Palantje - palavire - palayipalaya - pangol - penteng - pichonnen - pietè - plodari - pòte - prelè -

Pa : t-l f-l. Potjel negatif la. Pa mande pèsonn ayen. 2. t-l. a. Epi karetel tala, yo pase pa lanmè pou ale Dòmnik. 3. t-l. d-m. Brannzeng otila an moun ka mete an pie douvan lòt pou mache. Fè an ti bwelta de, twa pa pou dechaje tèt. 4. Chimen an kote. Pase pa Mòn Jakòb. 5. An kote konsa. Nan tjek pa. 6. An akakwel, an dwel, an zoko asou an bagay. Pa ta an moun. Pa-asou, oliwon, toupre. Pa-bò, nan laliwonn an kote.  Pa-kote, nan laliman an kote. Pa-lanmen, lanmen-plat andidan an moun. Pa-lapenn, dekou otila moun ka ladje  sa yo te koumanse fè oben yo te pou fè. Pa-lapòt, laliman andidan ek andewò an kay.  Pa-ta, dwel an bagay an moun ni pou ta'y. Fè de pa, bay kalinda, ale brennen asou an mizik. Ti pa, ti pa, may an may, tikatikataw. Nan lang Ayiti a : "Ti pa mache ti pa rale", tou-piti, tou-piti ; epi anchay patate.

Pa'a : t-l m-n-b. Potjel pa ka. Nou pa'a wè kisa sa ka pòte ba nou. Kontel : Yo pa'a tann mach.

Pach : t-l b. Pay rèch ki anba lapo ek anlè zekal koko a oben tjek degra.  Pach-koko. 2. Gwo kalèch lapo an degra. (frs. parche, grenn kafe) Pach-koko, pay rèch anlè zekal koko a eti moun Matnik te ka sèvi pou tjire lavesel yo oben brile anba chodiè.

Pacha : t-l-m. Moun ki trape anchay lajan, anchay bagay pou ta'y ek ka brè dlo'y. 2. Moun ka woule kò'y nan dousin ek pa ni pou djoumbate genyen lavi'y. (pers. Padishah, gouvelnè). Pacha a se toulong an nonm, janmen an fanm.

Pachat : t-l-b. Ti tan kout otila an moun ka sòti anba an djoumbat pou fè anlot bagay pli dous.

Pachiman : t-l-b. Gwo pay rèch rozo a..   2. t-k. Nan lang Ayiti a, eti ki pa tjwit jik nan bout ek ki tak sek. Eti ki pa lave kòdjòm. 2. t-m-n-b. Leve an plodari, di an lanmès. (fr. nn. parcheminé, pèd dlo).

Padjanbel : t-l-m.  Son ek bay-kalinda gwoka eti moun Gwadloup kriye gran-janbel, ki trape anchay kavalad adan ek ka vèvèle djoubak moun.  2. Yonn adan se sèt kout-tanbou gwoka a.

Pagna : t-l-m. Nan wanniwannan brayes la, atè Matnik, moun ki ni an patje lajan, an patje bagay pou ta’y. 2. Moun ki sipoze ni an pie lajan ka soukwe. (angl. partner, konpè). "Sa ki vakabon, sa ki gran pagna" (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2001). Gwotjap.

Pak : t-l-b.  Dekou banbile kretjen ka leve pou gloriye Krist la. "Ti mons ! Sé a pak ou né" ? (Ina Césaire, Enfant des passages, 1987). 2. Kare-tè eti ki trape an laliman moun fè ek an kloti, an pak bèf.  3. Joupa eti ki trape an bayè, an pak kochon. 4. Lantiray limenm, se la pak la ba bèf la ka janbe. 5. Bri an bagay ka foukan atè ek ka pete. 6. Bèt ka wenyen manje moun Gwiyann ka manje. 7. Gran lantiray fèmen eti pechè ka fè ek an gran senn pou bare pweson an ek eti yo ka sennen adan epi an ti senn. (lat. parcus, gàd). Pak-a-pak, nan mil zobel. Nan lang Matnik la ni pak-bèf, pak-chouval, pak-kabrit, pak-kochon,  pak-moton, pak-poul. Pa ni pak-lapen, se an garenn. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Se la eti pak la ba, bèf ka janbe" konsa yo jwenn an rel-fann moun ka kouri adan.

