Kabel - kapistrel - katjopin - kimafoutiesa - klòtche - kotjen - koutja - krann - kwi

Ka : t-l. m-n-b. Ti tit mete-nan-brann  douvan an tit-mete-nan-brann eti  ka fè moun sav mete-nan-brann lan ka fèt an menm tan eti moun an ka pale  kontel nan "yol la ka demate vwel li". oben se bagay ka fèt toulong kontel nan "moun san-kay-rete ka dòmi dewò". 2. t-l-b. Tanbou nanninannan moun Gwadloup. Tanbou ka ka sonnen pi wo pase tanbou djouba. 3. Kannan an bagay eti se an dimi liv. An ka bè-wouj. 4. Wach-lavi an moun yonn-tou-yonn. Plenyen asou ka an moun. 5. Gwo kout soubawou an moun ka fè ek ki pa nan larel an lakou-peyi, an lakou-moun. fè an ka. 6. Moun tèt-chaje, moun ka fè kout soubawou adan an lakou-peyi. Ka-sosial, moun ka fè anchay kout-soubawou nan an lakou-moun, an lakou-peyi.

Kaba : t-l. m-n-b. Fini san rete ayen pou pale asou an fwiniti. Bout. 2. Lavannen pou pa rete ayen menm. (Pany. acabar de, fini fè).  3. t-b. Sak eti moun Gwiyann sèvi pou ale genyen fwiniti, fè kines yo.  

Kabal : t-l. b. Gran pangal ka fè anchay bri. 2. Gran kavalay eti ki trape anchay pangal. Bankoulele.

Kabale : t-l. m-n-b. Fè anchay dezòd oben an bankoulele. 2. Fè anchay dezòd.

Kabann : t-l. b b-k. Sikti moun ka fè ek pliziè pies bwa, fè ek rad eti yo ka lonje kò yo anlè'y pou dòmi. Dòmi nan kabann li. 2. Kote otila moun ka poze kò yo dòmi. 3. Kote otila moun ka pran an wouspel, otila tout bagay dous. 4. Kote otila moun ka ladje kò yo. Pise nan kabann. Chofe kabann, Rete nan kabann apre pipirit san p'an kalboyri ka koubare pou leve. Chofe kabann ba an moun se zaye an fanm ek se anlòt boug ki pran dousin fòkòlò epi'y.  Rad kabann, rad eti ki dechire yo pa ka mete ankò oben sèlman lè kannaval ka ba’y. Kabann-sèpan, se ti katjopin ka pran pòz fanm. (brt. Coban, ti kote dòmi anlè an gaba). Nan sistenm-lang-ayiti, an kabann se an zatrap mel tou. Ranje kabann, se leve an plan pou kouri-lawonn nan divini. Nan sistenm-lang-gwadloup, kabann se ranyon, vie dikanman yize, tou, eti moun ka pran pou fè matla. 2. t-m-n-b. Se pa rive pran van pou an sèvolan.  Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Fanm se kabann sèpan" pou fè moun konprann fanm te ke pimakak, pi fenntè, pi malpalan pase nonm. "Kabann kochi, dòmi dwèt" pou  an moun se konprann menm si lavi a pa dous, fok trape an kanman respe. "Prèmie kouche genyen kabann", moun ki rive prèmie ka pran piplis lavi a oben dousin lan.  "Silon kabann pie lave" pou kabeche sa eti an moun ka toulong fè an bagay nan  lavi a silon dekou a ek ka fè sa fok fè. "Silon manniè ou  fè kabann ou, ou ka dòmi", se toulejou, toulong, an moun ka kabeche divini'y.

Kabannaj : t-l. t-dj. Teknik djoubak mayonmbe kann otila an moun ni pou  simaye zoko kann anlè se biyon an, pou anlòt pase dèyè'y fouye yo nan tè. 

Kabre : t-l. m-n-b. Fè an moto oben an bekàn woule anlè woul dèyè a sèlman, leve gidon pou woul douvan pa ka menyen tè. (py. cabrear, vini atjeng). Nan sistenm-lang-ayiti, fè an parad pou an bagay pa toumpakte anlòt. Nan Spòw, fè an fent, pase anlè an defandè san’y rive menyen ni boul, ni moun.
Kabrès : t-l. b. Nan dwel-ekonomi vannri atè Matnik, teknik nate awoman an ek kachibou a pou trape an koulè fann. 2. t-l-m. Fanm eti ki se yich milat ek neg ginen. 3. Fanm nan brayès li ki doubout djaka ek fidji bidjoul ka redi kout-zie nonm ek leve lanvi dousin katjòt. 4. Fanm tete-doubout. (fr. nn. câpre, boujon flè an piebwa koulè jòn-vèw). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di kaprès tou.

