jεlabá, wòb wangan  Abome a). Boubou.

Djendjen : t-l. w-l.  Kavalad moun ka leve pou blèz kò yo, pou boloze, pou pran an ti dousin. "Nòstròm sété moun ki té an zafè'y, ki pa té ka rété pran vyé men initil épi ti Nèg a djendjen, ti Nèg betizè, moun ka fè lèlè.' (G.-H. Léotin, Mémwè latè, 1993). 2. Rikann moun ka leve anlè an moun. "Lè'y wonz-hè ou menm kote a, ti-manmay ki sòti lekol ka fè djendjen epi'w" (Case à Lucie, Malavoi, album La Case à Lucie, 1986). 3. Kanman an moun ka fè an bagay pou fè moun ri. 4. Kavalad pou leve tjek dousin me eti ki trape anchay larel eti moun leve ansanm. 5. Tout pawol, tout kanman moun ka leve pou pran an dousin. (fgb. dlεndlεn, deredi).  Ronma-djendjen, ras ronma, palinaris guttatus, ki farouch anpil lè yo anba-lanmè ek ki pi piti nan twa ras ronma eti moun Matnik ka depareye. yo ka kriye yo ronma-bisie oben ronma-djenn tou. Nan sistenm-lang-matnik la, moun ka di sa konsa : "tout djendjen se djendjen men kase bwa an tjou makak pa djendjen" pou fè moun konprann ni an laliman fok pa janbe nan mete an moun nan djendjen.

Djoubap : t-l. d-l.  Dekou otila de moun ka voye pawol djenm yonn ba lot. 2. Jout otila de moun, de krèy moun ka fè debouya pou trape an faro, an  bagay. (ew. dzùbā, bok). Djoubap's, djaz Matnik epi maestro Jean Beneto ki te ka sonnen mizik konpa-toumbele nan lanne pipirit 70 la. 

Djouboul : t-l. ch-b. Gwo bannan, musa balbisiana, lapo rek eti moun Matnik pa ka manje. Sistenm-lang-sentlisi  ka kriye'y blogo ek moun ba kochon yo manje bannann tala. 

Dwe : t-l. r-m-n-b. Owa, depi…jik. Nan pawol tala, dwe jòdi a, pou teste depi jòdi a jik tan dèyè.

Dwel : t-l. b. Gwo mòso adan an chouk oben an tòtot ki tjwit. An dwel fouyapen. 2. Lonmwatje an bagay. An dwel dachin. 3.Mòso adan an bagay.

 

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Ekzad - elije - enhen - enpiok - eskanpe - estebekwe - eya - eyala

 E : t-l. l-m. Tit-langayele tizi eti lang natifnatal-matnik la ka pran pou apiye asou an mande-sav.  E wou ou pa epi yo ?  2. Tit-langayele-tizi eti lang natifnatal-matnik la ka pran pou yonnife an rarataj. E, te ni anchay moun jou ta'a.... E solèy te ka chofe, tousa. 3. Tit-langayele tizi ka matje an depareyaj. Se pa tout kay ki kay, ni kay e kay. 4. Tit-langayele tizi eti sistenm-lang Matnik la ka pran delè pou matje an toumbilaj tankon epi men.  Yo sav e yo pa ka di ayen.  5. Son kout moun ka ladje lè yo ka patate oben ka begeye. Nan sistenm-lang Ayiti a, sistenm-lang Gwadloup la ek sistenm-lang Gwiyann lan, palab-tizi eti ka liannen de dwel an menm wonn-palab ek pe pranplas avè, ak, evè, ke, kontel nan : Fant e frak.

Ee : t-l dj. Palab ka apiye an rete-sezi douvan an bagay, an patann, an bagay ka rive san moun te ka atann li. 2. Palab-nan-djol pou matje an toumbilaj eti moun pa pe ka atann. Ee, pawol la ki long....  

Ebe : l-l m. Palab moun ka ladje pou liannen de lide eti yonn pa ni ayen ka teke epi lòt. 2. Palab ka apiye bay-antre an bagay krache dife. Ebe, si yo ja rive, se bwa pou ale.  

Eben : t-l dj. Palab moun ka ladje lè yo ka patate nan rarataj yo. 2. Palab moun ka ladje pou matje an mande-sav. Eben kisa'w le'y fè ?  Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di sa konsa : "Eben lacho!" lè yo le apiye bay-antre an bagay krache-dife, an toumbilaj towtow. "Eben vim"  lè yo rete djol-koule douvan an bagay.

Ebenis :  t-l m-dj.  Moun ka faktore branbrann mete nan kay epi blok bwa koupe nan laliwonn. 2.  Moun ka djoumbate bwa pou ba'y an potjel mabial. (nb.hbnj, pase nan gr. ebenos, bwa nwè) Ebenis se an djoumbatè-potjelizè.

Echway : t-l d-b. Kare-lanmè  eti ki anbagaye tankon an makadè, epi anchay wòch ka koupe boulin se lanm lan, otila pechè ka lantje kanno yo.  

Echwe : t-l m-n-b. Rale mete atè. Anni nan se pawol ta'a, "echwe an kanno"  oben  "echwe an senn".  2. Echwe an kanno, redi an kanno ki te lantje nan lanmè atè, fè'y woule anlè ronden pou rive adan an kay-kanno ki nan bòdaj lanmè. Lè lanmè-kavale ka bay, pechè ka echwe kanno yo. 3. Echwe an senn, rale an senn atè ek tire pweson ki pri nan may nan menm balan an, tire wawèt ki adan..   

Egal : t-l d-d. Anni nan tit ta'a lavwa-egal, lavwa dèyè, lavwa ka apiye lavwa-douvan an nan bèlè a ek ka ba tankon an toumbele. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di tou : lavwa-dèyè, lavwa-djole, laladjole, lavwa-note, lavwa-regle.

Ehe : t-l dj. Palab moun ka ladje lè yo ka fè djendjen ek moun pou mès koutja  oben obre yo.

Ekzade : t-l m-n-b.  Blankboule, drivaye nan kabèch pou se bliye an lavi rèd oben pas moun ka pase, bagay ka tenmbolize an moun. “Yo té ni pou rété asou tè Bétjé-a pou di bon, san yo pé ekzadé kò-yo“. (Mémwè latè, G-H. Léotin, rarate-kabechinen, 1993). 2. Pran an wouspel adan djoumbat ki rèd pou fè oben ka mete an moun kanyan. 3. Pran an ti dousin towtow nan dekou otila an bagay ka tenmbolize an moun.

Enhen : t-l p-p. Pawol pou topaye ek an moun, an bagay men toulong pianmpianm. Enhen pa jenhen mande poutji pousa. 2. t-l p-p. Pawol eti moun sèvi pou di yo ka patate titak nan topay ek an moun, an bagay. (Klg. han:han, anhan epi an soukre tèt epi'y) An enhen ka reponn an mande-pou-sav ek pe fè an rel-palab li tou-yon. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di Anhan tou.

Estebekwe : t-l. d-d. Eti ki rete sezi douvan an dekou, an penteng, pa sav sa pou di oben fè. Rete estebekwe. 2. p-b. Rete sezi douvan an penteng, an, bagay. (frs. nn. bec coi, djol fèmen). "I rété pri adan lak tala. I té estébékwé. Pò djab." (Manuel Norvat, Zwel lalin, 2002).  Moun Matnik ka di estèbèdè, tou.

Etik : t-l. d-d. Eti ki pa ni anpil oben pa ni p’an grès,  jik pou wè zo a anba lapo a. “An vié neg étik ki toujou té ka mété lavaliè“ (Lèspri lanmè, Terèz Léotin, kont lanmè, 1990). 2. Eti ki pa ni anchay lachè, anni zo epi lapo. 3. Eti ki pa ka pòte anpil adan an liannaj. 4. Eti ki pa rete ayen ki djok, ayen pou se pimpe, ale pi douvan. (al. etike/fr. étique, mègzoklèt). Mègzo, mègeoklèt..  

Eya : t-l. p-p. Pawol nanninannan moun Matnik ka voye ba moun ka rive an kote. 2. Pawol pou di an moun ki rive an kote aye yo aye wè'y. Eyalaye, tout pawol ek penteng moun ka di oben fè pou fè an moun oben an konpanyi moun yo aye wè yo rive an kote.  Eya manmay la, pawol naninannan moun Matnik ka voye pou fè an krèy moun sav yo aye wè yo rive. (yb. èyẹ, gloriye an moun).  Nan lang Gwadloup la, eya se tankon "mwen pale ba'w". 

 

 

 

 

 

Se  Taillefond Henri  (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Fa - falfrèt - fanm - fewòs - fianza - fifinen - flèdjèdè - flòkò - flouz - fouyaya

Fa : t-l. n-kk. Pen mwiye, zepise ek malakse ek sán-kochon, oben sán-bèf, eti moun Matnik ka fè mete tjwit nan boyo pou  manje pou bouden. 2. Limiè glaw anlè lestè a eti ka sinase madang kay-lanmè a. 3. Limiè ka klere an machin kontel loto nan lannwit. 4. Grès koulè wouj glaw oben rek eti moun ka mete anlè babin yo pou trape fidji pi bidjoul, pi  nan koulè. 5. Not mizik, kartrienm gred ganm do a. 