Pakala : t-l-b. Yanm blan, discorea alata, eti ki flouz pou fouye ek machin pou desann yanm tala pa ka desann nan fondok tè a.

Pal : t-l-b.  Lonje-lanmen an moun ka fè ba anlòt. Koudmen, dekou yonn-a-lòt. "Pa ni pies neg anlè latè bondié-taa ki paré ba'w an pa"l (R. Confiant, Bitako a, 1985). 2. Lajan douvan an moun ka ba asou sa eti’y ka dwe. Ba an pal asou lajan tè-a. 3. Pal-sistenm. (angle, phase alternating line) Sistenm televizion koulè ka woule nan anchay peyi ewopeyen tankon Almay. 4. p-d. Eti ki pa ka vreye an limiè bòdò pou an koulè. Ble pal. 5. Eti ki flòkò nan koulè. Jòn pal.

Palan : t-l-b. Machin oben sikti nan bwa eti moun pran pou voye an bagay anlè kontel an botjit beton. 2. Kòd epi an pouli eti moun pran pou voye an bagay anlè oben anba.  3. Fil long eti ki trape piziè zen anlè'y,  jik 100, eti pechè pran pou peche nan an ban pweson. Palan an mare asou 3 oben 4 bre. Ni de janjolant palan, yonn se an palan ki trape anchay zen ek eti yo ka leve menm jou a, ek lòt la se an palan yo ka tann  pou an jou oben de pou pran betjin, retjen ek ton.  (fr. nn. palanc, kòd pou voye anlè).

Palantje : t-l-m-n-b. Voye an bagay douvan, voye’y monte. 2. Wose gad an bagay, ba an bagay anchay pates. (fr. nn. palanc, kòd pou voye anlè) 3. Ti djaz tanbou ek toutoun-banbou eti Leon Sentròz te sitire nan lanne 70 la ek te ka ba an mizik ek an teks pi djok. Palayipalaya : t-l-k.. Eti ka toumbile lespri’y epi/oben kanman’y toulong. 2. t-n-m. Moun eti ka toumbile kanman’y toulong. (Py. Por aquí por allá, isiya la epi laba-a). 3. Yonn adan se konpè vaval la eti tit li asou biye lantèman Vaval.Palmis : t-l-l. Piebwa ka sanm an pie-koko, Prestoea acuminata acuminata, ek Prestoea acuminata montana, eti ki pe mizire jik 18 mèt wotè."Epi fey koko, planch palmis, klou kwochi" (Gilbert Gratiant, Fab' Compè Zicaque, 1958)  2. Gran piebwa,Roystonea oleracea, eti ki pe fetaye jik 40 mèteti moun Matnik kriye chou-palmis. Moun nannan boujon an, fè an lakol epi se grenn  lan ek fè kay oben pon epi bwa-doubout la. 3. Kare-kay Lanmanten, dèyè La-Gondo, asou chimen monte Sen-Jozèf.  

Pangal : t-l-b. Dekou otila ayen pa ranje ek bankoulele ka bay. 2. Dekou otila pa ni pies kawbe-kabwataj ka mennen an djoumbatwa,  lakou-moun, an lakou-peyi.. 3. Kavalad politik oben sosial nan an peyi.

Pangol : t-l-b. Nan mes jenerasion-douvan Matnik, dekou otila moun te ka pase kay moun  pou salvaloure yo, ek ba zetrenn yo, lè an lanne krache-dife rive. 2. Pawol moun te ka voye ba moun yonn-a-lot pou yo te pase lanne krache-dife s’an p’an tjak, san p’an tet-chaje, san p’an rete-kalbòy. (tml. pangol, banbile). 
 

