Rache - radi - rale - ranboulzay - rarate - retife - rikak - rive - ròs - ròtbòy

Ra : t-l. d-r. Eti pa djè ni, pa djè rete ankò. 2. Eti moun pa ka wè kon nan tan douvan dekou otila yo ka pale. 3. t-l.dj. Palab an zimonyonn zoup. (lat. rarefactio, pa ni kont bagay ta'a)  Lang Matnik la ka di sa konsa : "Ra kon ze kochon" lè yo pa ka wè an bagay ki te ka bay delè nan dekou douvan. "Zepeng ra, lajan fini", pou fè an moun konprann pa rete lavi ankò, pa rete lajan pou genyen bagay.

Rach : t-l. z-l. Zouti nan fè-blennde epi an lanm file ki trape an manch eti moun sèvi pou fann oben koupe bwa. 2. Koutla bonda-mate eti moun pe koupe ti-piebwa epi'y. 3. Moun ka djoumbate aleliwon. (frs-d. hapja) Rach-dantle, rach ki pa file ek ka pimpe anlè bwa a. Rach-de-lanm, rach ki trape de lanm eti moun peyi soubawou te ka sèvi nan semeda yo epi moun peyi-lòtbòtsay. Rach-file, pawol djenm eti ka debaba an moun. Rach-nan-bwa, rach potjelize eti ka vèvèle djoumbat bwa oben djoumbat pete-ren. Rach-nan-wòch, rach moun nanninannan ki pòkò te sa fonn fè eti se te anni an wòch file san manch. Rach-prel, ti zouti nan fè-blan eti moun sèvi pou rache prel blan anlè lapo fidji yo. Rach-rache-koupe, pawol djenm moun ka voye avan yo bay nan goumen rache-koupe. Rach-semeda, sapatonn moun ka mete dewò pou ale goumen epi moun peyi lòtbòtsay oben lakou lòtbòtsay.  Kout-rach, kout an bagay ka rive zoup ek ka fè anchay dezas. Ti-rach, moun ka bat rèd, ka djoumbate san rete.  Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Ti rach ka fann gwo bwa" oben "Ti rach ka koupe gwo bwa" pou fè moun konprann kout-zie yo pe ka kouyonnen yo, pi piti a pe pi djok pase pi gran an. 

Rache : t-l. m-n-b. Koupe an bagay epi an rach, ti dwel, ti dwel. 2. Koupe an bagay piti-piti.  Rache lonyon-peyi. 3. Pran an bagay pou pa rete ayen, ni tèt, ni kò, ni chouk. Rache dan. 4. Pran an degra epi tout chouk li. Rache vie zèb nan jaden. 5. Pran an bagay epi anchay semeda. 6. Pase an viann, an degra adan an rachwa. 7. Foute an moun anchay kou pou'y pa sa leve anba kou. 8. Nan foutbol,  fè anchay tak, jwe move, ba moun anchay kout-pie. (frs. hapja, rach).  Rache-bab, epi an lespri djenm ek towtow. Rache bab, kite favori. Nan lang Ayiti a, rache-bab se mete anba jouk, pije an moun, tenmbolize'y. Rache-djol,  dekou otila an moun ka foute anlòt anchay kou pou'y pa sa pale anba kou. Rache-koupe, epi anchay semeda, san p'an pò-djab. Epi an lespri djenm ; san patate, dri, aleliwon. Rache-piti-piti, dekou otila an moun ka koupe an bagay ti dwel, ti dwel pou pa pe vire fè yonn ek bagay ta'a. Rache-prel, liannaj katjòt epi an lespri djenm, anchay semeda, djouk-djouk. Rache-tèt, eti ki rèd pou rive konprann. Lang Matnik la ka di sa konsa : "Latje chen ka brennen men pa ka rache", tankon fok pa gade anlè pie bourik pou ba'y pòte chay. "Menm si nen'w pouri, ou pa ka rache'y", an moun pa ke sa plodaye kont fanmiy li, konpè'y. "Ou pa ka rache nen pou fè bel fidji", fok se katjile sa'w ke genyen avan'w fè an bagay. "Pi ou atè, pi chen rache'w" nan lespri ta'a eti moun ka èche pofite anlè moun ki pi nan chinpontonn pase yo. 

Rachi : t-l. b. Pweson pouri chiktaye eti pechè ka simaye anlè letal-lanmè pou fè gwo pweson an vini. 2. Pweson chinkaye.  Fre.

