Ma : t-n. tit-tizi "Man" pou an madanm ki ja trape an gran laj oben eti tout moun ka pòte respe. 2. Gran bwa-doubout ki taye nan bwa-kòt, bwadenn oben mètsiyen ki ka rantre nan fouka a pou pòte vwel la anlè se yol la. 3. Nap dlo eti ka dekati lè solèy chofe. Ma-dlo. 4. Nan lang Ayiti a ek lang Gwadloup la, "ma" a se tou sa ka rete lè moun fini manje. Nan lang Gwadloup la tou-yonn, bout sigarèt ka rete lè an moun fimen'y. Nan lang Gwiyann lan, "ma" a se anni sa ka rete lè moun koule kafe yo. Lang Matnik la ka di sa konsa : "Si'w pa krapo pa ale pran letjèt nan ma" pou fè moun konprann fok pa fè an bagay anni asou an kout tèt.
Mab : t-n. Ti boul ron ki fèt nan tè-tjwit eti tjanmay pran pou fè tek yo. 2. Tout ti boul ron nan plastik rek, fè, oben tè-tjwit eti tjanmay sèvi pou fè tek. 3. Nan foutbol, gwo shout eti an gol pa pe rive tjenbe. (ang. marble, kristal). Lang Matnik la ka di sa konsa : "Jwe tek mab" oben "jwe mab".
Mabi : t-n. Piebwa, colubrina elliptica, bwa-mabi. 2. Brevaj ki fet epi bwa-mabi ek ka detoksinen moun depi an tan kalinago te ka kouri lawonn se peyi Karayib la. (kl. mabi, patat). Nan sistenm-lang Ayiti a, an plis melas la, mabi se an palab pou depenn kanman an moun ki kavale, ki pa sav kote ale oben sa pou fè. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, mabi a se an melas epi bwa-mabi, jenjanm ek siwo-kann oben sik adan.
Mabiyaj : t-n. Melas ki fèt epi ronm ek mabi eti moun Matnik ka brè pou vidjoze. Ni an simidòy Malavwa ka di "lestonmak li an bavawaz, fanm lan ka kriye mabiyaj..."
Mabo : t-n. Fanm ki pòte on timoun batenm nan sistenm*lang Gwadloup la. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di an "da"
Mabolo : t-n. Tout bagay ki won ek gwo oben ka leve lide wondonn ek gwosè. Tèt-mabolo, gwo tet won. 2. t-d Eti ki won ek gwo. Mabolo ibo manmba, pawol an boula djel nan Gwoka Gwadloup la.
Maboul : t-k.Lespri an moun ki trape an rache-tjè douvan an kochte, an kout-chen oben an malfentri.
Mabougres : t-n. Fanm eti ki gwo. 2. Fanm ka mennen nonm li nan kay la.
Machapia : t-n. Fanm ki pa ni ayen pou ta’y ek ka ba lari chenn. "(.../...) kon jan ti-zandwa ka chayé machapia anba razié apré an lafouka nan tjèk toufé-yenyen." (Bèlè li Sid, Georges-Henri Léotin, 2010) 2. Fanm ka pran nonm pou ti lajan oben pou an branbrann. "Lè loto-chok la rive adan komin Voklen tout le machapia, le manawa, yo kriye bravo" (Loto-chok, J. Rébus, Puissance 8, 1975). (kr. nn. mache-a-pie). Se anni nan sistenm-lang Matnik la otila tit machapia a ka kouri lawonn. Nan sistenm-lang Gwadloup la, pa ni machapia men ni machapiann eti se an moun ki pa le mete ayen asou kont li, an moun ki pa djok nan lespri'y.