Papa : t-l-m. Tit eti an moun ka ba anlòt moun eti'y se yich li. "Mé té ni anlot ti fi ki té la, épi papa-a" (J. Laurent, Ina Césaire, Contes de vie et de mort aux Antilles, 1976). 2. Tit eti moun sèvi pou kriye an moun eti yo pa konnèt, tankon tjeko, boug. 3. Moun eti moun pran pou mètafè an potjel mizik oben matjoukanniz. 4. Moun ki trape chive-blan ek ka sanm sa ki pi gran nan an lakou. 5.  t-l-d. Eti ki frayik, eti moun pa ka wè nan lavi toulejou. Bidim, ki ka estèbèdè an moun. Papa-bondje, gran-mèt la, papa tout  bagay ki asou latè, sa eti moun pe wè nan de koko zie yo tankon sa eti yo pa pe wè. Papa-djab, moun eti ka li vie liv ek ki sipoze bolit nan malfentri, nan fè tjenbwa pou fè moun mal. Yonn adan se zanpanlan kannaval la. Papa-jan, retjen, ginglymostoma cirratum, jik 100 tjilo eti moun Matnik kriye vach, dòwmè, oben mache-pran-y pou flouz sa flouz peche'y. Ti-papa,  tit eti moun sèvi pou kriye an moun eti yo pa konnèt, tankon tjeko, boug.



Papiyòt : t-l-b. Dwel papie fanm sèvi pou woule an tjò chive pou’y se demele. "Lestonmak-li sé té an ti fey papié fin pou papiyot" (G. Grantiant, Fab' Compè Zicaque, 1958). 2. Kout peny fanm te ka fè pou singo leve ek chive flouz pou penyen. 3. Kout peny pou prepare chive douvan kout peny gran dekou. 4. Papie moun ka vlope an sosokre epi’y. (fr. papillote, tib. papiyon). Papie chifonnen. Nan sistenm-lang natifnatal-matnik la, "vlope an moun nan papiyòt" se foute'y nan djendjen, lonje dwèt anlè'y pou fè lafèt epi tèt li.  

Patate : t-l-m-n-b. Pa rive fè an pawol sòti flouz. 2. Begeye nan an pawol. Tjanse. "Ki sa man fè zot, non ? Ou pataté ?" (R. Confiant, Bitako-a, 1985). 3. Chase, kouri a dwèt oben a gòch men pa rive ale douvan pou an machin, an loto, adan an chimen labou.

Pèd : t-m-n-b. Potjel pèdi, gare an bagay eti an moun te ka tjenbe nan lanmen'y oben te ni pou ta'y. "An ti mòso latè ped an mitan lanmè" G. Gratiant, Fab' Compè Zicaque, 1958) 2. Pa rive trape an faro, an santay eti an moun te pe trape. 3. Pa ni an bagay ankò. 4. Pa rive nan an jout, pa genyen. 5. Gate djoubak an moun ka fè. 6. Dekati nan pates. 7. Bat-lanmè, pa rive sav kote pou ale. (lat. perdere, per ek dare, ba).  Pèd adan an bagay se rete pri adan an bagay, pa ka demòd anlè. Pa pèd ayen an kote se pa ni ayen pou fè an kote. Pèd fil se vini debiele, pa rive konprann an bagay ka rive an moun. Pèd kalibich se ladje djokte an moun te ni nan lavi a.  Pèd konesans se tonbe leta, trape an malkadi, vini dekdek, fè an kriz katakolbok  fè an  Pèd lajan se pa rive nan an djoubakatwa. Pèd-lakat se vini debiele, trape an gwo falfrèt apre an penteng ka rive san pèsonn te ka espere sa. Pèd souf se pa rive pran van, toufe. Pèd ta'y la se mò nan an bidimblo, pèd lavi dawlakataw. Pèd tan se rete mize an chimen, rete pri adan an bagay.  Pèd pie se pa rive konprann an bagay. Pèd tè se monte anlè, dekole, fè lenteresan. Pèd tèt se vini debiele.  Pèd tout pou tout se pèd an bagay pou pa rete ayen. Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun  ka di : "pèd an moun" pou ladje an moun. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Begeye pèd" pou fè an moun sav fok pa ka tjanse, patate lè pou fè an bagay. "Se tròp koze ki fè si Sonson pèd mouton'y/bèf li" lè moun ka pale pawol initil oben ka badjole ek pa ka veye zafè yo. "Lè chen ni labitid vòlè, tout ze ki pèd se li ki pran'y" pou fè moun konprann move mès an moun ka kouri douvan'y. "Pou an sel pen ou ka pèd an founen" fok pa anni mete tout bagay an krèy moun ka fè anlè do an moun yonn.  "Se moun ki ni bagay ka pèd bagay" pou vòlè ka vòlè anni moun ki ni. Moun ka di "Man ja pèd bèf la man pe pèd chenn lan" lè yo pèdi sa eti ki te fondal nan lavi yo ek se anni ti bagay flòkò ki rete. "Pies senk sou pa pèd se lanmonne ki mal konte"  pou fè an moun konprann fok pa rete anlè prèmie katjil li.