Kagou : t-l. d-y. Eti ki ni an tjak pou an bèt tankou an poul ki pa ka kouri ek bekte flouz ek ka kriye "piyank" toulong. Nan sistenm-lang Matnik la, kagou se anni pou an bèt, an poul. Moun pa ka kagou men ka kalbòy. (frs. nn. cagou, moun san-kay-rete ki kòch ek lad). Nan sistenm-lang Ayiti a, kanman an moun ki titak chimerik, djòsol. "Djòsol lè man té ka wè'w kagou..." (G.-H. Léotin, Mango vèt, rarataj 2005). Nan sistenm-lang Gwadloup la, kanman an moun ki pa doubout djok ek ka dòmi anlè kò'y, kontel ki pri anba an fianza. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, kanman an moun kò-kraze apre'y djoubake aleliwon.

Kaka : t-l. b. Tout kochonni eti an vivan, moun oben bèt, an kò,  ka ladje. 2. Tout bagay ki pa ni p'an pwa-peze nan lavi. 3. Dekou, pàs eti ka bàt an moun. 4.  t-l. m-n-b. Ladje fatra, ladje kochonni. Fè an moun kaka (anlè'y) se fè'y pè. 5. t-l. d-y. Eti ki pa ni p'an pwa-peze. . (lat. cacare, ladje fatra) Kaka-bèf, gato moun Ayiti ka fè. Kaka-betje, degra, cassia bicapsularis, eti yo kriye kaka-solda tou. Kaka-bouji, blan-balenn fonn ek vire rek eti tjanmay ka malakse ek lanmen yo ek ka voye dèyè konpè yo lè latousen ka bay. An kaka-chat, se tout bagay eti moun ka sere ; tousa ki anba. Kaka-chen, tout bagay eti pa ni p'an pwa-peze nan lavi ; tout bagay eti ka leve tjè an moun. Kaka-chouval, tout bagay ki nan gran kannan men ki pa ni p'an pwa-peze. Kaka-dan, tout ti dwel manje ka rantre nan tou an dan pouri oben nan fant dan an moun. Koulè kaka-jako, koulè jòn bòdòy. Tèt kaka-kalbas se an moun ki pa ni anchay kabès. Kaka-kodenn, djing anlè lapo an moun. Kaka-kok, bagay ki pa ni p'an pwa-peze. Kaka-lay, ti bagay piti ei moun pa ka menm wè nan de koko-zie yo ek ki pa ni p'an pwa-peze. Koulè kaka-mangous, koulè vèw rek. Kaka-mel, pweson, abudefduf saxalitis,  senk bann nwè anlè kò’y, 50 jik 100 granm ka viv anlè kay la me lachè a pa djè agoutan. Lè moun Wanakera pran kaka-mel nan nàs yo ka di lanmè kavale nan fondok. Kaka-nen, fatra nen an moun ka ladje, larim sèk. Kaka-poul, zèb, catharanthus roseus, eti moun Matnik fè dite epi’y pou kore djabèt, tizi boulin kouri sán nan venn yo.   Kaka-poul se an pweson kay la tou, holocanthus tricolor, koulè jòn-zabriko anlè tèt epi latje, nwè anlè larèstan kò. nan Ayiti, kaka-poul se yonn adan se 151 janjolant mango a. Kaka-ravèt, ti piebwa, rapanea guyanensis, ka leve nan granbwa-lapli ek nan mòn. Fè kaka an moun briyi, se fè'y pè pou'y se kaka anlè'y. Kaka-tout-bèt, eti ki trape anchay tjak adan ; fanmi-kaka-tout-bet, se an fanmi eti ki trape anchay dezod ka leve adan. Kaka-zie, ti dlo-sal koulè jòn ek rek eti zie an moun ka ladje.  Kaka-zorèy, fatra moun ka trape an tou zorèy yo. Lang Ayiti a ka di sa konsa : "bay kaka-poul pou bè"  lè an moun pa rive adan an bagay. Kaka-biznaw pou tousa ki pa ni p'an pwa-peze nan lavi a.  "Mete kaka-chat deyò" pou rarate bagay an moun te ka sere  douvan tout moun. "Pran kaka-je pou linèt" oben "Pran kaka-poul pou ze" lè an moun fè anlòt moun kouyonnen'y. "Pran yon kaka san savon" lè an fanm ki pa maye oben pa nan kay ek an nonm trape an gwo-bouden ka atann an tjanmay. "Se pa kaka-kòk, papa !" pou fè an moun sav se pa redi chèz bò tab. Lang Gwadloup la ka di sa konsa : Kaka-bèf se an gato plat ek ron eti moun Marigalant ka fè ek koko adan. Kaka-chat, se an ti mab epi an koulè klè. Kaka-pangnol, se kwel kasav la. "Yo brile kaka on moun" lè moun ta'a pa ka rete an kote, lè moun ta'a se an zitata. "Sanm kon de kaka beke" pou sanm kon de pòk-dlo."An moun pa tini kaka-ne" lè moun ta'a pa ka fè konsi se li yonn ki te asou latè. "An moun se size si kaka" lè moun ta'a ka ale rapòte tousa yo di'y. "Rakonte on moun kaka tin zo, pete  tin mwel" pou basinen moun epi pawol pou ayen. Lang Gwiyann lan ka di sa konsa : Kaka-chyen, kòs eti pie koubari ka voye. Kaka-chouval se an kòs dou koubari a, hymenaea courbaril,  ka voye eti tjanmay ka manje. Kaka-poul, se an ti piebwa, catharanthus roseus, ka voye flè ble oben wouj. Kaka-rat, piman, capsicum annuum, ki titak lonji ek pa ka djè brile. Kaka-zozo, ti-piebwa, oryctantus florulentus, eti moun Gwiyann ka kraze pou plaste anlè an kò foule oben an zo ki pete. Lang Matnik la ka di sa konsa : "Epi an kaka-chen yo ka fè an mòn", anchay welele pou ayen. "Chen di chat : asou kaka'w, mwen ke pwezonnen'w", nan an kont asou chen ek chat pou fè moun sav poutji chat ka toulong tere kaka'y. "Chen ka kaka an chimen, ka bliye'y men moun ki tire kaka pa ka bliye'y", malfentè ka bliye ka yo fè men moun ki pran fè an sa pa ka pe bliye. "Chen ki ka kaka bò chimen pe wouvè zorèy li koute", lè an moun fè an ka se pou'y koute sa moun ka di.  "Fok pa pè chen epi kaka chen ankò", pè an mètafè nan an djoumbat ek pè moun ki anba tou. an moun  "Fok tjoke kaka pou konnèt lodè'y" pou konnèt zafè an moun fok ka dòmi leve epi'y. "Kaka chen bon ba moun ki enmen'y", chak moun ka pe pran dousin la eti'y ka trape'y.  "Kaka te ka poze bò gran chimen, poul pase grate'y" pou foute moun ki konprann yo moun pase moun nan djendjen. "Kaka de kou pa ka pouri bonda", ni anchay bagay ki pa ka yize. "La bèf la mare se la eti'y ka kaka" pou fok an moun  pran sa'y ni pou ta'y. "Lakay manman, kaka poul se ze, dlo-lanmori se soup", pou tout bagay ki plis dous lakay pase lòtbòtsay.  "Kochon pa ka kaka la'y ka dòmi" pou an moun konprann fok pa ka rete adan zòdi. "Pa mete kò'w mètafè si ou pa le wè kaka chouval douvan lapòt kay ou" pou konprann chak faro ni an tjak ka ale epi'y. "Pè bèf, pè kaka bèf", pè an moun ek pè tout fanmi'y li nan menm balan an. "Rete la moun ka kaka, pa rete la moun ka djoumbate", fok pa ale jennen an moun ka djoumbate rèd. "Se pa anni an kou tou-kaka bouzwen dlo cho",  oben "se pa anni an kou kaka bouzwen fès pou'y sòti", moun toulong ni bouzwen lonje-pal dòt moun. "Souri piti kaka'y gwo" tankon "pa gade anlè pie bourik pou ba'y pòte chay" oben "Pa pran kaka poul pou ze". "Tout moun ka kaka kon chen, me se tranble a ki rèd", tankon imite ka detenn.

