Ladja - ladjidjit - lèkètè - lenbe - limbo - lòtbòtsay - lotjo - lwilwoud

Lab : t-l-k-b. Asou an machin, sikti ki fèt epi se de lesie a ek volan an ek ka ba machin an tenkantaj. Lang la ka di lab tenkantaj la.

Labaha : t-l-k-b. An kote eti ki lòtbòtsay kote eti moun an ka pale a doubout. "labaha la". 2. An-Frans tankon sistenm gouvelman politik eti Matnik anba jouk li. Moun labaha, se moun Matnik ki ale djoumbate ek rete An-Frans ek ka vire Matnik pou an dekou fann, pou de jou wouspel.

Labable : t-l-d-t. Gren lapli ki leve anlè lanmè ek ka rive anlè an tè-danme a-devire an wopanndi ki ka leve nan granbwa. 2. Tan-masie, gwo-tan.

Labalèt : t-l-k-b. Ti sapatonn ki fèt epi an bwa-kok (bwa-kotlèt oben bwa-griyav) eti de bann lastik eti an ti pòch ka liannen, mare djok anlè'y. Se nan ti pòch la moun ka mete an ti wòch, ka zige an bik ek ka bande lastik la, ladje ti pòch la pou wòch la se ale toumpakte bik la. (lat. arcu-balista, lastik bande). Nan sistenm lang-ayiti a ek nan sistenm-lang-gwadloup la, moun  ka di "banza". 

Labank : t-l-k-b. Djoubakatwa eti ka djoubake ek lahan, ka sere lahan ba moun, ba yo an tèp asou kannan lahan yo ni pou ta yo, ka prete moun lahan. Nan lang natifnatal-matnik la moun ka "mete lahan labank". 2. Kote eti moun ka mete lahan yo pou sèvi'y  nan tan-dèyè. 3. Kawbe eti ka kaliboute an tjouns pou sèvi'y nan tan-dèyè. (ital. banca, tab kinès lajan). Nan sistenm-lang-ayiti, labank se Bank Gouvelman Ayiti a eti ka stanmpe goud la.

Labasiou : t-l-k-b. Bay-kalinda moun Gwiyann ka leve otila anchay nonm ek fanm ka doubout asou de liy, yonn douvan lot. Labasiou se twa pòz, bay douvan ek dèyè, chouboule plas epi toupiye. Se twa pa kalafoum tou, pa glise graje a, brennen ren ek bouden douvan.

Labay : t-l-k-b. Anni nan pawol tala "la pli bel anba labay" eti pou fè an moun konprann se dèyè pantann ki ni pantann, lavi ke pe toumbile nan divini. (frs, baille, botjit plat). An bay se an botjit  eti moun ka ba kochon manje adan.

Labe : t-l-k-m. Nonm ka fè lanmès la nan nobleri katolik la. 2. t-l-p-l. Pweson lanmè, halichoeres garnoti, fanmi se vièy la, koulè viyolin takte ek rel blan, pe peze jik an dimi liv. Moun Matnik kriye'y vièy-ibè, levek oben bouro tou. Labe-tèt-jòn, pweson ki ralba ek ka naje anlè ti fondok sab ek sinay nan bòdaj se kay la. 3. t-l-d-m. Nonm ki pa ka pran men ek fanm. (arb. abbas, papa). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "labe pa ka fè lanmès asiz" lè an moun pa le wè an bagay ka kreve zie'y. Moun ka di tou : "chanse kon an labe" pou labe ki sipoze pa ka jwe sèbi ek moun ki pa ka jwe pa ka j'en pèd ayen.

Labrenn : t-l-d-t. Ti klète tankou an lafimen eti moun pe wè konsa solèy ka kouche oben avan’y leve. "Lodians-la ki té ka sanblé Masédwàn la lè labrin-di-swè té atè" (R. Confiant, Jik Dèyè Do Bondyé, 1979). 2. Nan sistenm-lang-matnik la, ti klète avan seren atè.

Ladjidjit : t-l. d-l. Kakarel ki pa ka tjenbe lontan eti moun ka trape lè yo manje twòp adan an bagay, kontel lè yo manje twòp  mango. Nan se ti pawol lang natifnatal-matnik la:  "Ladjidjit fouben bel bonda ek bel tjilòt", malè ka pe toumpakte moun tout krèy sosial.  

Lafouka : t-l-k-b. Bay-kalinda otila de moun kole pou yonn se djoukdjouke nan katje lòt pou de fouk yo se swiye yonn anlè lòt tankon an liannaj katjòt. "(.../...) kon jan ti zandwa ka chayé machapia anba razié apré an lafouka nan tjek toufé-yenyen." (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, rarataj 2010). 2. Bay-kalinda kole-kole. (kr. Mk. epi fouk). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di : "fè lafouka". Nan sistenm-lang-ayiti, moun ka di : "mabouya". Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di : "mabouya", "fè nwa" oben "fè nwazèt".

