Sakabòy - sanmba - sèbi - sikriye - sirik - sokan - sousoun-klere - swi

Sa : t-l f-l. Tit eti lang la sèvi pou pa vire-di anlòt tit. Tala, se tala, moun ki. Sa ki pa te la toufe. 2. Ki bagay. Sa yo fè ? 3. Kiles. Ki bagay sa ?  4. Ki manniè. Sa'y di a ? 5. Bagay tala. Sa dous ou tann. 6. t-l m-n-b. Potjel tizi sav, pe rive fè an bagay.  Moun ki sa letjete. Sa-fè, kabès nan an djoumbat, an bagay. Sa-viv, kabès pou mennen lavi kalanmplan. Moun Matnik ka reponn toulong "sa se kaka" lè an moun pa ka rive ba an bagay an tit ek ka kriye'y sa.

 

Sabat : t-l b-l. Manman wonma, Scyllarides aequinoctialis, ki pe peze jik de tjilo ek ka benyen nan laliman se kay-la ek pechè Matnik ka pran yo nan nas ek ka kriye yo savat oben mari-karonn  tou.

Sabrè : t-l d-k.. Eti ki enmen goumen, ki djenm toubannman. 2. t-l m. Moun ki majò, ki enmen goumen. 3. Kok moun Ayiti ka woutja pou goumen nan pit. (ew. sà gbè dò, mare wanga).

Sad : t-l b-l. Pweson-lanmè, lutjanidae, ki trape anchay ti kay jik anba zie yo, ki pa ni zel anlè do ka naje nan gran dlo ek ka manje ti-pweson ek bèt-lanmè-anni-zekal. (grèk, lat. Ʃαƿȏα, -Sardus- ras ton moun Sardenn ka peche) Moun Matnik ka kriye sad, brakou, chòb, kapitèn, pag. Pechè Matnik ka depareye dis ras sad : brakou-jòn, gran-zie, sad-bakanni, sad-bindje-menyen,  sad-dan-chen, sad-jòn, sòb-akajou, ti-zie, vivanno, ek zorèy-nwè. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di : "an moun boule kon an sad" lè moun ta'a pa fouti mache dwèt.

Sadin : t-l b-l. Ti-pweson lanmè, koulè glaw do wèt epi bouden pi woneti  an konpanyi, harangula clupeola,  trape an ti djing nwè asou zel anba bouden an ek anlòt konpanyi, harangula humelaris, trape an djing jòn-zabriko anlè zo anba zie'y.  (lat. sardina, epi sarda, pweson Sardenn). Pechè Matnik ka depareye de ras sadin eti yonn se aran epi lòt la se sadin. Moun Matnik ka manje sadin fri oben woti. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa :  "ou pa ka mete an tèt ton nan lak pou pran an sadin" pou fè'y konprann fok pa ka mize anchay lajan adan an bagay pou genyen an ti lanmonne sal.  

Sak : t-l b-k. Gran pòch nan twel, tjwi oben fèy bakwa eti ki trape an djol wouvè anlè ek ki koud anba ek asou kote. 2. Zout de pòch, de britel ka boutonnen nan do eti fanm ka mete pou tjenbe tete yo doubout. (gr. sakhas, gran pòch). Sak-delivrans, plasenta a eti ka vlope tjanmay-piti lè yo sòti nan matris manman yo. Sak-pay, matla matjonnen moun te ka fè ek an sak nan twel eti yo te ka mete pay adan. Sak-pay, se an sak de panyen, tou, eti  moun Ayiti ka mete anlè do bourik pou chaye bagay. Sak-tete, gwo tete an fanm adan an rad. Sak-zo, moun eti ki mègzoklèt, yenki zo ek lapo. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "moun pa ka genyen chat nan sak"  pou an moun lonyen an machandiz avan se genyen'y.  "Sak tro plen pa ka mare" lè an moun le pran tout an bagay ek pa pèd tout. "Sak plen pa ka pliye"  twòp adan an bagay ka koubare an moun. "Se grenn diri ka plen sak diri", ti bagay yonn kole bò lòt ka fè gran bagay ; ti kannal dlo ka fè gran lawviè. "Nan sak chabon, se lapousiè ki ni", se sa moun fè yo wè.  "Bal fini, viyolon dan sak", ni an lè ka rive pou bout an banbilaj, pou sispann fè djendjen, kouri vide.  "Vòlè pa enmen wè kanmarad li (oben konpè'y) pòte sak",  lè ni lajan an kote yonn ka veye lòt. "Sa ki bon pou sak pa bon pou makout", pa fè moun sa'w pa te ke le yo fè'w.  Moun Matnik ka voye an moun "soukre sak li la eti'y vann chabon"  lè'y ka voye labou dèyè an moun ki pa mètafè adan an penteng.