Madè : t-n. Kouloubri fal wouj, Eulampis jugularis, ka vole anlè lantiray kokliko Matnik, kouloubri ta'a pi gwo pase lezòt. 2. Dlo-dou moun Matnik ka fèepi fèy sitronnel, fèy bwadenn, jenjanm rape, kannel, miskad epi dòt zagre eti yo ka kite tranpe asou de oben twa jou, ka dousi'y epi sik oben siwo jenjanm, ek ka brè glase oben fre pou vidjoze yo. Madè se pa menm ek madou ki fèt ek melas ek fèy zoranj oben sitron, dlo, an tjwiyè farin manyok ek anchay sik. 3. t-d. Eti ki pi gran ek/oben pi gwo pase anlòt oben sa moun konnèt. An kok madè. 4. t-d. Eti ki kabeche oben djoumbate pi mabial, ki trape plis tjouns adan. An lang madè. Fanm-madè, fanm ki wo ek gwo, madigwann. "an gwo fanm-madè ki té ka montré'y chimen-an, an mitan an patjé, rimiz épi kabinet, ki té ka fè siwawa." (Georges-Henri Léotin, Mango Vèt, 2005). Kok-madè, gwo kok pirina. Kok-madè, nonm ki wo ek fizike eti moun ka wè ka mete fanm anba jouk li. Lang-madè, lang eti moun ka pale ek matje mabial ek ka mete lang-anni-pale anba jouk li. Nan lang Gwadloup ek nan lang Gwiyann lan, chouk, colocosia esculenta, eti moun Matnik kriye’y dachin. Lang Gwadloup la ka di sa konsa : "Madè grajé", dachin kri eti ka grate gòj moun ; "manjé madè é kyé a-y" pou di tout san kite ayen ; "Do an mwen se fèy a madè", lè yo sanfoute sa moun ka di asou yo. Nan lang Ayiti a, Madè-grate, se an kann ka fè gòj moun grate yo.
Majorin : t-n. Fanm ka goumen ek nonm li ek pa ka moli ba'y. 2. Fanm ka goumen ek nonm nan lari ek pa ka patate douvan yo. "yonn di sé jenn donzel-la doubout douvan'y, san tjanslé, san tranblé, kon an ti majorin, épi i sali anlè'y :" (Georges-Henri Léotin, Mango Vèt, 2005). 3. Fanm ki pa ka patate douvan an madang. "Tout bagay sé pé rivé'y men majorin tala pa té pè pèsonn " (Manuel Norvat, Zwel lalin, 2002). 4. t-k. Eti ki pa ka tjanse douvan p’an dekou frayik. 5. Eti pa pè ayen, pa ka janmen bat dèyè, pa ka patate, anni pou an fanm. 6. Eti ki bip, ki pa ni p'an filin-dous anlè'y.
Makandja : t-t-d. Yonn adan se fig la, musa accuminata, eti ki tak pi long epi pi dou pase an tinen mi. “Mwen ale mawche twa bel tomat man machande, an tjilo karòt, twa ti koko, de makandja, ale pou peye man pa konprann sa ki rive” (Tinen lanmori, Mano Césaire, Malavoi, 1969). 2. Fig ki mi tikte nan fèy papie. (kkg. mankondo ya nda, gwo bannann jòn). An pat-makandja se an kannan fig moun ka vann oben genyen anlè tre. Nan sistenm-lang-matnik la, moun ka di sa konsa : “Ou pa ka rete doubout anba makandja pou pale fig mal” nan lèspri ta’a eti an moun pa pe ka malpale anlòt douvan fanmi li.
Makata : t-n. Zèb, caesalpinia gilliesii, ka voye an flè eti ka sanm an ziblie ek moun Matnik ka kriye akasia-lata tou. Moun lontan te ka sèvi’y pou kouri dèyè zonbi. ".. koté, yo té planté pié madbwé, makata, mango-misié..." (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 2. Gwo kout pie nan danmie. 3. Nan foutbol, kout chout do-pie, kouche, san blotje'y, anchay boulin ka ba boul la plis balan ek voye'y nan karetel gol la. (kkg./lg. makata, grenn/lolo an nonm). Kout do-pie.
Makchinen : t-m-b. Pòte‘y, voye koukoun douvan, fote madafa anlè an moun lè an fanm ka bay-kalinda. "Dousinen'w chewi, karese'w chewi, makchine, se sa ou ka mande" (Black Affairs, Dousine'w, 1977). 2. Woule bonda nan anchay ti brennen towtow nan dekou an bay-kalinda oben an koke-pa-dèyè. Se anni fanm ki ka makchinen.