Kal : t-l. b. Zoko bwa moun ka mete anba an bagay pou'y pa brennen oben pou fè'y fè wotè. 2. Katjòt an nonm nan wanniwannan òwdinè. "Lolo bande pa ni fren-a-livie, pòte kal la ba m...'w" (yonn adn se ladjole vide kannaval la) Kal-michel, pweson lanmè, serranus tabacarius, se an ti vièj 30 jik 50 granm ka naje anlè fondas gran lanmè eti moun Matnik kriye vièj-gran-to, vièj-miklon oben diven, tou.

Kalbòy : t-l. d-y. Eti ki pa doubout djann ek ka dòmi anlè kò'y. "Sitelman pozé, mètrès-la déklaré Chaben kalbòy" (T. Léotin, Ora lavi, rarataj 1997).  2. Eti ki lonje an kabann anba an fianza ek pa sa tjenbe doubout. Kalbòy kon an vie chen. 3. Eti ki pa ni lafòs fè ayen, ka bat bè. (Pale-Matnik kal, piòpiò, lòlòy ek angle, boy, tibolonm). Se anni nan lang Matnik la otila kalbòy ka kouri lawonn ek se anni pou doubout fizik an moun.
Kalibantjo : t-l. b. Djendjen-Glinse tjanmay atè Matnik ka pran nan an desant anlè an fèy koko sek. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di kalimotjo , oben dous-fèy-koko, tou.

Kalipso : t-l. m. Mizik ki leve atè Trinidad ek Tobago ek ka bay nan tan mas otila lavwa-douvan an ka rarate sa ki pase an peyi a epi anchay pawol djendjen.
Kalkata : t-l. k-m. Tit moun Matnik te ka ba moun-endja lapo koulè wayayay ki te debatje nan peyi a, nan dezienm dwel 19enm siek la. (Calcutta, tit bouk-gouvelman Endja). Nan sistenm-lang-matnik la moun ka di kalikata tou.

Kapistrel : t-l-k-m. Ti-mafi zougoun, anchay jès wototo an zafè'y men pa isenbòt pou sa. "men ou sav ou ni an sakré bel kapistrel anba zel ou, kouman !" (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 2. Fanm nan brayès li, oben ti-mafi, fidji bidjoul ka fè anchay djez, anchay ganm, ayen pa la. "(.../...) an jenn kapistrel, si telman bel ki i té bèbel, té ka viv adan bidim kay la - Otohimé ki té non'y" (Manuel Norvat, Zwel lalin, 2002). 3. Ti-mafi anba ki sipoze pòkò manje nan kannari, ki sipoze pòkò pran dousin katjòt.

Karaf : t-l-k-b. Botjit nan tè-tjwit moun sèvi pou mete dlo pou brè. (arb. Gharrafa, botjit). "Boutèy, karaf, mete'y asou tab la" ti bay-lavwa se ronmon an ka voye lè yo ka asiz bò tab brè ronm. 2. Moun ki trape an gwo bouden ek de pat fin. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Ronm pa ka boule karaf" pou fè moun sav se pa ayen ke rive yo si se pa prèmie kou yo ka fè an bagay "Vs an moun nan karaf"  pou fè moun konprann an moun boule toulong. Nan sistenm lang Gwadloup la, moun ka kriye karaf la potich.

Kasik : t-l. m-a-l. Mapipi kabwatè-politik  ek kabwatè-sosial nan se peyi mès-nanninannan tayino a kontel Kiskeya (Ayiti ek Dominikana lajounen-jòdi) otila te ni 5 laliman-peyi anba gouvelnaj an kasik, Higwey anba gouvelnaj Kayakoa ek apre Kotoubanama ; Jaragwa oben Kzaragwa, anba gouvelnaj kasik Bobechio eti se te gran frè Anakaona, lanbouk-gouvelnaj Jaragwa se te Yagwana, Leogàn nan Ayiti lajounen-jòdi ; Magwa, anba gouvelnaj kasik Gwarioneks ; Magwana anba gouvelnaj Kaonabo eti se te nonm-maye Anakaona ; epi Marién ki te anba lanmen-gouvelnaj Gwakanagarik, lanbouk-gouvelnaj se te El Gwarico, toupre Okap nan Ayiti lajounen-jòdi. Marién epi Jaragwa te ka fè titak plis pase laliman Ayiti lajounen-jòdi .