Sakabòy : t-l m. Ti-bolonm eti an moun ka ba ti djoumbat, ti djòb, pou ale fè. 2. Ti-bolonm ka aprann fè an bagay. 3. Ti-bolonm ki farouch anchay. "Sa ké montré ti sakaboy-la" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 4. Ti bolonm ki radi anpil.

Sakannaj : t-l b.  Kawbe otila fanm ka pran nonm pou lajan. 2. Gran pangal otila se katjòt ka mennen. 3. Dekou otila moun ka anni kouri dèyè dousin katjòt. 

Sakatra : t-l m. Moun eti se yich an nèg-ginen epi an kabrès. 2. Moun koulè lapo nwè ki sipoze kalazaza pou lapo fin eti'y trape. 

Sal : t-l d-d. Eti ki trape anchay zòdi adan, eti ki trape anchay kòchte. 2. Eti ka koubare lonnè ek respe an moun. An men sal. 3. Eti ka flandje an moun. (lat. sagum/sagia, manto) Lang-sal, moun ka malpale moun aleliwon ; moun ka pale yenki pawol-rapòte. Lanmen-sal, moun ka fè tjenbwa. Rad-sal, rad eti moun ni pou lave.

Salako : t-l b. Chapo nanninannan moun Lesent (se kare-tè Gwadloup la) ka mete. 2. Gran chapo moun Lesent ka fè ek lapo banbou eti yo kouvè ek twel.

Salam : t-l ye. Ye-leve eti moun ka voye yonn ba lòt. 2. Pawol mizilman ka di lè yo jwenn nan chimen. (Aws. salla, se ba Alah). Yeleley tankon an mwen aye jwenn ou.

Sale : t-l m-n-b. Mete sel adan an manje oben an fwiniti pou manje'y oben pou'y pa gate. Sale an pweson. 2. t-l. d-d. Eti an moun mete sel adan. Sale kon lanmè. 3. Eti ka pitje lang. 4. Eti ka derespekte an moun. An pawol sale. (fr. salé, epi sel). I-sale, pawol an moun ka ladje ba an moun ka rarate riz li oben kole yo kole'y nan riz li, tankon isenbòt. Yi-sale, yi-sikre, pawol se tibray la ka voye pou chofe an goumen. Nan sistenm-lang Matnik, moun  ka di sa konsa : "Lanmè pa ka fè pawol asou sale eti'y sale", ni bagay ka woule ek pa ni bizwen di tròp pawol  asou sa.  

San : t-l r-b. Tit eti ka matje djigilòp an bagay ; an bagay mantje. moun-san-kay-rete. 2.  Ki pa ni adan. An manje  san sel. San-latje, chen eti yo koupe latje’y. San-anman, moun ki pa ni manman oben moun ki tou-yonn nan lavi a. San-apa, moun ki pa ni papa oben moun ki pa ni p'an moun pou koumande'y, ba'y an chimen ale nan lavi a. San-bòbòyòt,  nonm ki pa ni p’an fanm pou miyonnen. San-djoumbat,  moun ki pa ni p’an djoumbat pou fè ek pa ka genyen lavi’y. Telefòn-san-fil,telefòn ki pa trape p'an fil ploge ek ka mache ek an chenn-liannaj  radio-elektrik. San-fon-tjè, moun ki pa ka gade an memwa’y koutchen yo se fè’y. Moun-san-kay-rete, moun ki pa ni kay, ka ba lari chenn toulong. Moun-san-latje,  moun yo fè wont douvan tout moun.