Makiyon : t-n. Moun ka defarouche chouval. 2. Moun ka vann genyen machandiz ki pa pase douvan lalwa. 3. Moun ka fè bagay eti lalwa an peyi defann fè.
Mandarin : t-n. Ponm anchay madou nan kalèch, citrus reticulata, 5 jik 8 santimèt djamèt, aplati lèkètèn, eti an ti-piebwa ki leve nan Azi lisid kabestè (Chin epi Viètnanm) ka voye ek ka sanm an zoranj. Mandarin rive nan Karayib la nan prèmie dwel 19enm siek la, atè Ayiti nan 1833. (lat. mandarín, makrèy-natifnatal nan Chin). Mandarin-makak, ti mandarin ka mi piti ek ki pi dou pase gwo mandarin la. Moun Matnik ka di madarin tou.
Mangòt : t-d. Eti ki pa aplon, ki pa ni p’an sa-fè nan voye wòch. 2. Eti ki pa ka rive adan an bagay, ki pa ni anchay lèspri. 3. t-n. Moun ki pa aplon, ki pa sa voye wòch ek pa fouti depann an mango nan pie-mango.
Mangrann : t-n. Manman gran-manman an moun. 2. Gran-manman eti ti-yich li ja ni yich. 3. Moun ki trape 100 lanne pase anlè tèt li. (ew. mamãgã. vie-fanm ; angl. granny, gran-manman). Gangan.
Mantou : t-n. Krab, ucides cordatus, plen prel eti moun ka manje lè Pannkòt ka bay. Mantou trape 8 pat ek de mòdan eti yonn pi piti pase lòt. Mantou ka manje yenki zèb, fèy bwa, flè. Moun ka tjenbe yo, nan mang lan, nan tan yo an chas, moun Matnik ka di yo ka maye. Ni an ti bay-lavwa anlè mantou epi krab ka sonnen konsa : “Mantou an nou monte Gwomòn ; Krab ou se ri mwen ; Poutji ou pa ka ale ; Man pòkò raze“. 2. Moun eti ki pè moun. Moun ki titak soubawou ek ka sere lè yo nan mitan moun.
Manmzel : t-n. Fanm ki pòkò maye ni menm nan kay epi an moun. 2. Fanm ki pa ni p'an nonm ka pale ba'y, ka zaye'y. 3. Boug ki pè kò'y oben ki trape ti mès makoumè. (frs. ma ek demoiselle, ti mafi). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka kriye an fanm "Manmzel san l" pou fè’y konprann yo sav lavi eti’y ja mennen.
Maplera : t-d. Eti ki ka plere toulong. 2. Eti ki piòpiò, ki pa sa pran tjè douvan an pàs rache-tjè. An fidji maplera se an fidji ki fèmen, san p’an rizèt anlè’y, fidji moun ka pran fè. (kr. man ka plere). Chigna.
Mare : t-m-b. Liannen de oben anchay bagay ansanm. "E maleré menm ki maré ansanm" (Monchoachi, Bel-Bel Zobel, 1978). 2. Koubare an moun fè an bagay epi an nika oben an tjenbwa. 3. Vini chaje ek makòsò oben machann-chabon, masie. Tan an mare. 4. Chimerik, an moun mare. (frs. nn. marre, an wou). Mare èk/ak, yannen. Mare baka, bite nan an chimen kore. Mare fidji, mete fidji moun anraje. Mare patje, gade trape an faro nan an dekou. Mare pitit, fè an tjenbwa pou an bendouk pa woule nawflaw. Mare ren, tjenbe rèd douvan fantefrak lavi. Mare vant, fè an tjenbwa pou an bendouk pa woule nawflaw. Tan mare, tan anchay makòsò ka sinase an gren ka vini. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Chen mare se pou lapide" pou konprann moun ka pofite toulong asou moun ki pi piòpiò. "Se kòd yanm ka mare yanm", se toulong moun lafanmi oben lakou'w eti ka koubare'w. "La otila bèf mare se la eti'y ka manje" oben "La otila poul mare se la eti'y ka bekte" pou fè an moun konprann fok kontante kò'y epi sa eti'y trape. "Kote bèf mare, se la eti'y ka kaka", moun ka fè vakabonajri yo la eti yo ka rete. "Mouton mare pa le wè kouto" lè an moun pri oben kalbòy tout ti bagay ka fè'y pè. "Sak two plen pa ka mare", twòp adan an bagay pe koubare an moun.