Katjopin : t-l-k-m. Fanm nan brayes li eti ka fè djendjen toulong, ka toumbile kanman’y oben lèspri’y dawlakataw ek san katjile. "sonjé sa nonm li dwet ka fè tout ti jenn katjopin labitasion, anbafèy, oben san menm pran tan séré..." (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 2. Ti-mafi, anchay rotasion, ka pektekole nonm nan lari. "Dépi man té jenn ti katjopin ka pomnen nan fondok jaden an" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 3. Fanm ki rantre nan laj men rete bòdò ek ka mache dèyè nonm. (py. am-l.. gachupín, moun-espany ki genyen lajan nan Amerik). Katrin-pitjan.

Kèkèbè : t-l-dj. Pawol eti sistenm-lang-matnik la leve pou apiye lide an rete djol-pann douvan an bagay. 2. Pawol ka leve lide an pantann.

Kèlèkètè : t-l-b. Moun ki pa doubout djok nan lavi a, eti anlòt moun  pa pe apiye anlè'y pou fè an bagay oben rive nan lavi. "Sé pa té an fanm kèlèkètè, travay-li té ka pòté fwi" (J. Massolin, Non koté Matinik, 2002-2003). 2. t-d-k. Eti ki pa ka peze, ki pa ni p'an doubout djok nan zafè'y.

Kimafoutiesa : t-l. p-dj. Tit-langayele eti lang natifnatal-matnik la leve pou doubout douvan an katenn, pou  apiye lèspri fouben an bagay. "yonndé mannèv rété yo di : KIMAFOUTIESA ! Nou pa ka chayé brik ankò" (Joby Bernabé, Konmbo, 1978). 2. t-l. k-b. Tit an piès-teyat moun Matnik An-Frans, lanne 60/70. 3. Tit an jounal lakou-moun Matnik An-Frans, lanne 90 la. Nan lang natifnatal-ayiti a, moun ka di ki mele m ek nan lang natifnatal-gwadloup la, moun ka di olagya, odya oben ogya.

Klès : t-l-b. Madou moun ka fè ek melas kann lan, yo ka pase, ek ki titak pi dlo pase siwo batri a.

Klòtche : t-l-m-n-b. Nan mekanik lizin, liannen an piès nan brann epi an motè. 2. Nan an loto, fè liannaj motè loto a epi sikti nan brann  la. 3. Koumanse an bagay nan an bat-zie.

Kotjen : t-l. d-l. Welto, ou wè’y ou pa wè’y, tout bagay ki andewò larel an jout, an djendjen, eti an moun ka fè pou rive oben pou genyen. "Ou di pa ni kotjen, ou se an retjen" . (E. Mona, nan Begi begi bang, disk Spécial folklore Boi-Brilé, 1973). 2. Dekou kouyonnen an moun ka fè pou rive pran douvan nan an jout. Nan sistenm-lang-matnik moun ka di fè kotjen. (fr. 16^enm siek, coquin, moun ka fè wol mache-èche bondje). Nan pawol-pale sistenm-lang-matnik : “fè kotjen pa ka ale lwen” oben "fè kotjen pa ka rapòte" oben “Fè kotnen pa ka monte mòn" pou fè moun tann ek konprann lè an moun fè an kout kotjen pou genyen an jout oben rive adan an bagay, owala yo ke veye’y se pou’y pèd kouliwou ek balawou nan an kou.

Koukoun : t-l-b. Katjòt an fanm. Nan an bay-lavwa nan kannaval Matnik la : "koukoun kouri lolo ka vini, koukoun santi lolo ka kouri" (angle, cocoon, kòs dous)   2. Moun ki piòpiò, ki pa ni p'an doubout djenm nan kanman'y ek pa ka rann kou yo ka ba'y. (aws. koukoun, kòs grenn sògo). Koukoun-chabin, djol-kochon sale, djol-poliyis eti moun Matnik ka mete anlè karo-fouyapen ek dachin yo. "Ah, Neg, pa ni apré an bon pla koukoun-chabin..." (Mango vèt, Georges-Henri Léotin, tirad, 2005). Koukoun-lanmè, ras bèt-lanmè, condylactis gigantea, ki anchouke nan wòch la anlè kay la. Koukoun-manman, joure eti ki nan djoul tout moun ka pale lang Matnik la. Djel-koukoun, nas ki trape de djol bay-antre eti moun matnik ka kriye nas-de-djel oben kayenèz tou. Nan sistenm-lang Ayiti a, manje moun ka fè pou vann asou tre oben bò chimen. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "koukoun pa ka pale se bouden ka fè moun tann ek konprann" se pou di an lè oben anlòt moun ka rive sav sa ki pase. 