Sán : t-l b. Dlo koulè wouj klè t'ak toufoun ka koule nan venn moun ek ka chaye oksijèn ek proteyin nan tout kò an moun. Sán an ni plasma, plakèt, ti kapsil blan epi ti kapsil wouj. 2. Fanmi an moun, yich oben  ti-yich. 3. Manje moun te ka manje, petas sán-kaye oben sezi eti moun Matnik te ka fri pou manje jik nan bout lanne 60 la. (lat. sanguis) Sán-ble, nan peyi panyopal, se tit yo te ka ba moun eti se yich an nèg-ginen ek an ewopeyen ; kalboyri ka kouri anlè pliziè jenerachon pou moun ki maye nan an menm fanmi. Sán-cho, moun ki ni Sán cho se moun ka goumen pou an ayen. Sán-frèt, bèt eti chalè san'y pa ka pi wo pase chalè laliwonn lan, tankon zanndoli. Sán-malakse, nan tan wawaynes la moun eti ki trape gangan afritjen epi gangan ewopeyen. Sán-tektèg, ras chouval. Dimi-Sán, ras chouval eti yo trape epi an chouval Sán-tektèg ek an chouval san ras. Move-sán, gwo fache eti ka fè sán moun tije nan kabèch yo ek pe fè yo tonbe-leta. Vie-sán, sán eti pa ka kouri-lawonn kòdjòm nan venn moun.  "Sán ka tounen dlo manyok", pou di san an moun ka kouri gran balan nan venn li oben tjè'y ka bat boudoum boudoum.  "Bat an dènie sán" se pare pou chape nan abolay. "Fè an kout sán", se towblip-katakolbok. "Fè sán an moun briyi", se fè tansion'y monte. "Sise-sán an moun" se fè'y djoubake pou ayen oben pou an ti lajan flòkò, aripatja'y. Lang Matnik la ka di : "Sán epe pase dlo" pou konprann yannaj fanmi toulong pi djok. "Pi sán an mele, pi bouden an se koupe dwèt" pou konprann sa eti ki fèt kòdjòm toulong pi dous. "Si'w pò'ò wè sán, pa kriye jandàm" pou mande an moun tjenbe tjè douvan fantefrak lavi.  Lang Ayiti a ka di  sa konsa : "Tit kochon, tit sán", pou  fè an moun konprann papa ek yich se toulong  menm kanman an. 

Sanmba : t-l b.  Mizik de oben kat tan moun Brazil leve eti ki fondase anlè mès mizik kongo/kikongo ek an toumbele ka toumbile toulong ek ki pi kavale pase woumba a.. 2. Nan sistenm-lang-ayiti, mèt  simidò eti  ka tjenbe tjansi a. 3. Bay-kalinda moun Ayiti ka leve. 4. Nan kadafa kongo, atè Brezil,  fanm ki, tankou moun ka lonje pal, pa ka djayi ek ki la pou swiye fidji ek tjenbe fanm ki nan djayi, bare yo pou yo pa towblip ek flandje. (kgo. Nsamba, moun ka kriye Dja). Sanmba a kouri lawonn adan anchay mizik pou fè Djaz-sanmba, Sanmba-rege, Sanmba-rock, epi, epi, epi. 

Sansle : t-l m-n-b.  Trape an ti brennen-kò towtow apre an toumpak fizik. 2. Trape an dousin apre an moun se miyonnen anlòt oben an bagay se pase anlè lapo an moun. 3. Trape an fon-tjè toumbilan apre an penteng oben an fantefrak lavi. 4.  Zenglète anba djikanm an fon-tjè oben an falfrèt.

Santi : t-l m-n-b. Pran tonlonmel, lodè oben fandanm an moun, an bèt, an degra oben an bagay epi nen. 2. Trape an sanslad towtow apre an  toumpak fizik  epi an bagay. 3. Trape an fon-tjè djok apre an penteng, an fantefrak lavi. 4. Trape an sanslad  nan kò an moun, sanslad ta'a pe sòti dewò oben nan fondok kò moun lan. 5. Toumbile kanman apre an toumpak fizik oben an sanslad. 6. Pran fè, trape an sanslad ka tenmbolize apre an toumpak fizik oben an bagay ka sistraye an moun. 7. Wè oben/epi konnèt an bagay nawflaw.  Santi an bagay pase se soufè, trape an sanslad tenmbolizan nan an dekou. An santi-bon se an dlo ploumploum moun ka mete lè yo ka ale an kote. Santi bouk se pit apre an swe. Santi fre se santi lodè pweson apre kaye ek tire bwèy oben manje pweson.   Santi-kaka. se pit anchay lodè an menm tan. An moun ka santi kò'y lè'y ka fè anchay djèz, anchay ganm ayen pa la. Santi-pisa se pit apre leve an kabann. (lat. sentire, an fon-tjè asou). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Fok mete dlo nan kaka pou sav si'y ka santi" pou fè an moun konprann fok dòmi leve ek an moun pou konnèt zafè'y ki ta'y. "Kannari gra, wòch dife santi bon" lè tout moun ka genyen nan an djoubakatwa.   "Santi pa pran"  lè an moun pa pe bout sa eti'y koumanse  se pou'y trape an sanslad moun lòlòy.

Sapatè : t-l b-l.  Pweson lanmè, chloroscombrus chrysurus, ti karang koulè glaw eti moun ka tjenbe nan kout senn. Karang-djel-koton.