Marinad : t-n. Nannan moun ka fè ek anchay chouk fifinen (rape) ek migannen, tout zepis ek an lachè kontel kribich yo ka fè tjwit nan lwil cho. Akra, lozi. Nad marinad, pawol pou di ayen toubannman. "Ase di marinad", pawol moun ka voye lè an pawol-rapòte ka èstèbèdè yo.
Mas : t-n. Fidji nan kawton eti ki penn moun ka mete pou fè kannaval oben pou moun pa wè fidji yo. "Man la ka gade mas pase man di'w" (Marius Cultier, 1977) 2. Falbala kannaval eti ka mete an moun nan djendjen oben ka vèvèle an doukou sosial oben politik. Mas-labou, mas-lanmò, mas-wouj... 3. Moun ki ka kouri kannaval ek ki zoute epi an falbala kannaval anlè kabèch li epi/oben anlè kò'y. 4. Nan lang Wanakera, siek douvan ek nan lang Trinidad la, kannaval, vide, sanble mas eti ka bay nan mawdi gra a. 5. Plastaj eti moun ka mete anlè fidji yo pou tire bouton oben lota. (arb. masgharât, zanpanlanni). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa: "Mas koulou pete koukou, nan pawol tjanmay ka voye ba mas nan kannaval pou fè yo kouri dèyè yo. "Rete la ka gade mas pase" se rete la san ayen eti ka pòte pou sa fè. Nan mès yoruba a eti ki ladje tras nan ta Ayiti a ek ta Matnik la, mas la se lè twa bagay ta'a ka fè yonn : falbala a anlè fidji an moun, zoutaj la anlè kò moun lan epi moun an (fok tjè'y ka bat) eti ka pòte mas la.
Masoukrel : t-n. Fanm ka ba lari chenn ek ka pran men ek tout nonm. 2. Ti-mafi ki tibren cho ek sirè. "Fini, tan lamarel pou lé ti masoukrel.." (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 3. Fanm òwdinè ki pa ni p'an filin dous anlè'y ek ka pran nonm aleliwon. "Masoukrel la ladje mwen, si'w pa le..." (J-Ph. Martelly, Kassav, 2003). 4. Moun ki sòti nan peyi lòtbòtsay ka rive adan an peyi. Nan pipirit 19enm siek la, betje ki te ka vire Matnik apre rete yonn-de lanne nan kare-tè angle (Sentlisi, Trinidad pou piplis) nan dekou ranboulzay franse a te ka bay.
Matjilpa : t-n. Gwo so anlè do, de pie anlè an moun pe pran apre an glinsad. 2. Towblip blogodo asou tout pwa kò. 3. Krèy mizik bonm ka kouri kannaval poa asou Sen-Jozèf. (fr. marquer le pas, mantje towblip). "Matjilpa se bel pa" se sa an ti bay-lavwa ka di.
Mayi : t-n. Zèb, zea mays, ka leve toupatou anlè kontinan ameritjen an, ka jik vèvèle kontinan an. 2. Bay-kalinda vodou eti son an ka woule dawlakataw. 3. Katjòt an nom. "mache pran'y an mayi, rache prel mayi pliche" (Albert Nadeau/Les Léopards de Saint-Pierre, Maïs, 1972). (tay. Maiz) Mayi alizèn, mayi ka tije nan 6 jik 10 simenn. Mayi boukannen, mayi woti. Mayi gwo bougon, mayi ka mi nan senk mwa. Mayi idayi, mayi menm epi mayi ti bourik eti ka fè gwo grenn. Mayi katajèn, mayi ka mi nan kat mwa. Mayi klay, ka mi nan kat mwa. Bay mayi, pawol moun Gwadloup pou chofe an moun nan an goumen. Mayi an moun fini, pawol moun Ayiti pou di chans an moun bout. Mayi moulen, kwak mayi. Mayi pèpèt, poufkòn. Mayi sèz me, mayi ka mi nan douz simenn. Mayi ti bouk, Mayi ka jete de fwa nan an lanne. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di : "Sa ki ni mayi dewò ka veye lapli" pou di fok veye o gren lè an moun le rive nan bout an djoumbatay.