Fache : t-l.d-d. Eti an dekou-lavi ka tenmbolize, ki trape an fidji-mare ek ka bougonnen oben babiye tout lè. Nan sistenm lang Matnik la, moun ka di : leve fache. 2.  Eti ki pa nan kont an moun oben an bagay ek ka fè an djol-lonng tout lè. Fache epi an moun. 3. Eti pa ka pale ek an moun ki te konpè'y nan dekou douvan. 4. t-l. d-l. Dekou otila an moun anba tenmbolizad anlòt moun oben an bagay. 5. t-l.m-n-b.  Trape an djol-long, mare fidji. Moun fraksen ka fache pou an kaka-chen. (frs. nn. fascher, leve an zòy). Nan lang Ayiti a, moun ka di sa konsa : "koupe fache" lè de moun ka diskoupe liannaj-konpè yo. Nan sistenm-lang Dòmnik la, moun ka voye titim ta'a: "Lè mwen fache, se la mwen kay chaye bwa kay mwen" eti moun ka reponn "lawiviè". Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di sa konsa : fache a poul, lè de moun ka fache ek ka vire konpè lamenm. Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Dan epi lang ka rive fache" pou fè moun konprann se anni epi konpè'y eti an moun ka pe fache. "De isenbòt ka joure, yo pa ka fache", moun ki ka pije malere pa ka goumen yonn kont lòt.  "Si an moun fache se pou'y pran de lapenn: fache epi defache", se pou mande an moun rete dous.  

Faharon : t-l. r-m-n-b. Wangan nan sistenm-wangan l'Ejipt nanninannan an.. 2. Gouvelnè politik ka mennen san p'an moun pe dekinaye gouvelnaj li. 3. Moun ki trape anchay djoktòch sosial ek politik.

Fal : t-l.k-b. Dwel kò an moun ka pran depi anba kou'y jik anlè bouden'y. 2. Dwel kò an bèt ka pran gagann li jik bouden'y. (brt. falle, gagann). Fal-jòn, ti zibie, coereba flaveloa, sikrie ka vèvèle Matnik ek ka vole anlè jaden ek nan lantiray se kay la. Fal-vèw, ti zibie, sericotes holosericeus, ka vole anlè jaden ek nan bwa nan bòdaj kay moun. Fal-wouj, ti zibie, eulampis jugularis, ka vole nan laliman gran-bwa. Fal-dewò, se chimiz wouvè jik anlè bouden an moun. Mete an manje anlè fal, se manje an bagay towtow pou sispann an bouden-kòne. Lang Matnik la ka di sa konsa : "Sa ki an gòj gwo-bek pa ta'y, sa ki an fal li se ta'y" oben "Sa ki an bek ou pa ta'w, sa ki an fal ou se ta'w" oben ankò "Sa ki an fal kanna se ta'y" pou fè moun konprann sa pa toulong flouz trape sa yo te anvi trape oben koumanse bat pou yo trape, fok mare ren'w djok lè'w le rive nan an bagay. "Sa ki pa bon pou zwa ka fòse fal kanna" pou pa fè moun sa eti ou pa te ke le anlòt moun fè'w.

Falbala : t. Bagay eti ka ale dèyè anlòt. Bagay eti moun ka mete anplis pou palantje anlòt eti ki pi douvan. 2. Nan teyat oben sinema, ti bagay eti zanpanlan sèvi nan ale-vini yo. 

Falfrèt : t. Tjè-sote eti an moun ka trape lè an bagay dous oben djenm ka rive anlè’y san'y te ka espere'y. 2. Kavalad ki leve zoup anlè an moun lè’y trape briding, aye, adoumanman, ladevenn, lapenn, tèt-chaje, tousa. 3. Dekou otila an moun ka ladje an lespwa-mal-papa'y pou vire nan wach-lavi. "Ou te za sipòte fal-frèt lanmizè" (Ora lavi/A fleur de vie,  T. Léotin, 1997). 4. Djaz  ka fè an mizik djaz karayib  ki fondase nan 1976 ek ka vire li tout  se mizik Matnik ventjenm siek la.

Fianza : t-l. d-l. Rete-kalbòy ka rive lè an mikròb pase nan sistenm respire an moun ek ka kouri nan tout kò'y apre, nan twa a sèt jou ek ka opoze'y fè ti ale-vini lavi toulejou'y. Mikròb tala, myxovirus influenza A ek B, ka toumbile toulong ek se pou an menm moun pe trape fianza chak lanne. (ital. influenza, mannigèt). Fianza ka kouri chak lanne ek chak dis a tjenz lanne an mapipi fianza ka kouri lawonn latè ek ka voye anchay moun nan abolay. "Man anni déklaré asou kabann-mwen davwè an mové fianza te ba mwen an bel kalot". (M. Norvat, Zwel lalin, 2002). Ni twa potjel mikròb fianza ; yonn se potjel A, H1N1 eti ka kouri oliwon-latè ek pe chaye moun nan abolay ek 3 a 4 kou nan an siek ka leve an mapipi dezas ; dezienm lan se potjel B a eti ka kouri anni anlè an ti laliwonn, an peyi, an ti krèy peyi, ek pa ni anchay toumbilaj adan ; epi twazienm potjel la eti ka fè'y se plis an gwo-larim. Fianza-zibie a se an fianza potjel A.

Fidji : t-l. k-m. Douvan tèt an moun depi manton'y jik fon'y eti moun pe wè zie, nen, majol, fon nan de koko zie yo. "Mé wi (non) ou ja wè'y - Fifin sé an tifi (wi) ki ni an ti fidji (wi) mé bondyé bay an kò, menm fanm ka gadé..." (Jocelyne Béroard/Jacob Desvarieux, Milan, Kassav, 1997).  2. Kanman an moun ka pran nan an dekou fann. Mete an fidji mare. 3. Manniè gade eti an moun trape. Fidji-belmè, joure moun Matnik ka voye pou di an bagay moun pa le wè. Fidji-boufi, fidji moun trape lè yo dòmi anchay oben brè anchay ronm.  Fidji-dous, fidji an moun ki pa ni ayen ka tenmbolize lavi'y.  Fidji-mare, dekou otila an moun atjeng.  Fidji-ladevenn, fidji an moun ki pri, ki pa ka rive nan lavi a. Fidji-lapenn, fidji moun ki anba jouk an bagay. Fidji-rikann, fidji an moun eti tout zafè'y ka mache.  Lapo-fidji, fidji an moun nan bidjoul oben malouk eti'y ye. Ponm-fidji, dwel fidji an moun depi manton'y jik anba zie'y. Ba an moun an bo anlè ponm-fidji. Ti-fidji, fidji moun ki anba jouk, moun ki nan lapenn. (lat. figura, potjel). Nan sistenm-lang Matnik, moun ka di sa konsa : "Moun pa ka rache nen pou fè bel fidji"  pou fè an moun konprann fok katjile sa an bay-douvan ka pòte avan bay adan.  "Bel fidji pa kore kalbòy" se pou moun konprann zie'y pe kouyonnen'y.

Flichon : t-l. b-l. Ti vibolo ka leve towtow anlè lapo an moun lè'y frèt oben anba an falfrèt. "i sé lé lakontntman pran nou douvan limyè-y la ka ba nou flichon-an..." (Nostrom, Monchoachi, tirad 1982). 2. Vibolo lèkètè an bagay ka tranble. 3. Dekou otila bouton fredi ka leve anlè lapo an moun ki rete sezi douvan an penteng. 4. Sansle dous an fanm ka trape lè anlòt nonm ka miyonnen'y. (lat. frictio, tranble). Nan sistenm-lang Matnik la, flichon an se toulong an ti tranble pianmpianm.

Flichonnen : t-l. m-n-b. Fè anchay ti vibolo lèkètè men towtow anba kavalaj an bagay andewò. "Flichonnen anba an dris van lèkètè" (Matinoia, Jean Bernabé, tirad 1978). 2. Fè an bri apre soukre an bagay ki trape anchay dwel. "mwen lé tann, tann ankò sé chanté a ki fè sé lanmè a flichonnen" (Nostrom, Monchoachi, tirad 1982). 3. Sansle, trape an vibolo andidan kò pou kapon, fache, oben laflenm ki anlè an moun. 4. Brennen lèkètè anba an falfrèt oben an sanslad fredi. (ek kr. flichon, lat.frictio, tranble). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di trisaye tou.


Flògòdò : t-l. d-d. Eti ki pa trape pèz. 2. Eti ki pa rek, ki pa ka kakol anba bawda dwèt oben lanmen an moun ka menyen’y.  

Flòkò : t-l. d-d. Eti ki pe pete flouz. 2. Eti ki pa djè vayan, eti rete-djannte fizik oben nan kabech pa djè djok. An moun flòkò  se an moun eti ki falfrèt toulong. 3. Eti ki two gran. Eti an bagay ka naje adan.  "Frè, mizire lonbraj ou avan ou mete lespri'w dwèt pou gòch adan sapat flòkò" (Jean Bernabé,  Matinoia, 1980).

Floup : t-l b-k. Siwo glase anchay tonlonmel nan an ti sache plastik eti tjanmay ka sise ek anchay dousin. An floup koko

Flouz : t-l. d-d. Eti ki pe fèt san p'an tjak, ni tèt-chaje. "Zafè zòt te ke woule pi flouz , vie frè". (Raphaël Confiant, Bitako a, 1985) 2. Eti ka fèt towtow, san fòse. 3. Eti ki pa rèd pou konprann, ki pa ni ayen ki rèd adan, ka vini lamenm. 4. t-l. r-m-n-b. O pi ba, owonzon. Pou rive la fok konte an dimi-jounen a pie, flouz.

Flouze : t-l. m-n-b. Fè pou an bagay ki te rèd pou fè oben konprann vini flouz. 2. Wouvè chimen ba an moun pou'y rive. 3. Fè pou an dekou timinaj bout ek vini pi dous. Flouze lavi an moun.