Rad : t-l. b-l. Twel koud eti moun ka mete anlè yo. 2. Bagay eti ka  zoute an moun  (frs. harde). Rad-kabann, rad eti ki yize epi moun ka mete pou fè djoubak ka kòchte oben kouri kannaval. Rad-lablanni, rad moun ka anpeze ek mete nan solèy pou blanni. Rad-lanmes, rad moun ka mete nan gran penteng, an kou konsa nan an lanne.

Rafen : t-l. d.. Eti ki pa ni lajan pou genyen manje oben rad mete anlè'y. 2. Eti ki debantje. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di :  "rafen kon an Krist an bwa anlè lakwa".

Rafrechi : t-l. m-n-b. Pran an brevaj pou pise ek pi nolfok bese tansion, pou vidjoze’w. 2. Vini fre, bese chalè kò-a. An ti van lanmè ka rafrechi.

Ral : t-l. d. Eti ki wo ek pa gwo pou an moun. "I té épi an gran ral fanm ankò pi nwè pasé'y" (G. Mauvois, Misyé Molina, 1987) 2.  Eti ki long ek mègzo. (frs. haler, redi) Gran landjal.  

Ralba : t-l. d. Eti ki pa ka pòte anchay pou an piebwa. 2. Eti pa ka djè vini ankò pou pale asou pweson. "Pweson an ralba" pou di pa djè ni pweson an  kote. 3. Eti ki dekati, ki pa ka bay dri. "Lè konmès machandiz vini an jan ralba, larout sé fòwsa-a rété la" (G.-H. Léotin, Mémwè latè, 1993). Dekati.

Rara : t-l. m. Moun ka pale anpil, pa ka j'en rete pale ek pa ka di ayen ki djok epi sa. An rara lasimenn-sent. 2. t-l. d-k. Eti ka pale anchay. (yb. rárà, bay-lavwa-gloriye) Rara-lasimenn-sent, moun ka pale anchay pawol ki pa ka pòte ayen. Nan sistenm-lang Ayiti a, rara se pale pawol pou ayen, fè dezòd, èche kankan. Se tit yo ka ba an moun ka pale anchay, ka èche an bout-djel epi anlòt moun. Lòtbòtsay, se tit an dwel banbou eti yo pete se ne a ek yo ka soufle adan tankon an tronpèt ek an tibwa ka toumpakte'y nan menm balan an. Rara se  an miizik anchay banbou-toumpakte, chacha ek tanbou djouba ek bay-kalinda moun ka fè lè kannaval ka bay. Nan tan-douvan, se te an djaz-lari ki te ka fè an son vide epi anchay banbou-toumpakte  ek yonde jon (moun ka jwe baton atè Ayiti) nan koumansman karenm lan, mèkrèdi-le-sann, jik premie dimanch dèyè Pak. Bann-rara, se an djaz ka sitire towtow pou fè an mizik-lari. Rara-bwa, se an banbou-toumpakte. Rara-fè-blan se an kalte tronpèt sa piston nan aliminiòm eti moun ka soufle adan  ek ka ladje an son vonvon. "Tonbe nan rara" se bay adan an jou devenn.

Rele : t-l. b-l. Kriye an moun ka ladje anba an doulè. "Ti dlo -a té ka tann an gran rélé" (G. Gratiant, Fab' Compè Zicaque, 1958). 2. t-m-b. Kriye, bay lavwa pou fè eti  an moun nan sitenm-lang Ayiti a. "m a rele m a rele poutji man pòte djakout sa" (Skah Shah N°1, Nèg-ginen, Y-A. Appolon, 1976). 3. Nan sistenm-lang Gwadloup la, fè an djing asou an bagay. 

Rikak : t-l. b-l. Jes eti moun ka fè lè yo ka gade an match, konsi yo te adan. 2. Makakri an moun ka fè  pou foute anlòt a djendjen. (Kr. nn. ri kra-kra).

Rikann : t-l. b-l. Ri anba-bra eti an moun ka fè pou foute anlòt an djendjen. 2. Griyen-dan moun ka fè pou yo pa pete ri. (fr. recaner, ri djol wouvè).  

Ròtbòy : t-l. p-l. Pweson lanmè, caranx bartholome, ras karang latje jòn epi anchay reldians jòn ek ti zie ka vare ti pweson nan bòdaj kay-lanmè ek ki pe peze jik 10 tjilo.

Roupe : t-l. m-n-b. Tounen djol anba nan lanmè. Koule. 2. Chalvire abò kanno. 3. Pa rive nan an bagay. 4. Pèdi tout bagay nan an dezas.

 

 

Se Taillefond  Henri (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : Polo]

Eti rasta a ?