Mayoumbe : t-n. Bay-kalinda eti se an potjel "kalennda-tout-moun" eti moun Matnik te ka leve nan pipirit jik mitan 20enm siek la. Lajounen-jòdi, mayoumbe a djigilòp oben fonn adan bèlè-lisid la. (Kkg. mayumbe, tit an kote nan peyi Kongo). Se pa asou djanman otila moun te ka leve mayoumbe a.
Mazonn : t-n. Kout tanbou toumpakatak moun Wanakera te ka leve lè yo te ka fè seyon (fifinen-tè) ek simen anlè an lantiray. 2. Bay-kalinda nanninannan moun Ayiti ka leve. Bay-kalinda vodou otila vodouyizan kouri dèyè lespri ki mal-vini. 3. Ti simidòy moun Ayiti ka voye dèyè an djoumbat pete-tjin pou trape an dousin. 4. Tout Mizik eti toumbele a ka woule dawlakataw. (fgb. ma zõ ò, dawne ansanm) Foule mazòn, danme. Woule mazonn, bat dawlakataw.
Mèch : t-n. Bagay ki pa rèch tankou an mòso twel oben an dlo ka sòti nan an tou pou koule oben kalandje dewò. An mech larim. 2. t-m-b. Foukan, pete kouri zoup pou pale asou an tjanmay oben an kalabray. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Baton leve, mèch limen" lè an moun fouben pran kou ek ka bay adan an goumen lestonmak bonmbe.
Mègzo : t-d. Eti ki pa ni anchay lachè anlè zo’y pou pale asou an moun. 2. Eti moun pe wè zo’y ka zige anba lapo’y.
Mègzoklèt : t-d. Eti moun pe wè zo’y anba lapo’y ek ka kwenyen yonn anlè lòt. 2. Moun ka sanm an èskèlèt vivan. "An boug megzoklet vini i antré adan yonn di sé ti kay-la" (R. Confiant, Bitako-a, 1985).
Mennde : t-n. Yonn adan se sèt kout tanbou ek bay-kalinda gwoka a. Toumbele ka woule dawlakataw ek ki nan lespri an èkzad katafal. Moun Gwadloup kwenyen kout tanbou tala nan kannaval pou dawne oben kouri-vide son mennde a ka leve. (tit an lakou-moun l'Afrik) Mennde a ni anchay janjolant kontel Sen-jan oben Gwo-siwo.
Mennen : t-m-b. Fè an bagay sòti an kote pou rive la eti moun an ka pale a doubout. Mennen vini, fè an moun an bagay vini an kote. 2. Mennen ale, chaye, pati èk an moun an bagay. 3. Gidonnen, mennen an loto. 4. Deplase, mennen bef an savann. 5. Kabwate an djoumbatwa, an lakou-moun, an gouvelman, an peyi. Mennen-vini, dawa, tjenbwa eti an moun ka fè pou an moun rete nan tjè-koko epi’y ; se an losion yo ka fè ek an liann, merremia dissecta, eti yo ka kriye liann-mennen-vini oben liann-zanmann-anmè. "Jis ni yonn ki té ka ba'y bwè an dlo mennen-vini" (R. Confiant, Bitako-a, 1985). Mennen lavi, se voye monte toulong ek èche dousin katjòt aleliwon. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Pa mennen mwen la-gran-mès san soulie" pou mande an moun sispann manti-mantè'y la.
Miyatres : t-n. Pweson-lanmè, lachnolaimus maximus, 2 jik 10 tjilo ki trape twa pitjan pi long anlè zel do'y. Miyatres ka manje ti-krab, ti wonma ek chadron nan oliwon se gwo kay-lanmè a. Se moun pa asou O-Fanswa ek Tatann ka kriye yo miyatres, delè menm milatres, men tout moun Matnik ka kriye yo kapitèn.