Fouyaya : t-l.d-d..  Eti ka veye ek rapòte zafè lezot. "An vié fanm san dan, fouyaya kon pa ni..." (Eric Pézo, Lasotjè, 2013). 2. Eti ki pri anba an lanvi wè, tann, sav an bagay. "An boul moun, fouyaya kon makak, sanblé douvan kay-la" (D. Boukman, Migannaj, 2005). 3. Eti ki fè anchay degwel pou konnet an bagay. (kr. eti ka fouye) Tit an jounal anni desinen-o-kreyon eti Alexandre Cadet-Petit (1946-2014) epi an krèy konpè'y te fondase nan lanne 1981 an.

 

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Galè - gawoule - genyen - gial - gloriye - gonmie - grennen - griyen

Ga : t-l-m-n-b. Tit-langayele tizi pou gade, kontel nan "ga misie lavwari pa wè'w." 2. Rete koute anfwa kontel nan "ga sa tibolonm". Nan lang Gwadloup la, "ga" ni ledjans ago, veye kò'w.

Gaba : t-l-m-l. Gran kanno te ka chaye sik ek ronm. 2. Gran yol anchay tòt eti yo ka chaye moun adan. 3. Gran kanno a vwel eti an moun ka kabwate ek an pagay. 4. Gran kanno eti moun ka chaye machandiz abò'y.
Gabel : t. Tan moun ka fè an kous ka pran anlè’y, kite lezòt pati douvan pou genyen ki asire. 2. Ti dwel lajan-tjenbe eti an djoumbatwa ka ba an djoumbatè asou lajan-genyen mwa djoumbat li. (arb. alqabala, taks) Nan lang Ayiti a, bay gabel se flouze, se ba an moun an tan douvan.

Gàd : t-l-b. Moun ka veye an lantiray, an bagay. 2. Gwo payen-basen san djol-antre otila moun ka mete kribich yo pran nan ti panyen-basen oben kali pou yo pofite t'ak plis oben pou moun vann oben manje nan jou dèyè. 3. Gran nas-kare, san goulon (djel-koukoun, nich) eti pechè ka mouye pou mete ti wonma yo pran nan nas pofite. 4.  Vèy-o-gren, nan "pran gàd". 5. t-l-m-n-b. Lonyen ek kabeche an bagay. 6. Jete an zie asou an bagay.   Gàd-janm, miks ki ka kouri dèyè bwa janm an moun. Gàd-kaka, polis ka djoubake  nan an ti bouk ek ki konnèt tout moun bouk tala. An gàd-kalbòy, se an moun ka veye anlè moun ki kouche anlè kabann lopital pou pa sa leve. An  gad-kò se an java ka pran anchay tan pou fèmen pou djabèt an moun pe ka fè ek eti jenerachon-douvan te sipoze se te malfentri moun te ka fè an moun trape gàd-kò. An gàd-kò se an tjenbwa eti an tjenbwazè  ka fè ba an moun pou’y se kore tjenbwa anlòt moun, tankon an pàs-tjenbwa. Gàd-kòkòt, nonm ki toulong epi anchay fanm ek ki sipoze pa trape p'an dousin fòkòlò epi se fanm tala. Gàd-manje, botjit oben brèt otila moun ka mete bagay pou manje. Pran-gàd, se veye o gren, fè pou ayen pa pantann moun. Nan sistenm-lang Ayiti a, moun ka di sa konsa : "Koupe-gàd" lè yo ka fè anchay ti flang anlè lapo-fidji oben lapo-zepol an moun mete an rale-mennen-vini oben an koubarè tjenbwa. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "jou malè pa ni pran gàd", an moun pa pe sav sa ki nan divini ek pa ka wè dezas rive. 

Gade : t-l-m-n-b. Fè an kout-zie asou an moun, an bèt, anbagay. 2. Lonyen an moun, an bagay. 3. Koute an moun pou konprann sa'y ka di. 4. Fè an kout-zie pa pran wotè an moun. 6. Tjenbe an bagay, pa ladje'y, pran'y pou ta'w, tankon matjoukann li. 7. Sere an bagay pou ni'y anni pou ta'w. Gade-atè, katjile, kabeche asou pas lavi toulejou. Gade-douvan, se katjile chimen divini. Gade-dèyè, vire anlè bagay ki ja pase pou wè chimen ale. Gade-wè, fè pou sav an bagay. Gade-zafè, fè seyans pou wè nan divini an moun. Rete gade pou wè, kite tan pase pou wè an bagay an moun te kabeche. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, moun ka voye titim ta'a : "To ka gade mo, a kote to menm mo ka vini ?" eti yo ka reponn lafinèt oben lapòt. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "gade pa ka brile zie", wè an bagay ki pe tenmbolize an moun pa ka fè'y pèd wè klè'y pou sa. "Gade se nannan zie", zie moun fèt pou wè tout bagay. "Pa gad asou pie bourik pou ba'y pòte chay",  delè nan lavi ni bagay ka fè tjè'w sote.  "Si'w gade sa kanna ka manje, ou pa ke manje kanna",  "Fo'w pa gade kochonni kochon pou'w manje kochon", fok pa toulong ale nan fondak an bagay.

 

Gial : t-l-m. Ti-mafi  eti an tibray ka zaye. 2. Nan sistenm-lang Trinidad la, jenn fanm, kapistrel. 3. Nan sistenm-lang Gwadloup, an choukoun, an fanm ki bidjoul toubannman. (ang. girl, ti mafi). Kapistrel. 

Gidigidi : t-l-m-n-b. Brennen zoup an limiè, "blanbalenn té ka klenndé kon bètafé an gran karenm, oben kon gidigidi antan gran soukou" (G.-H. Léotin,  Mémwè latè, 1993). 2. t-l-b-l. Fè moun wè an gidigidi, an zetwal ka gidigidi nan soukou a. (dj. kidikidi, bòdò an koulè). 3. Moun ka pale san rete ek pa sav sa'y ka di. "Ma manman m'a dit, ou se gidigidi, pa pale mwen mal o" (E. Mona, ma maman m'a dit, 1981). Zeklit towtow.

Ginen : t-l-d-m. Eti ki sòti asou kontinan afritjen an. 2. Eti ki trape koulè lapo mawon rèch oben nwè nan lèspri moun karayib la. 3. Nan sistenm-lang Ayiti a, kote otila se loa a ka rete. 4. Nan sistenm-lang Ayiti a, l'Afrik anba-solèy, peyi yorouba a. "Yo di nan pwen Ginen ankò. Yo di kreyòl se pa Ginen" (Boukman Eksperyans, Badè zile, 1979).   5. Nan sistenm-lang Ayiti a, kote ki jik lòtbòtsay, otila moun pa pe ale epi de  pie yo. (arb. (bb) Akal-n-Iguinaouen, peyi moun-nwè). Nan sistenm-lang Ayiti a, moun ka di sa konsa : "fò nan ginen" lè an moun konnèt anchay bagay nan mès vodou a.  "Pale ginen" se an kannan pawol nan lang l'Afrik anba-solèy eti moun ka voye nan kadafa vodou."Pitit-ginen", yich peyi se loa a ; moun ki adan oben jenerachon-dèyè lakou-moun vodou a. Nèg-ginen, moun eti jenerachon-douvan'y te leve nan l'Afrik anba-solèy oben moun ki trape koulè lapo nwè. 3. Zèb-ginen, panicum maximum, zèb ka koupe anpil eti moun Matnik ka ba bèf yo manje.

Gloriye : t-l-m-n-b. Rete sonje an moun pou goumen oben djoubak eti'y te leve. "Sa lé dié ka gloriyé" (G. Mauvois, Antigòn, 1997). 2. Rete sonje an bagay, an jou, an dekou, an penteng nanninannan pou peze eti jou ta'a, dekou ta'a, penteng ta'a te peze asou lavi jenerachon-douvan. Chak lanne, moun natifnatal Matnik ka gloriye 22 Mé 1848 3. t-l-d-l. Dekou otila moun ka rete sonje an moun pou djoubak oben goumen moun tala mennen.

Glouglou : t-l-ch-b. Palmie, Aiphanes minima,eti ki trape anchay pitjan pou moun Matnik te kriye'y chou-pikan oben gri-gri. 2. Gran palmie,Acrocomia aculeata, eti ki pe mizire 15 jik 20 mèt wotè epi se fèy la jik 18 mèt londjè. Glouglou ta'a ka pòte 6 kou nan an lanne ek chak tòtòt ka voye 500 grenn-palmie. Moun Matnik te ka sèvi grenn lan pou fè bouchon karaf.  3. t-l-k-b. Kriye dendon an.

Godich : t-l-d-k. Eti ki pa ni p'an prèstans anlè’y. 2. t-l-m. Moun ki pa ni p’an prèstans, p’an fiyès an zafè'y. 3. Moun ki bip, soubawou.

Goglè : t-l-d. Eti ki pa rive jik nan bout matritaj pou pale asou an tòtòt, an flè, an grenn. 2. Bagay ki pa rive nan bout chimen’y. 3. Nan sisteenm-lang Gwadloup la, eti ki pa aplon, ki pa ka rive nan an jout ; mangòt.

Gol : t-l-b. Gran wòb eti ki fèt fap-fap epi pa ni p’an potjel bidjoul adan’y. "Yo tout té abiye épi an gòl fèt épi sak farin-Fwans" (G.-H. Léotin, Mémwè latè, 1993). 2. t-l-f. Nan foutbol, moun ka bare boul pou’y pa rantre adan file. 3. Sikti nan twa bwa otila moun ka shoute boul pou fè matje an gol. Fè an gol se fè boul la rantre nan twa bwa a. 4. Ranm, tij bwa oben banbou yo ka mete pou enpoze an yenn fè an chimen. (angl. goal, kote rive).  Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di : "ziyanm ka swiv gol" pou fè moun tann an ti bolonm ka fè menm mannyè ki papa’y. Gol-dòmi, rad moun ka mete pou dòmi.