Pen : t-l. b. Farin an chouk, an grenn oben an ponm eti moun mouye, malakse ek tjwit nan an fou.  An pen manyok. 2. Nannan toulejou. 3. Djoubak eti ka ba an moun lajan manje'y. 4. Moun eti ki gran ek mèg. Pen-bwa, fouyapen ble. Pen-dou, pen-o-bè moun ka fè ek ka mete sik adan ek anlè'y. Pen-dou, masibol an moun. Pen-kako, baton kako moun ka fè pou graje fè chokola.  Pen-o-bè, pen anchay bè (oben sendou) epi ze, dlo ek lèt eti moun Matnik ka fè pou manje ek chokola. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "An gran nonm se pa an gran pen" pou fè moun konprann fok respekte moun ki trape an laj. "Chak tèt pen ni lozi yo" pou fè an moun konprann chak moun pou rive jwenn an moun ki an gou'y pou fè lavi'y. "Pou an pen, ou pa sa pèdi an founen" pou fè an moun konprann fok pa an lakou ka pòte kouyonnad an moun tou-yonn.

Pengwen : t-l. ch-l. Zèb, Yucca gloriosa, ki leve anlè kontinan ameritjen an, nan bòdaj Etazini epi nan tout Meksik eti moun peyi tala te ka fè an kwak epi’y tankon kwak manyok la. Fèy la pwenti ek toufoun yo ka kriye’y bayonnet, tou. Pengwen ka tije an poto flè blan dri. Flè a ka fè siwo ki kore kayin-kanyan, lakoklich epi ponmon kalbò. Epi jenn fèy la (eti moun mete flè chadwon beni ek gonbo epi’y) moun Matnik ka fè an dite eti ka fè moun pise. 2. Bay-kalinda lanne 70 eti moun te ka mete pat-dele te ka fè anchay ti solibo ek ka kare desann. 

Peskad : t-l. p-l. Tit moun lèstè karayib Matnik ka ba waliwa a, nwè a tankon wouj la, epinephelus guttatus ek epinephelus adcencionis, 2 jik 3 tjilo eti moun kriye gran-djel  oben djel-pòt tou.  (py. pescado, pweson asou  tre). Waliwa.

Pèspeng : t-l. p-l. Tit moun pa asou Gran-Lawviè ka ba an ras sad, calamus calamus, oben calamus pennaluta, eti pa ka peze plis pase an kilo ek eti moun Matnik kriye sad-a-plim oben peka, tou.

Petey : t-l m-n-b. Pati nan an bat-zie. Foukan. 2. Chape kouri san tjanse ek dawlakataw. Cheley.

Pianmppanm : t-l r-m-n-b. San twòp vidjozite. 2. San anchay balan. Epi tout kanman lanben sa mande.

Picho : t-l-b.  Tout ti lakras ka kole  anlè kò Lè an tjanmay ki pa ka benyen. 2. Lakras santi eti an moun trape nan fant zotèy li, lè'y pa ka djè benyen.   

Pichon : t-l-b. Mak anlè lapo lamenm dèyè an pichonnen.  2. Ti djing nwè ka leve anlè tòtòt tankou mayi oben ponm tankon zaboka. 3. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, moun ka di "picho".

Ploye : t-l-m-n-b. Mete an bagay nan de oben piziè dwel liannen. 2. Fè de oben piziè mòso an bagay vini yonn asou lòt. 3.  Apiye anlè jounou. 4. Menyen tè san towblip anba an pèz. "Mé man ka ployé anba lafos" (G. Mauvois, Antigòn, 1997). Ponce. Dezienm lanbouk Puerto Rico apre San Juan, 139.671 moun nan 2019, fondase nan lanne 1692 asou lanmè Karayib la. Depi nanninannan, nan dekou kannaval Ponce a et ka bay nan Mèkrèdi-le-sann tou, màs Vejigante a ka sòti epi koulè nanninannan y eti se koulè bann-twel kawbe-gouvelnaj Ponce tou, Nwè, Wouj ek Jòn. Màs Vejigante taha eti ka sanm djab-wouj kannaval-matnik la, men epi 8 kòn (ta Matnik la se 7 kòn) ka rarate an sonhe jou 21 Maws 1937 taha otila an krèy-politik-palantje peyi-natifnatal Puerto Rico te ka mache nan lari pou gloriye desitiraj sistenm ninang-founang ek polis te fè kout-fizi anlè yo ek tjwe 21 moun, flandje 150 adan yo ; yo ka kriye doukou-blo taha, La Masacre de Ponce, eti Juan Antonio Corretjer, an mapipi poèt ek kabechè-dekantjè matje an liv epi menm tit taha ki stanmpe atè Montevideo (Urugway), nan 1969.  