Miyon : t-n. Ti manmay eti manman’y oben papa’y simye’y pase lezot. Miyon-miyon, dousin oben sansle eti moun ka trape lè anlòt moun ka pase lanmen oben babin-djol yo anlè lapo yo. 2. Pawol dous eti an moun ka di oben jès san gwo-so eti an moun ka fè pou leve dousin oben sansle anlè anlòt moun. Koko-miyon, tjanmay-piti eti ki bidjoul pou gade, ka fè moun sansle anba dousin lè yo ka gade'y.
Miyonnen : t-m-b. Fè an miyon-miyon. 2. Pase lanmen oben babin-djol anlè lapo an moun,anlè an bagay lis, tou dous ek pianmpianm, pou’y se sansle, pran an dousin, pou se santi an dousè. "Fini, tan miyonnen pòpòt..." (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 3. Pase an lanmen dous anlè an bagay, san fè gwo so oben jès bip. "I pongne se grenn-zo a, i miyonnen yo anba dwèt li" (Kòd Yanm, R. Confiant, 1986). 4. Leve an lanvi katjòt anlè moun. "dousinen'w chewi, karese'w chewi, miyonne'w, se sa ou ka mande" (Black Affairs, Dousine'w, 1977). 5. Fè sousèkè pou trape an swi. (fr. mignot, ki ni kalida). Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Afòs makak miyonnen yich li, i tjwe'y", nan lide ta'a eti an moun ki le ranbonni an bagay ki te ja kòdjòm pe gate'y.
Moli : t-m-n-b. Vini molpi, ladje anlè rèch an bagay. “Ni lanmen ki moli avan yo tjenbe rèd“ (Respé, Joby Bernabé, disk 3 Mo 7 pawol, 1982) 2. Ladje anlè an bat-aleliwon pou fè an bagay, bawda mete nan brann. “Sé pa jòdi man key moli, mafi“ (Misyé Molina, Georges Mauvois, teyat, 1988). 2. Frennen, bese anlè boulin oben balan an machin ka woule. 3. Vini dous apre an kout fache. 4. Ladje anlè an kòd eti moun te ka redi oben tjenbe djok. 5. Vini pi flòkò oben pi piapia. 6. Ladje anlè an bagay, ale pi piti asou an bagay. “Jano, chè, man las di’w moli ba wonm-lan !“ (Migannaj, Daniel Boukman, poenm, 2005). (lat. mollis, molpi). 7. t-d. Eti ki vini molpi, ki pèdi rèch yo te rèch. “Tjenbe rèd pa moli, se moli a ki rèd“ pawol moun Matnik ka voye pou an moun se pran tjè nan an dekou goumen nan lavi..
Mouzanmbe : t-n. Zeb, gynandropsis gynandra, 50 santimèt wotè, ka jete an flè blan ek tak violin tout lanne. Mouzanmbe ka jete an grenn nan an kòs. Zeb tala eti fèy la ka tjwit nan kalalou, ka ladje an lodè djok ka pit ek ka fè moun swe anpil. Moun ka kriye’y akaya oben kaya flè blan, tou.
Mwen : t-n-f. Tit-nonmen-fondas sistenm-lang eti ka pran plas moun eti ka pale a pou pa vire nonmen'y toulong. Mwen se moun Matnik. 2. Tit-nonmen-fondas eti ka pran plas moun, pa ka toulong matje. Manje midi mwen ki la .
Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.
Dapré mwen an matjilpa sé té an pa trilbiché moun ki boulé an sann ka fè. An mannyè maché asou dé talon.
Rédigé par : Ida | 14 décembre 2010 à 14:26
man pa wè mazenflen an, man té ké anvi sav sa sa lé di.
Rédigé par : Kréyolito | 18 décembre 2010 à 16:07
Ou matjé matjilpa mé man pa ka trouvé matjilpa;
Rédigé par : Yann Paris | 15 mars 2011 à 10:43
Matoufoun-sendou !
Rédigé par : M.M-1870 | 30 septembre 2011 à 11:52
Matoufoun-sendou ?
Rédigé par : TKP | 08 octobre 2011 à 16:08
mouhou
Rédigé par : Dò | 08 janvier 2013 à 06:04