Gwo : t-l-d. Eti ki trape an mapipi kòwporans. 2. Eti ki fondal  toubannman. 3. Eti ki matoufounnen anchay. 3. t-l-m. Moun ki trape anchay tjouns, anchay lajan. Gwotjap. Gwo-bidim, mapipi toubannman. Gwo-bouden, eti ki bendouk.  Gwo-bouden-pat-fin, moun eti kò'y pa bidjoul pou gade, moun ka pa ni p'an potjel moun djok. Gwo-boulikann, moun ki trape anchay lajan. Gwo-diten, plectranthus amboinicus,  zèb moun pran pou ba manje yo an tonlonmel, blaf la plis ki tout. Gwo-dwèt, dwèt ki pi gwo, pi kout ek pi djok nan lanmen an moun. Gwo-gaz, moun ki trape anchay fondalte nan an lakou, moun ki ni anchay bagay pou ta'y. Gwo-gren, lapli ki atè dri ek ka fè lavalas. Gwo-koko, moun ka fè majò ba moun. Gwo-lanmè, lanmè kavale. Gwo-mòn, mòn eti ki wo ek fè moun ki anzandale'y swe vèt. Gwo-pie, kalbòy an moun, enpiok an moun, elephantiasis, eti ka rive lè san pa ka kouri lawonn kòdjòm. Gwo-pie se an tjenbwa tou eti moun sipoze  voye dèyè moun ek ki te ke enpiok yo.  Gwo-pwel, lenbe, gwo-tjè moun ka trape lè an moun yo te jaja chape nan abolay oben chape anlè yo. Gwo-tjap, Moun eti ki trape anchay lajan, anchay branbrann ek ka fè moun wè sa.  Gwo-tjè, dekou otila an moun pa trape sa eti'y se le ; dekou otila an moun pase pàs. Gwo-viann, viann bèf eti moun debite ki trape anchay zo adan.  Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Gwo kok ka fè sa'y le, ti kok ka fè sa'y pe",chak moun silon sa'y pe men se pi fò ka mennen. "Gwo pweson ka manje piti" nan lespri ta'a eti moun ki pi djok ka toulong pije moun ki piti, malere ka toulong trimen anba isenbokte gwotjap. "Malere pa ni gwo tjè" lè an moun pa ni ayen ki ta'y, se pa li ke fè ganm. "Souri piti, kaka'y gwo", nan lide ta'a eti zie an moun ka kouyonnen'y delè. "Ti rach ka fann gwo bwa" pou fè moun konprann kout-zie yo pe ka kouyonnen yo, pi piti a pe pi djok pase pi gran an. "Ti zeklit fè gwo dife" , ti bagay piti pe chaye gwo dezas. 

Gwòg : t. Brevaj moun ka fè ek ronm, sitwon, miel pou koubare mal gagann. (angl. grog, brevaj djok)   

 
 Gwokis : t-l-m. Moun ka kwenyen tanbou-gwoka. 2. Moun ki nan tèt-kole epi mizik-gwoka.

Gwo-Mòn : Bouk mitan Matnik, 11.001 moun asou 54,3 tjm², pann a 232 mèt wotè. Larel lantiray li se 14° 42' 32" linò ek 60°59'67" anba-solèy. Jik nan 1743, Gwo-Mòn te an lantiray Latrinte. Nan 1837, Gwo-Mòn  te yonn adan se 20 bouk Matnik la. Gwo-Mòn se an vivri eti anchay degra ka leve, ekonomi'y fondase asou mayonmbri bannann lan, mayonmbri bòkay epi drivayaj la, Gwo-Mòn trape an so, So-Argis ek anchay lantiray vèw. 

 

 

Se Henri Taillefond (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Hak - han - hanmak - hele - hep - hipipip - holo - honk - hototo -

Ha : dj. Son-gagann kout eti moun ka voye pou di yo sezi douvan an kanmo, an penteng. 2. Son-djel ka kouri lawonn nan se mizik voye-monte a.

Hadèn : t. Yonn adan se san-senkant-yonn  kalte mango, mangifera indica,  ka leve nan Ayiti.

Haha : dj. Son-gagann eti moun ka fè lè an bagay sezi yo oben lè yo pa te ka atann an bagay nan an dekou. 2. Son-djel ka kouri lawonn nan se mizik voye-monte a.

Hahaha : dj. Son-gagann eti moun ka fè lè yo ka fè djendjen oben ka ri an bagay. 2. Son-djel ka kouri lawonn nan se mizik voye-monte a.

Hak : t. Ayen menm. Ayen pou ayen. "Sé péchè ki té ka tann nas-konng ki wè tousa, san yo té pé fè hak" (G.-H. Léotin, Mémwè latè, 1993)..Pawol lang Gwadloup la ki pase nan lang Matnik, alagadigadaw. Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di sa konsa : "hak pa hak" pou an ayen pe fè an bagay oben pa ni ayen ki fèt. "Hak makak" pou ayen toubolman.

Hakè : Moun ki trape an mapipi kabes nan enfowmatik ek ka pe kouri-lawonn an chenn-enfowmatik  flouz. (ang. hacker, fouyaya). Moun eti ki trape anchay sa-fè nan konmpitè.

Halowin : t. Penteng banbile ki leve Etazini ek ka woule chak 31 Oktòb, otila tjanmay ka zoute nan djab oben ladjables ek ka pase kay moun oliwonnaj yo pou mande sosokre. (ang. All Hallow's Eve, douvan Latousen) Yo te ka fè Halowin prèmie Novanm.

Halo : t. Won glaw ek anchay koulè eti ka kouri nan lawonn disk solèy la, lalin oben an planèt. 2. Nan mèdsin, tit  moun ka ba ti won an eti ka kouri nan lawonn zetok tete an moun. (lat. halos, ti lantiray).

Halwa : t. Pouding eti moun Trinidad ek Gwiyana ka fè farin, bè ek ze ek delè yo ka mete lapoud kolonmbo a adan ek pwav. Yo manje pouding tala nan an kadafa yo ka fè nèf jou apre an tjanmay wouvè-zie'y. (Ind. haluaa, gato).

Han : dj. Son-gagann ek nen eti moun ka fè anchay degwel pou fè an bagay ka ladje.

Hanm : dj. Son-djol fifinen eti moun ka fè pou yo katjete yo se manje an bagay kranm-kranm. 

Hi-han : t-l. dj. Kriye bourik la. 2. Bat-djol eti moun ki le fè djendjen konsi yo te tounen bourik, ka fè.

Ho : t-l. dj. Bat-djol eti moun ka voye pou kriye an moun, mande'y vèy o gren anfwa. 2. Bat-djol eti moun ka voye pou fè an bèt ki pa farouch, an bèf oben an chouval, rete doubout anfwa.

Hola : t-l. Pawol yeleley eti moun Matnik te ka voye yonn ba lòt lè yo te ka jwenn nan lari ek yo konpè. (py. hola, yeleley) 2. Ti soukre-lanmen tou dous, douvan fidji, eti an moun ka fè pou fè di an konpè bonjou oliwon.

Holo : t-l. Pawol ye-leve eti moun Matnik te ka voye yonn ba lòt lè yo te ka jwenn nan lari. "ti fi té ka fè'y holo" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 2. Ti soukre-lanmen douvan fidji eti an moun ka fè pou fè di anlòt bonjou.

Hop : t-l. dj. Son-gagann moun voye pou kriye an moun ek pawol dous. 2. Pawol ka matje an ti toumbile tou-dous.

Hòp : t-l. dj. Son-gagann moun ka voye pou fè an tjanmay fè an solibo.

Hot-dog : t. Sandwich moun ka fè epi an sosis cho ka sanm an koko-chen eti yo manje ek migan-tomat oben tjek lasos. (ang. hot-dog, chen cho). Koko-chen.

Hot line : t. Djoumbat depanaj teknik epi telefòn an djoumbatwa ka sitire ba moun ki genyen machandiz djoumbatwa tala ka vann. (ang. Hot line, liy cho). 2. Limewo telefòn ka ba nouvel-pòte towtow asou an penteng fann ek anni anlè penteng ta'a.
Hototo : t-l.d-k.  Eti ki trape anchay djèz nan zafè'y. Eti ka fè anchay ganm. (potjel franseze wototoy). 2. p-p. Nan sistenm lang Trinidad ek Grinada, an gran kannan, anpil, anchay adan an bagay. (fr. trop trop, to to, man ni twòp). A hototo plate of rice and peas, pou an gran zasièt diri ek pwa.

 

 

Se Henri Taillefond (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Ibis - Igwann - Iksora - Ilan-ilan - Imaniye - Isenbòt - Isiya

I : t-l f-l. Tit-fondas sistenm-lang eti ka pran plas an moun, an tit oben an krèy palab eti moun an ka rarate a pa le vire nonmen. I ja fouye sèt fos yanm nan an bat-zie. 2. Palab-fondas sistenm-lang eti lè'y pa ka pran plas an moun, pa ka toulong matje. I ja lè pou nou ale oben ja lè pou nou ale. 3. Nan sistenm-lang jenerachon-douvan Matnik, tankon Ayiti lajounen-jòdi, se  "li" te ka matje twazienm moun ta'a ek li a rete anni pou matje an liannaj ni pou ta'y nan mitan an moun ek an bagay. Se bagay li ki la.  (lat. ille, taha).

Ibène : t-l m-n-b. Mete an moun ki chape nan abolay, ki alelouya-zakasia nan tè, nan lang moun Matnik pipirit XX^è siek la. 

Ibichèt : t-l z-k. Kare-bwa epi an trèy eti moun ka sèvi pou fifinen manyòk graje a tire tout kwel adan 2. Gran sak nan twel rek eti arawak la te ka koule dlo manyòk la epi'y. (arw. hu:ibichèt, trèy). Nan sistenm-lang Ayiti a, moun ka di : "bichèt" oben "jebichèt", "zebichèt", tou. Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di : "bichèt" oben "ebichèt". Nan sistenm-lang Gwiyann lan, moun ka di : "manare" eti ki leve nan lang kalina asou tit mana:le. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di :  "lebichèt ".