Lakandji : t-l. m-a-l. Moun ki mègzoklèt ek long, bouden plàt pou manje eti moun taha pa ka manje kont manje y, bonda plòt . “An vié lakandji enpiok, démayé ek san fanmi“ (Sé dlozié anmè a, Térez Léotin, 2020).  2. Moun ki wo anpil ek ka tòde kò y pou mache. (kr. nn. zandji, pweson long). An lakandji se toulong an moun-asou-latè.

Lakou : t-l-k-b. Mapipi krèy moun eti ki sanble dèyè an mès oben an lang, kisasayesa. 2. Nan kont la, se krèy moun ka koute kont la ek ka reponn ye krak la oben mistikrak. 3. La eti tjanmay ka pe leve an zwel-sere. (mdg. lugu, kay fanmiyal)  Lakou fwonmi, lantiray ti kay nan tol oben brik-wouj san randwi eti ka leve nan bòdaj bouk otila malere ka rete. Lakou-moun, gran krèy moun ki sanble anba an menm mès, an menm lang. Lakou-peyi, gran laliwonn eti ka sanble anchay lakou-moun ek krèy sosial nan djoubap oben nan liannaj silon dekou a.

Lanbiske : t-l-k-b. Nan pipirit 20° siek la, mès kout peny eti moun Matnik te ka vreye chive anlè zorèy yo ek yo te ka fè an tras an mitan. "an dènyé ti kout lanbiské an koup afro a mété'y obidÿoul" (Nèg la bèl an han, Konmbo, Joby Bernabé, pawol 1978). Nan mès-nanninannan Gwadloup la, moun te ka voye chive a dèyè. (fr. à l'embusqué, pou yo wè tout lapo fidji a). Lanbiske mechan, lè tout chive te ka ale anni an kote san tras an mitan.

Lanmoza : t-l. p-l.  Pweson lanmè, aletura s.p.p., eti ki pi long ek plat pase an bous-kabrit, bous-kalanda oben choubouli. Moun atè Matnik kriye yo bous-lanmori  nan lestè karayib-anlè-solèy ek oben bous-miklon, mori-lanmè oben lanmori nan lestè atlantik tankon lèstè karayib anni-solè.

Lantje : t-l-m-n-b. Mare an kanno epi an lank oben adan an gwo wòch pou’y pa bat-lanmè. 2. Mare an mun pou'y pa fouti ale douvan nan lavi a. 3. p-d. Eti ki mare epi an lank ek pa pe bat-lanmè. 4. Eti ki kore, pa fouti vanse.

Lapen : t-l-s-b. Manchonnan kat pat, gran zorèy, oryctolagus cuniculus, eti moun ka swen nan garenn epi zèb (goudrel oben manje-lapen) pou manje. (lat. leporellus, bèt ka machonnen towtow). 2. Konpè ka vèvèle moun malen an nan kont la. 3. Katjòt  an nonm. "Manzè Angel lapo-fomaj, an ki leta ou mete mwen ou ale di an tout lavil ki ou ba mwen an gwo lapen" (bay-lavwa nanninannan Matnik). Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa :"avan yo te lapen yo menm te ja garenn" pou fè yo konprann yo menm malen pase yo eti ka fè manni malen yo. "Tout lapen ni gran zorèy" pou fè moun konprann tou sa ka sanm ka rete ansanm ek ka lonje pal yonn ba lòt.  "Zafè zanndoli pa zafè konpè lapen" pou fè moun konprann zafè moun pa ka gade yo.

Lapia : t-l-p-l. Pweson lawviè ek letan, oréochromis mossambicus,ka gloubap tousa ki pase douvan djol li. "Pa ni kribich ankò, ti lapia manje yo, mannikou koumanse vini" (F. Donatien, La Consommation,1968) 2. Tit eti moun pa asou Sentàn ka ba vièy-miklon an, lobotes surinamensis, eti pechè Tatann kriye fèy pou koulè fèy-bwa-atè eti'y trape lè'y piti. Pechè Matnik atè kriye'y, akoupa, chofe-solèy, vièy-anba-bwa, vièy-miklon, tou silon lantiray la. 3. Moun ki agoulou pou vare tousa ki pase douvan djol li. 4. t-d-k. Eti ki agoulou, eti ka vale tousa ki pase bò djol li. (shl. thiape, pweson). Lapia a ka manje moustik ek kabo nan lawviè.

Latrenn, se tit eti lakou-peyi-matnik la te ka ba fianza panyol la, maws 1918 a Jwiye 1921, eti lakou-peyi-gwadloup la te ka kriye katoumba, tit an bat oki te mennen fianza taha atè Gwadloup.