Pòyò : t-l-b. Tit eti sistenm-lang Gwadloup la ka ba an tòtòt, Musa acuminata, ki leve anlè kontinan l'Azi,  depi nanninannan, kouri anlè kontinan l'Afrik la, bat tout bòdaj Meditèrane jik tè-nan-lanmè Kanari pou janbe lanmè-oliwon Atlantik rive atè Ayiti nan lanne 1516. Pòyò se manje potomitan anchay moun asou latè ek trape plis nannan pase ponm tè. Magresa, se pa bagay pou manje tou-yonn pou pwoteyin pòyò mantje. Moun lontan te ka sèvi, fey, chouk, lèt, pòyò a pou djeri blès, delè menm lenbe. Moun pa pe manje pòyò si’y pa tjwit. Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka kriye chyen-pòyò, tout chen san mèt ki ka kouri nan lari.

Prin : t-l. ch-b. Grenn anchay nannan dou anba an lapo fin lè’y mi, ek anlè an grenn rèch, bòsle, anchay fil ek titak si ka glase dan moun. Prin-Espany, spondias purpurea, ti prin ka mi wouj bòdò ka kouri anlè viyolin ek ki dou anpil.  Prin-chili, spondias purpurea lutea, ti prin ka mi jòn-sitron eti moun ka kriye prin-chini tou. Prin-koton oben prin-zikak,  Chrysobalanus icaco, ti prin ka mi wouj ka kouri anlè viyolin, nannan an koulè blan ek moun ka manje nannan an ki nan grenn lan. Prin-koton an chaje epi tannen. Prin-monben, spondias mombin L., prin lapo dou, anchay fil anlè grenn lan eti moun ka manje ek ka glase dan yo. Pie prin-monben eti ki leve anlè kontinan ameritjen an pe mizire jik 20 mèt wotè. Moun fè kapilad epi prin-monben eti yo ka mete tranpe nan wonm pou fè an wonm-dou. Moun Matnik te ka mete boujon an, kòs la ek chouk la tranpe pou koubare ladjidjit ek maleng toutoun-fanm. Fanm nan kouch te ka pran fèy la kraze'y nan dlo pou benyen ek tenmplate se miks mafoun la. Fèy ek boujon te ka lave gad-kò ek java. Palikou Gwiyann la ka kraze kos la nan dlo benyen pou kouri dèyè mayengwen.   Prin-sitè, spondias dulcis, prin ki leve l'Oseani ek rive Matnik nan lanne 19^e siek la. Moun Matnik ka graje'y fè madou epi'y, yo ka pliche'y fè konfiti epi'y. Jenerachon-douvan te ka mete'y trape epi venvenn-blan ek te ka brè dlo a pou detoksinen san yo ek bese tansion. Prin-zikak oben prin-koton,  Chrysobalanus icaco, ti prin ka mi wouj ka kouri anlè viyolin, nannan an koulè blan ek moun ka manje nannan an ki nan grenn lan. Prin-zikak an chaje epi tannen. Fidji-prin-sise, fidji moun eti lapo anlè zo, mègzoklèt, ek plise anpil.

Pwenyen : t-l b. Kannan an bagay eti an moun pe tjenbe nan pa-lamen'y fèmen. An pwenyen sik. 2.  An ti dwel adan an bagay. Ba an moun an pwenyen adan an panyen sirik. 3. An ti kannan an gran kannan. Anni an pwenyen moun peyi a .

 

Se Taillefond  Henri (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : Polo]

Patat-koko ?

[Rédigé par : nGi]

Ou matjé penteng, plodari é man pa wè yo