Kouliwou : t-l-b. Pweson, selar crumenophtalmus, 50 jik 250 granm, kò lonji, koulè glaw ka redi anlè vèw anlè do'y ek ki trape an rel kay rek ka kouri depi bò zie a jik anlè latje. (klg. kúli:ou, pweson lonji) "Rale, rale senn lan, balawou, kouliwou man le manje fri jòdi a..." (Malavoi, Rale senn lan, 1970).  Ni de ras kouliwou, gwo-kouliwou ek kouliwou-laflè.
Kout : t-l. b-k. Kou eti an moun, an bagay ka fè anlè anlòt moun, anlòt bagay. Pran an kout-kouran. 2. Toumpak epi an bagay asou an kò, anlòt bagay. 3. Toumpak an penteng asou lespri oben kanman an moun. 4. t-d-y. Eti ki piti atè a pou pale asou an moun. 5. Eti ki pa trape anchay wotè, ki pa gran. 6. Eti ki pa trape anchay kabès. An moun kout nan lespri.  Kout-ba, tjenbe volan an loto pou aprann mennen loto oben pagay an yol pou aprann mennen yol. Kout-balie, dekou otila an moun, an krèy moun ka pwòpte an kote oben ka mete bagay nèf an plas bagay ki te la depi anchay tan.  Kout-baton, kou eti moun ka ba an moun pou kouyonnad eti'y se fè. Kout-chaspo, kout-tjenbwa an moun ka foute anlòt moun pou'y rete pri adan an bagay oben pa rive nan sa'y ka fè. Kout-chen, kras, kout-soubawou an moun ka fè anlòt.   Kout-chout, nan foutbol chout eti pèsonn pa te ka atann. Kout-dan, mòde kranm eti an moun ka pe fè nan an manje. Kout-djol, pawol gwo-majol eti moun ka voye pou lonje dwèt asou an bagay ka tenmbolize yo. Kout-fè, pas eti an moun ka pase ek ka mennen anchay devenn. An kout-fè, se an liannaj katjòt tou eti ka fè towtow san moun nan tjè-koko. Kout-fil, kriye nan telefòn eti moun ka fè towtow pou pran oben pòte an nouvel.  Kout-fouk, liannaj katjòt djouk-djouk eti moun ka fè towtow. Kout-jounal, matje eti ka lonje dwèt asou lespri an moun, mannigans an krèy moun, tousa. Kout-kal, liannaj katjòt ka rive san p'an fon-tjè. Kout-kòn, dekou otila an fanm ka ladje mari'y oben mako'y pou ale trape dousin katjòt epi anlòt nonm. Kout-koukoun, ti-brennen anlè/anba towtow oben ti lonbrigada eti se fanm lan ka fè anba dousin katjòt yo oben lè yo ka bay kalinda. Kout-kouran, douk elektrik ka kouri towtow nan kò an moun lè'y menyen fik oben an machin elektrik ki anba bawda elektrik.  Kout-koutla, kou eti ka flandje an moun nan lachè'y. Kout-lajan, dekou otila an moun ka peye an bagay ka koute chè nan anni an kou ek kòtok. Kout-lang, pawol-kankan eti ka dekinaye, ka debinen, malpale an moun.   Kout-lolo, liannaj katjòt otila  moun katjòt mal la djenm anchay ek se djouk djouk.  Kout-mab, gwo kout chout an foutbalè ka voye ek eti an gol pa ka rive kofre. Kout-nèg-mawon, dekou otila an moun ka fè an bagay eti gouvelman an peyi, an lakou-peyi defann moun fè. Kout-obre, dekou otila an moun ka pran kanman moun ki wè bagay ta. Kout-pa-koutla, kou eti an moun ka ba anlòt epi an koutla san èche flandje'y. Kout-pawol, pawol ka dekinaye an moun. Kout-pawol-pou-ayen, pawol san fondas eti ka debinen an moun. Kout-pie, kou eti an moun ka ba anlòt pou tankon demounize'y. Kout-pie-a-lawonn, kout-pie aleliwon, nan karetel devire zedjwi an mont,  eti moun ka fè nan ladja lè yo ka bat douvan. Kout-pie-dekoupe, kout-pie vole anlè eti moun ka fè nan ladja lè yo ka bat douvan. Kout-pie-denate, kwòk-an-janm eti moun ka fè nan danmie pou fè lòt danmietè a pèd kalibich. Kout-pie-depaye, kout-pie aleliwon, nan karetel zedjwi an mont, eti moun ka fè nan ladja lè yo ka bat dèyè. Kout-pie-drese, kout-pie douvan eti moun ka fè nan ladja lè yo atè ek ka èche vire doubout. Kout-pie-monte, gwo kout do-pie eti moun ka fè nan ladja lè yo ka bat douvan. Kout-pie-vach, gwo kout anba-plat-pie eti moun ka fè anlè an moun nan ladja lè yo ka bat douvan. Kout-radi, dekou otila an moun ka fè anlòt an kout-chen. Kout-sán, tonbe-kalbòy eti ka rive lè an dwel san-kaye ka bouche venn  an moun. Kout-senn, ladje-senn-rale eti moun ka fè towtow lè yo wè an tach pweson. Kout-solèy, lapo-brile eti moun ka trape lè yo rete anchay tan anba solèy la san rad ka kouvè kò yo. Kout-soubawou, dekou otila an moun ka pase anlè larel an lakou-moun, an lakou-peyi, ka fè bagay eti moun pa ka fè ankò. Kout-tjenbwa, koubaraj an moun se ka fè pou  zafè anlòt pa ka mache. Kout-tjok, kou djenm anchay eti an moun ka ba anlòt epi lanmen'y fèmen eti se dwèt la nan tòch anlè pa-lanmen an.  Kout-van, gwo van ka vini ek an lapli ek ka pase an kote towtow san fè gwo dezas. Kout-wòch, wòch moun ka voye dèyè an chen oben an bèt pou kouri dèyè'y. An kout-wòch se kokayin eti moun ka fimen ek ka toumbile kanman yo ek lespri yo nan an bat-zie.  Kout-wonm, vè wonm, de a twa dwèt san sik ni sitron eti moun ka vale nan an kou, san siwote'y. Kout-zie, rete-gade moun ka ladje anlè an moun, an bagay. An kout-zie se lespri an moun asou an penteng, an wach-lavi. Kout-zo, kout sèbi moun ka woule, yonn douvan lòt, san bantjè, sa yonn genyen, lòt la pèdi'y.  Lang Matnik la ka di sa konsa : "se pa gwo kout fouk ka fè bel yich" pou moun konprann fok pa ka fè gwo so pou fè an bagay. Lang Ayiti a ka di sa konsa : "bay yon kout zepol" pou di lonje pal ba an moun, an krèy moun.