Ibo : t-l m-nn. Bay-kalinda ek son nan matjoukann mizik Ayiti. 2. Krèy loa oben manchon ki liannen ek pentad nan vodou Ayiti. 3. Lakou-moun l'Afrik anba-solèy ki pèdi anchay moun nan sistenm-ankelele a ek ki ladje anchay mès ek kabès nan matjoukann ek kabès moun Karayib la. 4. Lakou mès-kriye-bondje ki te ka bay Gwadloup jik nan lanne 70 la. Nan lang Gwiyann lan, an ibo se an moun ki t'ak tèbè.(igb. ibo, moun ki leve bò gòch lawvyè Nijè)  Ibo lele, tit an kawbe-drivayajè atè Ayiti. Ibo Konmbo, se an djaz Ayiti eti Andre Charles te lavwa-douvan adan, nan se lanne 70 la.

Ife : t-l m-nn. Nan mès vodou Ayiti, kote otila se loa sipoze rete. 2. Kare-kay yorouba eti yo kriye Ilé-ifè tou, ki te ka reldjanse nan 12^enm siek la men ki leve depi 6^enm lan, eti moun konnèt oliwon-latè pou se pòtre nan bronz, nan wòch potjelize oben nan tè-tjwit la. Ife se te an bouk otila gouvelman  yorouba a te ka rete.   

Igloo : t-l b. Kay ki fèt ek blok laglas otila Inwit la ka rete (inwit, igdlu, kay).
Imaniye : t-l b. Tet-kole an moun ka leve epi an djanmbel, an loa. 2. Zie-fèmen tèkdèg an moun trape nan Dja, nan anlòt moun oben nan an bagay. Trape an imaniye nan divini an peyi. 3. Fontjè djok an moun ka trape nan an larel politik oben filozofik eti’y pa pran pou wach-lavi ek ki bizwen ekspewyans oben tjek montray matematik pou tjenbe doubout. (aws. yi ímãnî, kwè nan) Brannzay imaniye, kriye bondje oben brannze pou fè moun wè an tet-kole epi an mès-kriye-bondje. Larel imaniye, pawol douvan an lakou otila an moun ka di imaniye’y oben lespri’y. Nan mès-kriye-bondje, yonn adan se twa larel mès-kriye-bondje a, imaniye, esperans epi tanprisouple.

Isale : t-l dj. Yisale. Pawol tjanmay lakou lekol ka voye pou chofe an goumen, pouse bwa anba dife. Isale-Isikre, pawol pou chofe an goumen men ki titak pi flòkò nan kanman djenm pase yisale-yisikre a.

Isalòpte : t-l b. Kout-malfentè eti an moun ka fè anlòt. 2. Kout-chen an moun ka fè an konpè’y. 3. Kochonni, bagay ka leve tjè an moun. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "fok pa gade salòpte kochon pou manje kochon" fok pa toulong ale gade nan fonfonn an bagay.

Isenbòt : t-l m. Moun ka fè anlòt an kràs, an kout-chen. 2. Pawol moun Matnik ka voye lè yo pa djè an kont anlòt moun pou kanman'y. "Isenbot ! Madanm filibo a sé mwen ki fè'y" (D. Boukman, Migannaj, 2005). 3. p-b. Eti ka fè an moun an kras, an kout-chen. 4. Eti ki pa ni p'an lamen-asou tjè.

Izavwa : t-l m. Vakabon, moun eti fok anlòt moun pa mache epi’y pou ka eti’y ka fè toulong.

 

 

 

 

Se Henri Taillefond (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Ja - jako - jatle - jenipa - jijinen - jòb - joy

Jà: t-l. f-l. Tit-langayele fondas sistenm-lang Matnik la (ta Gwadloup ek Gwiyann lan tou men pa ta Ayiti a) pou matje  an penteng ki ja fèt nan dekou moun ka rarate'y. "Man ja fè tout kalté modèl rèv" (Rèv alanvè, Joby Bernabé, album Dènyé ich ika, 1996)  2. Palab-fondas eti ka apiye pase-kòtok la ek ka depareye'y epi pase-rarataj la.

Ja : t-l. z-n-k. Gran botjit eti moun sèvi pou mete an dlo oben koulan kontel dlo. ".../... pas sé yon chanté kon an ja otila ou ka anmasé dènyé ti myèt limyè-a.../..." (Nostrom, Monchoachi, pawol 1982). Jà pa ka ale san chaspann. (arb. djarra, botjit nan tè tjwit) Nan sistenm-lang Ayiti a, an ja-lajan se an kannan tjouns eti an moun ka touve ek ka pe toumbile lavi'y. Nan sistenm-lang Gwadloup la, an koko-ja se an koko eti ka pi gwo pase koko moun konnèt. Nan rarataj moun Matnik, ja-lò a toulong sere anba lanmè ek se anni ja-lajan eti moun ka trape anlè tè.

Jaka : t-l. p-b-k. Piebwa, artocarpus integra, eti ka voye an ponm ka sanm an fouyapen eti lachè a dou lè'y mi. Moun ka manje nannan ponm lan ek ka pran bwa jaka a pou fè kay. Jaka a leve Endja ek rive Brazil, atè Baya, nan 1683, nan menm tan epi fouyapen an ; ek rive Jamayik nan pipirit 18^enm siek la. (ptg. yaca, pen dou)

Jakaranda : t-l. p-gb. Piebwa, jacaranda brasiliana, peyi ameritjen eti ka voye an flè viyolin ek moun ka sèvi bwa a nan djoumbatwa bwa. (tp-gw. Jacarandá)

Jalap : t-l. ch-b. Zèb, exogonium purga, eti chouk la trape djokte pou flouze pasay nannan an nan boyo moun. 2. Tit an rimed oben an manje ka lave andidan moun tankou tomaren. (pany. jalapa). Sene.

Janbe : t-l. m-n-b. Pase anlè an bagay pou ale lòtbòtsay an kote, an bagay kontel lawviè oben lari. "Afòs janbe woch ni an lè ou ke rive la lasous la ka sòti a; monte lariviè o" (Kali, Monte Lariviè, Debranche,1995) 2. Pase anlè an bagay san menyen'y ek pie, san danme'y. 3. Apiye anlè janm pou pase an kote, ka mache, ka kouri ka sote. 4. Asiz asou an bagay, de janm ka pann chak kote. 5. pase an dekou oben an fantefrak san pran fè. 6. t-l. w-l. Dekou pase an kote, ladje an bò pou ale lòtbòtsay. (fr. enjamber, an janm) An pantalon ka janbe dlo se an pa ntalon eti ki two kout. Janbe-dlo, se pati nan peyi lòtbòtsay. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Lè'w pòkò janbe lanmè fok pa ale joure retjen", fok katjile tout larel avan mete nan brann. "Se la pak la ba, bèf ka janbe", moun ka toulong la pofite anlè pi piòpiò a oben ka pase la eti an sistenm pi flòkò.

Jiwòf : t-l. f-b. Flè an piebwa, syzygium aromaticum, ka voye eti moun ka fè sek ek sèvi nan manje pou leve gou a. Jiwòf leve nan Endonezia ek rive Ayiti ek Matnik nan lanne 1775. (arb. Qaranfouloun, flè a klou). "Bon bwa-denn, bon klou jiwof" (G. Mauvois, Kont lé Kat Kwazé, 2004). Nan sa-sav-longsay-lavi moun atè Matnik, klou-jiwòf ka pase mal-dan.

Joko : t-l d-k. Moun eti ki pran tousa moun ka di’y pou wach-lavi. 2. t. Moun ka kite anlòt mennen’y alagadigadaw, tèbè-dje. 3. p-k. Eti ka pran tousa moun ka di'y pou wach-lavi.

Jòlòt : t-l. d-f. Eti ki bidjoul anchay pou gade. "Si ou touvé ti mabel-ou tou jòlot" (G. Gratiant, Fables créoles, 1996). 2. Eti bidjoul fidji'y ka reldje lèspri moun, ka redi moun. 3. Nan sistenm-lang Trinidad ek Tobago, an moun eti ka mare moun epi bidjoul fidji'y ek tout moun se le miyonnnen.

Joujou : t-l. f-l-t.Bagay lizinen ka vèvèle an bagay toulejou oben an moun eti timoun ka fè djendjen epi’y tankou an pòpòt oben an ti loto. (yrb. djudju)  Joujou joudlan, holocanthus tricolor, pwason kay, fanmi dimwazel,  pa plis ki an dimi liv, koulè glaw ka naje anlè kay la.

Jouk : t-l. b. Sikti an bwa yo ka mete anlè tèt bèf la pou mare yo ansanm.(nm. juc). Anba-jouk, anba sweleley an moun an bagay.

Joupa : t-l. z-r. Ti kaz  moun pe anzobrayte nan an batzie, pou an tan fann, pou pare lapli oben solèy. Moun ka fè joupa epi fèy-koko  yo ka trese. (kln. ajoupa, ti-kay). Joupa-kanno, ti kay fèy-koko-trese oben tol eti moun ka mete kanno yo pare solèy ek lapli. Joupa-sèbi, kote otila moun ka woule grenn-zo anba an fetay fèy-koko-trese.

Jwayon : t-l. t-m. Moun ki pa djè fò nan kat oben domino. 2. Moun ka koumanse adan an teknik eti ki pòkò djè fò.