Lawviè-Petel, ti-lawviè eti ka fè dlo y asou kan Mòn Makouba, a oliwon 875 mèt anlè rel-boulouwè lanmè a, ka kouri asou 4.500 mèt pou jete dlo y nan Lawviè-Makouba a 190 mèt anlè rel-boulouwe lanmè a. Fok pa ale pran Lawviè Petel pou Ravin-Pétel nan laliman lanbouk Makouba a.

Lèkètè : t-l-d-d. Eti ki fin, ki pa trape pèz. 2. Eti ki flouz pou pòte. 3. Eti moun pe vale flouz, eti ki pa gondonm.  4. Eti ki pa le mete ayen asou kont li. "Pa gadé mannyè lèkètè'y la" (Misyé Molina, Georges Mauvois,1987) 5. Eti ki pa ni p'an fondas, ka rete anlè letal an bagay. "Tout lèkètè, piòpiò ek apoda ka pwan kò-yo pou kalagway" (Monchoachi, Bel-Bel Zobel, 1978). Nan sistenm-lang Gwadloup la, fè lèkètè se leve traka, leve bab. Lèlè : t-l-d-k. Tout ti kanman, ti jès an moun ka pran pou anlòt se ladje kò'y, demare fidji'y, mete kò'y dous. Djendjen. "Nòstròm sé té moun ki té an zafè'y, ki pa té ka rété pran vyé men initil épi ti Nèg a djendjen, ti Nèg bétzè, moun ka fè lèlè." (G.-H. Léotin, Mémwè latè, 1993). 2. Tan patate an moun ki ni laflenm fè an bagay, an moun ki pa doubout djok dèyè sa'y le, ka pe fè anlòt pèdi tan'y. Nan lang natifnatal-gwadloup la, nonm ki trape an lang sal, nonm ka fè kankan toulong, lang-sèpan, an makanda, an mako-lèlè. Nan lang natifnatal-gwiyann lan, nonm ki trape kanman fanm, nonm ka sanm an fanm. nonm ki pè brazonn li.

Letjèt : t-l-k-b. So moun ka fè nan dlo kabèch ek bra douvan. 2. Dekou otila an moun ka pran balan epi ka ladje kò’y adan an ma dlo ki tak pli ba. 3. Brannzeng desann towtow adan an laliwonn. " -pa tras oben pa ravin ka planté létchèt èk adan pé-bouch ki pé-bouch-" (Nostrom, Monchoachi, tirad, 1982). 4. Nan sinema, brannzeng kamera ka filme anlè bagay la eti filmè a le montre.

Libera : t-l. k-b. Lavwa kriye-bondje moun Matnik ka voye nan dekou an moun chape nan abolay. 2. Bay-lavwa ki djòsol anpil ek ka leve bouton fredi anlè an moun. (lat. liberare, depri nan zatrap) Nan lang natifnatal-matnik la, moun ka di sa konsa : "libera pa fèt pou chen" pou fè an moun konprann yo fouben alelouya-zakasia.

Likwidays : t-l. r-m-n-b. San fòse ek san fè gwo so. (ang-ka. liquid ice, sinobol fonn, tit an krèy-mizik Dòmnik).  Rive an kote likwidays, rive san fè gwo tanbi, san fè welele rive.

Limbo : t-l. k-b. Bay-kalinda moun leve nan tout Karayib la otila yo ka pliye pou pase anba an liy dife san zepòl yo menyen fondas la. 2. Bay-kalinda ka bay atè Jamayik ek atè Trinidad-ek-Tobago ki leve nan masoumba, an djendjen nèg-mawon te leve atè Jamayik. (ang. to limber, deredi). "Roro ka pliye, Roro ka pliye", pawol moun ka voye pou moun ka bay-kalinda limbo se pran tjè.

Lol : t-l. k-b. Dekou otila an moun ka rantre-sòti adan an dlo-benyen towtow. 2. Letjèt an moun ka pran nan an basen ek ka vire sòti lamenm. 3. Dekou otila an moun ka mete an bagay chode adan dlo oben lwil ek ka rale’y lamenm. (kr. nn. asou fondas tit-langayele, dlo). 4. Twa-lèt-kole angle pou "Laughing out loud " pou "pete ri krakra" eti moun ka sèvi nan sistenm kouri-kanmo asou Internet oben nan milan-matje nan sistenm telefòn.