Koutja : t-l-d-y.. Eti ki ozabra douvan an bagay krache-dife. "kon yo ka kriyé koutja moun ki ka fè kon sirik-lariviè ki pa jenmen wè gran lowizon, pa sav sa ki lanmè" (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, rarataj 2010). 2. t-b. Lèspri an moun  ki ka fè moun ri'y davwè kanman’y. 3. Sirik-lawviè, guinotia dentata, eti moun Matnik ka kriye sirik-bwa, tou, ek te ka tjwit nan lèt koko pou manje'y. 4. Dwel tit an jounal-desen, Monsieur Coutcha eti moun Matnik te ka li nan se lanne 1972-75 la.

 

Kwel : t-l-b. Ti machi manyok eti ki two gwo pou pase nan krenpin an. 2. Tout machi ka rete lè moun pase an dlo chaje ek tjek fwiniti yo kraze. (fgb. kwin, ti grenn)  Moun ka di kourel  tou.

Se Taillefond  Henri (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : jp]

Ka mantjé mo-a :

Kòs : grenn (gousse)

[Rédigé par : M.M-1870]

Ou fini épi zafè diksyonè'w la ?

[Rédigé par : M.M-1870]

Kouman ou fini èk zafè diksyonè tala ?

[Rédigé par : TJ.K1.]

Ki tan ou ka mété tout sé mo a anlè sa. tout sé mo a ou ka fésé anlè moun adan sé awtik ou a.

[Rédigé par : Kanmo.Matinik]

Bonjou tout moun,

Es zot pé difizé lien-tala ba tout zanmi-zot ki Matinik ki Gwadloup ki Guiyàn. Sé pou fè étidian enskri adan Lisans kréyol la.

http://www.montraykreyol.org/spip.php?article5573

Mèsi anpil.