 

 

Se Henri Taillefond (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Kabel - kapistrel - katjopin - kimafoutiesa - klòtche - kotjen - koutja - krann - kwi

Ka : t-l. m-n-b. Ti tit mete-nan-brann  douvan an tit-mete-nan-brann eti  ka fè moun sav mete-nan-brann lan ka fèt an menm tan eti moun an ka pale  kontel nan "yol la ka demate vwel li". oben se bagay ka fèt toulong kontel nan "moun san-kay-rete ka dòmi dewò". 2. t-l-b. Tanbou nanninannan moun Gwadloup. Tanbou ka ka sonnen pi wo pase tanbou djouba. 3. Kannan an bagay eti se an dimi liv. An ka bè-wouj. 4. Wach-lavi an moun yonn-tou-yonn. Plenyen asou ka an moun. 5. Gwo kout soubawou an moun ka fè ek ki pa nan larel an lakou-peyi, an lakou-moun. fè an ka. 6. Moun tèt-chaje, moun ka fè kout soubawou adan an lakou-peyi. Ka-sosial, moun ka fè anchay kout-soubawou nan an lakou-moun, an lakou-peyi.

Kaba : t-l. m-n-b. Fini san rete ayen pou pale asou an fwiniti. Bout. 2. Lavannen pou pa rete ayen menm. (Pany. acabar de, fini fè).  3. t-b. Sak eti moun Gwiyann sèvi pou ale genyen fwiniti, fè kines yo.  

Kabal : t-l. b. Gran pangal ka fè anchay bri. 2. Gran kavalay eti ki trape anchay pangal. Bankoulele.

Kabale : t-l. m-n-b. Fè anchay dezòd oben an bankoulele. 2. Fè anchay dezòd.

Kabann : t-l. b b-k. Sikti moun ka fè ek pliziè pies bwa, fè ek rad eti yo ka lonje kò yo anlè'y pou dòmi. Dòmi nan kabann li. 2. Kote otila moun ka poze kò yo dòmi. 3. Kote otila moun ka pran an wouspel, otila tout bagay dous. 4. Kote otila moun ka ladje kò yo. Pise nan kabann. Chofe kabann, Rete nan kabann apre pipirit san p'an kalboyri ka koubare pou leve. Chofe kabann ba an moun se zaye an fanm ek se anlòt boug ki pran dousin fòkòlò epi'y.  Rad kabann, rad eti ki dechire yo pa ka mete ankò oben sèlman lè kannaval ka ba’y. Kabann-sèpan, se ti katjopin ka pran pòz fanm. (brt. Coban, ti kote dòmi anlè an gaba). Nan sistenm-lang-ayiti, an kabann se an zatrap mel tou. Ranje kabann, se leve an plan pou kouri-lawonn nan divini. Nan sistenm-lang-gwadloup, kabann se ranyon, vie dikanman yize, tou, eti moun ka pran pou fè matla. 2. t-m-n-b. Se pa rive pran van pou an sèvolan.  Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Fanm se kabann sèpan" pou fè moun konprann fanm te ke pimakak, pi fenntè, pi malpalan pase nonm. "Kabann kochi, dòmi dwèt" pou  an moun se konprann menm si lavi a pa dous, fok trape an kanman respe. "Prèmie kouche genyen kabann", moun ki rive prèmie ka pran piplis lavi a oben dousin lan.  "Silon kabann pie lave" pou kabeche sa eti an moun ka toulong fè an bagay nan  lavi a silon dekou a ek ka fè sa fok fè. "Silon manniè ou  fè kabann ou, ou ka dòmi", se toulejou, toulong, an moun ka kabeche divini'y.

Kabannaj : t-l. t-dj. Teknik djoubak mayonmbe kann otila an moun ni pou  simaye zoko kann anlè se biyon an, pou anlòt pase dèyè'y fouye yo nan tè. 

Kabre : t-l. m-n-b. Fè an moto oben an bekàn woule anlè woul dèyè a sèlman, leve gidon pou woul douvan pa ka menyen tè. (py. cabrear, vini atjeng). Nan sistenm-lang-ayiti, fè an parad pou an bagay pa toumpakte anlòt. Nan Spòw, fè an fent, pase anlè an defandè san’y rive menyen ni boul, ni moun.
Kabrès : t-l. b. Nan dwel-ekonomi vannri atè Matnik, teknik nate awoman an ek kachibou a pou trape an koulè fann. 2. t-l-m. Fanm eti ki se yich milat ek neg ginen. 3. Fanm nan brayès li ki doubout djaka ek fidji bidjoul ka redi kout-zie nonm ek leve lanvi dousin katjòt. 4. Fanm tete-doubout. (fr. nn. câpre, boujon flè an piebwa koulè jòn-vèw). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di kaprès tou.

 

Kagou : t-l. d-y. Eti ki ni an tjak pou an bèt tankou an poul ki pa ka kouri ek bekte flouz ek ka kriye "piyank" toulong. Nan sistenm-lang Matnik la, kagou se anni pou an bèt, an poul. Moun pa ka kagou men ka kalbòy. (frs. nn. cagou, moun san-kay-rete ki kòch ek lad). Nan sistenm-lang Ayiti a, kanman an moun ki titak chimerik, djòsol. "Djòsol lè man té ka wè'w kagou..." (G.-H. Léotin, Mango vèt, rarataj 2005). Nan sistenm-lang Gwadloup la, kanman an moun ki pa doubout djok ek ka dòmi anlè kò'y, kontel ki pri anba an fianza. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, kanman an moun kò-kraze apre'y djoubake aleliwon.

Kaka : t-l. b. Tout kochonni eti an vivan, moun oben bèt, an kò,  ka ladje. 2. Tout bagay ki pa ni p'an pwa-peze nan lavi. 3. Dekou, pàs eti ka bàt an moun. 4.  t-l. m-n-b. Ladje fatra, ladje kochonni. Fè an moun kaka (anlè'y) se fè'y pè. 5. t-l. d-y. Eti ki pa ni p'an pwa-peze. . (lat. cacare, ladje fatra) Kaka-bèf, gato moun Ayiti ka fè. Kaka-betje, degra, cassia bicapsularis, eti yo kriye kaka-solda tou. Kaka-bouji, blan-balenn fonn ek vire rek eti tjanmay ka malakse ek lanmen yo ek ka voye dèyè konpè yo lè latousen ka bay. An kaka-chat, se tout bagay eti moun ka sere ; tousa ki anba. Kaka-chen, tout bagay eti pa ni p'an pwa-peze nan lavi ; tout bagay eti ka leve tjè an moun. Kaka-chouval, tout bagay ki nan gran kannan men ki pa ni p'an pwa-peze. Kaka-dan, tout ti dwel manje ka rantre nan tou an dan pouri oben nan fant dan an moun. Koulè kaka-jako, koulè jòn bòdòy. Tèt kaka-kalbas se an moun ki pa ni anchay kabès. Kaka-kodenn, djing anlè lapo an moun. Kaka-kok, bagay ki pa ni p'an pwa-peze. Kaka-lay, ti bagay piti ei moun pa ka menm wè nan de koko-zie yo ek ki pa ni p'an pwa-peze. Koulè kaka-mangous, koulè vèw rek. Kaka-mel, pweson, abudefduf saxalitis,  senk bann nwè anlè kò’y, 50 jik 100 granm ka viv anlè kay la me lachè a pa djè agoutan. Lè moun Wanakera pran kaka-mel nan nàs yo ka di lanmè kavale nan fondok. Kaka-nen, fatra nen an moun ka ladje, larim sèk. Kaka-poul, zèb, catharanthus roseus, eti moun Matnik fè dite epi’y pou kore djabèt, tizi boulin kouri sán nan venn yo.   Kaka-poul se an pweson kay la tou, holocanthus tricolor, koulè jòn-zabriko anlè tèt epi latje, nwè anlè larèstan kò. nan Ayiti, kaka-poul se yonn adan se 151 janjolant mango a. Kaka-ravèt, ti piebwa, rapanea guyanensis, ka leve nan granbwa-lapli ek nan mòn. Fè kaka an moun briyi, se fè'y pè pou'y se kaka anlè'y. Kaka-tout-bèt, eti ki trape anchay tjak adan ; fanmi-kaka-tout-bet, se an fanmi eti ki trape anchay dezod ka leve adan. Kaka-zie, ti dlo-sal koulè jòn ek rek eti zie an moun ka ladje.  Kaka-zorèy, fatra moun ka trape an tou zorèy yo. Lang Ayiti a ka di sa konsa : "bay kaka-poul pou bè"  lè an moun pa rive adan an bagay. Kaka-biznaw pou tousa ki pa ni p'an pwa-peze nan lavi a.  "Mete kaka-chat deyò" pou rarate bagay an moun te ka sere  douvan tout moun. "Pran kaka-je pou linèt" oben "Pran kaka-poul pou ze" lè an moun fè anlòt moun kouyonnen'y. "Pran yon kaka san savon" lè an fanm ki pa maye oben pa nan kay ek an nonm trape an gwo-bouden ka atann an tjanmay. "Se pa kaka-kòk, papa !" pou fè an moun sav se pa redi chèz bò tab. Lang Gwadloup la ka di sa konsa : Kaka-bèf se an gato plat ek ron eti moun Marigalant ka fè ek koko adan. Kaka-chat, se an ti mab epi an koulè klè. Kaka-pangnol, se kwel kasav la. "Yo brile kaka on moun" lè moun ta'a pa ka rete an kote, lè moun ta'a se an zitata. "Sanm kon de kaka beke" pou sanm kon de pòk-dlo."An moun pa tini kaka-ne" lè moun ta'a pa ka fè konsi se li yonn ki te asou latè. "An moun se size si kaka" lè moun ta'a ka ale rapòte tousa yo di'y. "Rakonte on moun kaka tin zo, pete  tin mwel" pou basinen moun epi pawol pou ayen. Lang Gwiyann lan ka di sa konsa : Kaka-chyen, kòs eti pie koubari ka voye. Kaka-chouval se an kòs dou koubari a, hymenaea courbaril,  ka voye eti tjanmay ka manje. Kaka-poul, se an ti piebwa, catharanthus roseus, ka voye flè ble oben wouj. Kaka-rat, piman, capsicum annuum, ki titak lonji ek pa ka djè brile. Kaka-zozo, ti-piebwa, oryctantus florulentus, eti moun Gwiyann ka kraze pou plaste anlè an kò foule oben an zo ki pete. Lang Matnik la ka di sa konsa : "Epi an kaka-chen yo ka fè an mòn", anchay welele pou ayen. "Chen di chat : asou kaka'w, mwen ke pwezonnen'w", nan an kont asou chen ek chat pou fè moun sav poutji chat ka toulong tere kaka'y. "Chen ka kaka an chimen, ka bliye'y men moun ki tire kaka pa ka bliye'y", malfentè ka bliye ka yo fè men moun ki pran fè an sa pa ka pe bliye. "Chen ki ka kaka bò chimen pe wouvè zorèy li koute", lè an moun fè an ka se pou'y koute sa moun ka di.  "Fok pa pè chen epi kaka chen ankò", pè an mètafè nan an djoumbat ek pè moun ki anba tou. an moun  "Fok tjoke kaka pou konnèt lodè'y" pou konnèt zafè an moun fok ka dòmi leve epi'y. "Kaka chen bon ba moun ki enmen'y", chak moun ka pe pran dousin la eti'y ka trape'y.  "Kaka te ka poze bò gran chimen, poul pase grate'y" pou foute moun ki konprann yo moun pase moun nan djendjen. "Kaka de kou pa ka pouri bonda", ni anchay bagay ki pa ka yize. "La bèf la mare se la eti'y ka kaka" pou fok an moun  pran sa'y ni pou ta'y. "Lakay manman, kaka poul se ze, dlo-lanmori se soup", pou tout bagay ki plis dous lakay pase lòtbòtsay.  "Kochon pa ka kaka la'y ka dòmi" pou an moun konprann fok pa ka rete adan zòdi. "Pa mete kò'w mètafè si ou pa le wè kaka chouval douvan lapòt kay ou" pou konprann chak faro ni an tjak ka ale epi'y. "Pè bèf, pè kaka bèf", pè an moun ek pè tout fanmi'y li nan menm balan an. "Rete la moun ka kaka, pa rete la moun ka djoumbate", fok pa ale jennen an moun ka djoumbate rèd. "Se pa anni an kou tou-kaka bouzwen dlo cho",  oben "se pa anni an kou kaka bouzwen fès pou'y sòti", moun toulong ni bouzwen lonje-pal dòt moun. "Souri piti kaka'y gwo" tankon "pa gade anlè pie bourik pou ba'y pòte chay" oben "Pa pran kaka poul pou ze". "Tout moun ka kaka kon chen, me se tranble a ki rèd", tankon imite ka detenn.