Lola : t-l. m-n-b. Brennen an ti bwa adan an botjit ki ni dlo oben an bagay molpi adan. 2. Miyonnen an fanm epi anchay jès djok ek djenm. 3.Nan dousin katjòt, nan pale òwdinè moun Matnik, glise-desann, vire monte flouz, katjòt an nonm nan katjòt an fanm. "Lole, lolo, lola, man simie koke pase manje..." nan pawol òwdinè vide kannaval Matnik. . (kr. nn. asou fondas tit-langayele, dlo) Nan lang natifnatal-ayiti a, fè an moun vini pli dous anba pawol oben jès miyonnan.

Lolay : t-l. k-b. Dekou otila an moun ka fè an bagay rèch pase adan an botjit dlo oben an bagay molpi. 2. Dekou brennen an bagay towtow adan anlòt. 3. t-l. d-k. Eti kanman'y pa nan mès an lakou. Eti pa ka sanm moun ki kòdjòm nan lavi toulejou. 4. t-l. m-n-b. Fè bagay ki pa klè, bagay ki pa nan mès an lakou. Fè chimen kochi. (kr. nn. asou fondas tit-langayele, dlo). "Lole, lole, lolay, man simie koke pase manje..." nan pawol òwdinè vide kannaval Matnik. Loli : t-l-d-p. Eti ni de zie'y pa ka gade menm kote yonn epi lòt. 2. Eti pa ka djè wè klè pou laj ka monte. 3. t-l-m-n-b.Tounen zie pou yonn pa ka gade menm kote epi lòt. 4. Kole zie asou an tou nan an bagay plat pou gade andidan oben lòtbòtsay. (kr. nn. asou fondas tit-langayele, dlo)  Zie-loli, nan mèdsin, tjak zie eti ki fè lè an moun ka gade an bagay, yonn adan se zie a oben le de a ka ladje karetel gade a ek pou de zie a pa ka janmen nan menm karetel la nan menm tan. Loli an zie anlè an moun se veye sa'y ka fè, ale-vini'y toulong avan pran an men rete epi'y.

Lolibann : t-l-k-b. Nan lang natifnatal-matnik la, ti katjòt titak kochi nan rèchte'y eti an tibolonm piti ka trape lè'y anvi pise.

Loliye : t-l-m-n-b. Pase towtow nan mitan anchay moun, bèt oben bagay ka tounen a gòch, a dwèt pou pa bite anlè yo. 2. Mache, bay douvan, ka tòde tankon an zandoli pou an pie ki flandje oben an janm ki pi long pase lòt. 3. Pase flouz tankon dlo nan mitan an bagay. (kr. nn. asou fondas tit-langayele, dlo). 4. Fè zie loli.
Lozi : t-l-k-b. Ti boul lapat anchay zepis ek pweson chiktaye eti moun ka tjwit nan lwil cho. 2. Akra chiktay lanmori oben chivrèt eti moun ka fè. Nan sistenm lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "chak tèt pen ni lozi yo", lide ta'a eti chak nonm ke pe jwenn an fanm menm lespri epi'y an jou.

Lwijanboje : t-l-k-m. Moun ka leve cho nan an bat-zie. 2. Moun ki djenm anchay, pa ka kite ayen pase. 3. Moun ka voye tout moun ka voye tout moun ponmlen. Nan lang natifnatal-ayiti a, moun ki pa pè pèsonn. (Tit an moun pipirit 20^enm siek la atè  Ayiti, Louis Jean Beaugé). Tit an moun vayan ki te ka djoubake nan sapatony Ayiti a nan pipirit ventjenm siek la.

Lwiloud : t-l-k-b. Chimen eti ki fèt epi gaviyon migannen ek kolta otila loto pe woule flouz epi anchay boulin.  (fr. huile lourde, lwil chaje). 2. Chimen loto. 3. Gran chimen ka liannen de gran-bouk yonn epi lòt.

 

 

 

Se Henri Taillefond (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.
 

Comments

[Rédigé par : Ida]

Ladja sé an modèl danmyé moun lisid Matinik ka dansé ki pli akrobatik ki danmyé a.

[Rédigé par : M.M-1870]

Foute fè. Man ka chèché leskap la toujou.

[Rédigé par : Karibiyann]

ladjé'y

[Rédigé par : Gap]

Man wè leskap matjé man klike asou "leskap" bagay ou a pa ka dépasé la.

[Rédigé par : Pat. 75]

Sé kisa laboulok poutoulbon ?

[Rédigé par : Kanmo.Matinik]

Bonjou tout moun,

Es zot pé difizé lien-tala ba tout zanmi-zot ki Matinik ki Gwadloup ki Guiyàn. Sé pou fè étidian enskri adan Lisans kréyol la.

http://www.montraykreyol.org/spip.php?article5573

Mèsi anpil.

[Rédigé par : Fr.O]

lélé, lèlè, lolé, lola, lolay, loli, lolo,

[Rédigé par : J.p97-2]

ou abandonnen projè tala ?

[Rédigé par : At-75]

Ou pa ka mété plis