Kal : t-l. b. Zoko bwa moun ka mete anba an bagay pou'y pa brennen oben pou fè'y fè wotè. 2. Katjòt an nonm nan wanniwannan òwdinè. "Lolo bande pa ni fren-a-livie, pòte kal la ba m...'w" (yonn adn se ladjole vide kannaval la) Kal-michel, pweson lanmè, serranus tabacarius, se an ti vièj 30 jik 50 granm ka naje anlè fondas gran lanmè eti moun Matnik kriye vièj-gran-to, vièj-miklon oben diven, tou.

Kalbòy : t-l. d-y. Eti ki pa doubout djann ek ka dòmi anlè kò'y. "Sitelman pozé, mètrès-la déklaré Chaben kalbòy" (T. Léotin, Ora lavi, rarataj 1997).  2. Eti ki lonje an kabann anba an fianza ek pa sa tjenbe doubout. Kalbòy kon an vie chen. 3. Eti ki pa ni lafòs fè ayen, ka bat bè. (Pale-Matnik kal, piòpiò, lòlòy ek angle, boy, tibolonm). Se anni nan lang Matnik la otila kalbòy ka kouri lawonn ek se anni pou doubout fizik an moun.
Kalibantjo : t-l. b. Djendjen-Glinse tjanmay atè Matnik ka pran nan an desant anlè an fèy koko sek. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di kalimotjo , oben dous-fèy-koko, tou.

Kalipso : t-l. m. Mizik ki leve atè Trinidad ek Tobago ek ka bay nan tan mas otila lavwa-douvan an ka rarate sa ki pase an peyi a epi anchay pawol djendjen.
Kalkata : t-l. k-m. Tit moun Matnik te ka ba moun-endja lapo koulè wayayay ki te debatje nan peyi a, nan dezienm dwel 19enm siek la. (Calcutta, tit bouk-gouvelman Endja). Nan sistenm-lang-matnik la moun ka di kalikata tou.

Kapistrel : t-l-k-m. Ti-mafi zougoun, anchay jès wototo an zafè'y men pa isenbòt pou sa. "men ou sav ou ni an sakré bel kapistrel anba zel ou, kouman !" (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 2. Fanm nan brayès li, oben ti-mafi, fidji bidjoul ka fè anchay djez, anchay ganm, ayen pa la. "(.../...) an jenn kapistrel, si telman bel ki i té bèbel, té ka viv adan bidim kay la - Otohimé ki té non'y" (Manuel Norvat, Zwel lalin, 2002). 3. Ti-mafi anba ki sipoze pòkò manje nan kannari, ki sipoze pòkò pran dousin katjòt.

Karaf : t-l-k-b. Botjit nan tè-tjwit moun sèvi pou mete dlo pou brè. (arb. Gharrafa, botjit). "Boutèy, karaf, mete'y asou tab la" ti bay-lavwa se ronmon an ka voye lè yo ka asiz bò tab brè ronm. 2. Moun ki trape an gwo bouden ek de pat fin. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Ronm pa ka boule karaf" pou fè moun sav se pa ayen ke rive yo si se pa prèmie kou yo ka fè an bagay "Vs an moun nan karaf"  pou fè moun konprann an moun boule toulong. Nan sistenm lang Gwadloup la, moun ka kriye karaf la potich.

Kasik : t-l. m-a-l. Mapipi kabwatè-politik  ek kabwatè-sosial nan se peyi mès-nanninannan tayino a kontel Kiskeya (Ayiti ek Dominikana lajounen-jòdi) otila te ni 5 laliman-peyi anba gouvelnaj an kasik, Higwey anba gouvelnaj Kayakoa ek apre Kotoubanama ; Jaragwa oben Kzaragwa, anba gouvelnaj kasik Bobechio eti se te gran frè Anakaona, lanbouk-gouvelnaj Jaragwa se te Yagwana, Leogàn nan Ayiti lajounen-jòdi ; Magwa, anba gouvelnaj kasik Gwarioneks ; Magwana anba gouvelnaj Kaonabo eti se te nonm-maye Anakaona ; epi Marién ki te anba lanmen-gouvelnaj Gwakanagarik, lanbouk-gouvelnaj se te El Gwarico, toupre Okap nan Ayiti lajounen-jòdi. Marién epi Jaragwa te ka fè titak plis pase laliman Ayiti lajounen-jòdi .

Katjopin : t-l-k-m. Fanm nan brayes li eti ka fè djendjen toulong, ka toumbile kanman’y oben lèspri’y dawlakataw ek san katjile. "sonjé sa nonm li dwet ka fè tout ti jenn katjopin labitasion, anbafèy, oben san menm pran tan séré..." (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 2. Ti-mafi, anchay rotasion, ka pektekole nonm nan lari. "Dépi man té jenn ti katjopin ka pomnen nan fondok jaden an" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 3. Fanm ki rantre nan laj men rete bòdò ek ka mache dèyè nonm. (py. am-l.. gachupín, moun-espany ki genyen lajan nan Amerik). Katrin-pitjan.

Kèkèbè : t-l-dj. Pawol eti sistenm-lang-matnik la leve pou apiye lide an rete djol-pann douvan an bagay. 2. Pawol ka leve lide an pantann.

Kèlèkètè : t-l-b. Moun ki pa doubout djok nan lavi a, eti anlòt moun  pa pe apiye anlè'y pou fè an bagay oben rive nan lavi. "Sé pa té an fanm kèlèkètè, travay-li té ka pòté fwi" (J. Massolin, Non koté Matinik, 2002-2003). 2. t-d-k. Eti ki pa ka peze, ki pa ni p'an doubout djok nan zafè'y.

Kimafoutiesa : t-l. p-dj. Tit-langayele eti lang natifnatal-matnik la leve pou doubout douvan an katenn, pou  apiye lèspri fouben an bagay. "yonndé mannèv rété yo di : KIMAFOUTIESA ! Nou pa ka chayé brik ankò" (Joby Bernabé, Konmbo, 1978). 2. t-l. k-b. Tit an piès-teyat moun Matnik An-Frans, lanne 60/70. 3. Tit an jounal lakou-moun Matnik An-Frans, lanne 90 la. Nan lang natifnatal-ayiti a, moun ka di ki mele m ek nan lang natifnatal-gwadloup la, moun ka di olagya, odya oben ogya.

Klès : t-l-b. Madou moun ka fè ek melas kann lan, yo ka pase, ek ki titak pi dlo pase siwo batri a.

Klòtche : t-l-m-n-b. Nan mekanik lizin, liannen an piès nan brann epi an motè. 2. Nan an loto, fè liannaj motè loto a epi sikti nan brann  la. 3. Koumanse an bagay nan an bat-zie.


Kotjen : t-l. d-l. Welto, ou wè’y ou pa wè’y, tout bagay ki andewò larel an jout, an djendjen, eti an moun ka fè pou rive oben pou genyen. "Ou di pa ni kotjen, ou se an retjen" . (E. Mona, nan Begi begi bang, disk Spécial folklore Boi-Brilé, 1973). 2. Dekou kouyonnen an moun ka fè pou rive pran douvan nan an jout. Nan sistenm-lang-matnik moun ka di fè kotjen. (fr. 16^enm siek, coquin, moun ka fè wol mache-èche bondje). Nan pawol-pale sistenm-lang-matnik : “fè kotjen pa ka ale lwen” oben "fè kotjen pa ka rapòte" oben “Fè kotnen pa ka monte mòn" pou fè moun tann ek konprann lè an moun fè an kout kotjen pou genyen an jout oben rive adan an bagay, owala yo ke veye’y se pou’y pèd kouliwou ek balawou nan an kou.

Koukoun : t-l-b. Katjòt an fanm. Nan an bay-lavwa nan kannaval Matnik la : "koukoun kouri lolo ka vini, koukoun santi lolo ka kouri" (angle, cocoon, kòs dous)   2. Moun ki piòpiò, ki pa ni p'an doubout djenm nan kanman'y ek pa ka rann kou yo ka ba'y. (aws. koukoun, kòs grenn sògo). Koukoun-chabin, djol-kochon sale, djol-poliyis eti moun Matnik ka mete anlè karo-fouyapen ek dachin yo. "Ah, Neg, pa ni apré an bon pla koukoun-chabin..." (Mango vèt, Georges-Henri Léotin, tirad, 2005). Koukoun-lanmè, ras bèt-lanmè, condylactis gigantea, ki anchouke nan wòch la anlè kay la. Koukoun-manman, joure eti ki nan djoul tout moun ka pale lang Matnik la. Djel-koukoun, nas ki trape de djol bay-antre eti moun matnik ka kriye nas-de-djel oben kayenèz tou. Nan sistenm-lang Ayiti a, manje moun ka fè pou vann asou tre oben bò chimen. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "koukoun pa ka pale se bouden ka fè moun tann ek konprann" se pou di an lè oben anlòt moun ka rive sav sa ki pase. 

Kouliwou : t-l-b. Pweson, selar crumenophtalmus, 50 jik 250 granm, kò lonji, koulè glaw ka redi anlè vèw anlè do'y ek ki trape an rel kay rek ka kouri depi bò zie a jik anlè latje. (klg. kúli:ou, pweson lonji) "Rale, rale senn lan, balawou, kouliwou man le manje fri jòdi a..." (Malavoi, Rale senn lan, 1970).  Ni de ras kouliwou, gwo-kouliwou ek kouliwou-laflè.
Kout : t-l. b-k. Kou eti an moun, an bagay ka fè anlè anlòt moun, anlòt bagay. Pran an kout-kouran. 2. Toumpak epi an bagay asou an kò, anlòt bagay. 3. Toumpak an penteng asou lespri oben kanman an moun. 4. t-d-y. Eti ki piti atè a pou pale asou an moun. 5. Eti ki pa trape anchay wotè, ki pa gran. 6. Eti ki pa trape anchay kabès. An moun kout nan lespri.  Kout-ba, tjenbe volan an loto pou aprann mennen loto oben pagay an yol pou aprann mennen yol. Kout-balie, dekou otila an moun, an krèy moun ka pwòpte an kote oben ka mete bagay nèf an plas bagay ki te la depi anchay tan.  Kout-baton, kou eti moun ka ba an moun pou kouyonnad eti'y se fè. Kout-chaspo, kout-tjenbwa an moun ka foute anlòt moun pou'y rete pri adan an bagay oben pa rive nan sa'y ka fè. Kout-chen, kras, kout-soubawou an moun ka fè anlòt.   Kout-chout, nan foutbol chout eti pèsonn pa te ka atann. Kout-dan, mòde kranm eti an moun ka pe fè nan an manje. Kout-djol, pawol gwo-majol eti moun ka voye pou lonje dwèt asou an bagay ka tenmbolize yo. Kout-fè, pas eti an moun ka pase ek ka mennen anchay devenn. An kout-fè, se an liannaj katjòt tou eti ka fè towtow san moun nan tjè-koko. Kout-fil, kriye nan telefòn eti moun ka fè towtow pou pran oben pòte an nouvel.  Kout-fouk, liannaj katjòt djouk-djouk eti moun ka fè towtow. Kout-jounal, matje eti ka lonje dwèt asou lespri an moun, mannigans an krèy moun, tousa. Kout-kal, liannaj katjòt ka rive san p'an fon-tjè. Kout-kòn, dekou otila an fanm ka ladje mari'y oben mako'y pou ale trape dousin katjòt epi anlòt nonm. Kout-koukoun, ti-brennen anlè/anba towtow oben ti lonbrigada eti se fanm lan ka fè anba dousin katjòt yo oben lè yo ka bay kalinda. Kout-kouran, douk elektrik ka kouri towtow nan kò an moun lè'y menyen fik oben an machin elektrik ki anba bawda elektrik.  Kout-koutla, kou eti ka flandje an moun nan lachè'y. Kout-lajan, dekou otila an moun ka peye an bagay ka koute chè nan anni an kou ek kòtok. Kout-lang, pawol-kankan eti ka dekinaye, ka debinen, malpale an moun.   Kout-lolo, liannaj katjòt otila  moun katjòt mal la djenm anchay ek se djouk djouk.  Kout-mab, gwo kout chout an foutbalè ka voye ek eti an gol pa ka rive kofre. Kout-nèg-mawon, dekou otila an moun ka fè an bagay eti gouvelman an peyi, an lakou-peyi defann moun fè. Kout-obre, dekou otila an moun ka pran kanman moun ki wè bagay ta. Kout-pa-koutla, kou eti an moun ka ba anlòt epi an koutla san èche flandje'y. Kout-pawol, pawol ka dekinaye an moun. Kout-pawol-pou-ayen, pawol san fondas eti ka debinen an moun. Kout-pie, kou eti an moun ka ba anlòt pou tankon demounize'y. Kout-pie-a-lawonn, kout-pie aleliwon, nan karetel devire zedjwi an mont,  eti moun ka fè nan ladja lè yo ka bat douvan. Kout-pie-dekoupe, kout-pie vole anlè eti moun ka fè nan ladja lè yo ka bat douvan. Kout-pie-denate, kwòk-an-janm eti moun ka fè nan danmie pou fè lòt danmietè a pèd kalibich. Kout-pie-depaye, kout-pie aleliwon, nan karetel zedjwi an mont, eti moun ka fè nan ladja lè yo ka bat dèyè. Kout-pie-drese, kout-pie douvan eti moun ka fè nan ladja lè yo atè ek ka èche vire doubout. Kout-pie-monte, gwo kout do-pie eti moun ka fè nan ladja lè yo ka bat douvan. Kout-pie-vach, gwo kout anba-plat-pie eti moun ka fè anlè an moun nan ladja lè yo ka bat douvan. Kout-radi, dekou otila an moun ka fè anlòt an kout-chen. Kout-sán, tonbe-kalbòy eti ka rive lè an dwel san-kaye ka bouche venn  an moun. Kout-senn, ladje-senn-rale eti moun ka fè towtow lè yo wè an tach pweson. Kout-solèy, lapo-brile eti moun ka trape lè yo rete anchay tan anba solèy la san rad ka kouvè kò yo. Kout-soubawou, dekou otila an moun ka pase anlè larel an lakou-moun, an lakou-peyi, ka fè bagay eti moun pa ka fè ankò. Kout-tjenbwa, koubaraj an moun se ka fè pou  zafè anlòt pa ka mache. Kout-tjok, kou djenm anchay eti an moun ka ba anlòt epi lanmen'y fèmen eti se dwèt la nan tòch anlè pa-lanmen an.  Kout-van, gwo van ka vini ek an lapli ek ka pase an kote towtow san fè gwo dezas. Kout-wòch, wòch moun ka voye dèyè an chen oben an bèt pou kouri dèyè'y. An kout-wòch se kokayin eti moun ka fimen ek ka toumbile kanman yo ek lespri yo nan an bat-zie.  Kout-wonm, vè wonm, de a twa dwèt san sik ni sitron eti moun ka vale nan an kou, san siwote'y. Kout-zie, rete-gade moun ka ladje anlè an moun, an bagay. An kout-zie se lespri an moun asou an penteng, an wach-lavi. Kout-zo, kout sèbi moun ka woule, yonn douvan lòt, san bantjè, sa yonn genyen, lòt la pèdi'y.  Lang Matnik la ka di sa konsa : "se pa gwo kout fouk ka fè bel yich" pou moun konprann fok pa ka fè gwo so pou fè an bagay. Lang Ayiti a ka di sa konsa : "bay yon kout zepol" pou di lonje pal ba an moun, an krèy moun.

Koutja : t-l-d-y.. Eti ki ozabra douvan an bagay krache-dife. "kon yo ka kriyé koutja moun ki ka fè kon sirik-lariviè ki pa jenmen wè gran lowizon, pa sav sa ki lanmè" (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, rarataj 2010). 2. t-b. Lèspri an moun  ki ka fè moun ri'y davwè kanman’y. 3. Sirik-lawviè, guinotia dentata, eti moun Matnik ka kriye sirik-bwa, tou, ek te ka tjwit nan lèt koko pou manje'y. 4. Dwel tit an jounal-desen, Monsieur Coutcha eti moun Matnik te ka li nan se lanne 1972-75 la.

 

Kwel : t-l-b. Ti machi manyok eti ki two gwo pou pase nan krenpin an. 2. Tout machi ka rete lè moun pase an dlo chaje ek tjek fwiniti yo kraze. (fgb. kwin, ti grenn)  Moun ka di kourel  tou.

Se Taillefond  Henri (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.