Sasa : t-l d-l. Yanm, discorea villosa, epi anchay fil anlè lapo'y eti ka leve anba bwa kifè moun Matnik kriye'y yanm-anba-bwa tou  ek yo  ka manje'y  anni lè Nwel ka bay.  

Sav : t-l m-n-b.. Trape kabes anlè an bagay. 2. Rive konprann flouz an bagay, an plodari. 3. Trape an plodari sitire anlè an bagay. 4. Mete an sians, an manni fè an bagay nan tèt an moun. 5. Trape an memwa asou an bagay. 6. Ba an moun an kanmo asou an bagay. 7. Rive fè an bagay epi an zouti. 8. Trape an lanvi pou an bagay. (lat. sapĕre, sa konnèt). Sav-wè-si oben A-sav-wè-si palab eti lang Matnik la sèvi pou matje an mande sav tankon ale sav si. Nan sistenm-lang Matnik la, moun  ka di sa konsa : "Si mwen te sav toujou dèyè", dilere pa sèvi ayen.  "Ou pa ka sa sav" pou pa ale  fè fouben nan an dekou moun pa ka mètsèvle. "San' tan dèyè te pri, douvan pòkò te sav", delè se lè'y ja tro ta moun ka wè an bagay te ka pete nan de koko zie yo.  "Se anni lanmè ki sav konmen pasaje  eti'y neye", pou moun konprann yo pa ke sa rive nan bout an kabechay. "Fok mete dlo nan kaka pou sav si'y ka santi" pou fè an moun konprann fok dòmi leve ek an moun pou konnèt zafè'y ki ta'y. "Tjwe nèg anba bwa, andewò ka sav" sa rèd pou sere bagay an moun fè. "An moun pa bouzwen wouvè djol chouval pou sav konmen dan an chouval ni", ni anchay bagay ki klè ek an moun pa bizwen wè sa pou teste sa. "Sa lanmen dwèt fè, lanmen gòch pa sav" se pou di fanm pa ni pou sav sa mari yo ka fè. "Se anni kouto ki sav sa ki nan tjè jonmon" oben "Se anni soulie ki sav si chosèt ni tou" pou konprann chak moun pou konnèt zafè yo.  An moun ka di an moun "mwen ni laj pou mwen sav fok mwen pa benyen touni",  pou fè'y konprann tout moun sav sa eti an peyi defann moun fè. "Pa di sa eti'w pa sav" delè simie pe la pase di bagay ou pa sav. "Man tann, man pa tann ;  man wè, man pa wè ; man sav, man pa sav",  pou konpranndelè fok fè konsi ou pa konnèt ayen.  "Ou pa ka sav la pie ka mennen tèt" pou fè'y konprann pèsonn pa sav sa eti ka vini dèyè an penteng. "Si'w pa leve wòb lamawye, ou pa sav sa ki anba'y" oben "Si'w pa leve wòb lamawye, ou pa sav si'y ni jipon", pou konprann fok wè nan de koko zie'w pou teste an bagay. "Ou sav sa'w ka kite, ou pa sav sa'w ka pran" fok pa ka ladje sa'w ja ni pou an bagay eti'w pa konnèt. "Avan ou maye se doudou-dawlin apre se si-an-te-sav", moun pa ka rete nan tjè-koko toulong. "Sa'w pa sav gran pase'w", an moun pa pe sav tout bagay.

Saybòt : t-l b.  Mèb anchay tiwè otila moun ka mete vie bagay oben bagay yo pa ka djè sèvi. "bagay i té aprann dan liv éti i té ka séré an fon an vié saybot, an galta gran kay li a". ( G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010). 2. Mak kou anlè lapo, pok sán rèch, eti moun ka trape lè yo pran an kou. "man ka sonjé saybot ou té ka ni bò zyé'w" (Misyé Molina, Georges Mauvois, 1987). (ang. side board, bife). Nan sistenm-lang-gwadloup, kanno fon plat, yol.

Sese : t-l m. Moun katjòt fanm eti ki menm manman menm papa epi anlòt moun. "Sésé'w Janin, nou mété'y lakantin" (G. Mauvois, Agénor Cacoul, 1966). 2. Fanm menm gran-manman epi an moun lè yo ka rete nan menm kay la, nan an fanmi twa jenerachon otila yich gran-manman an pe ka rete nan menm kay la epi yich yo. "Kifè ou pa two sav ojis ki moun ki papa ki moun, ki moun ki sésé ki moun, ki moun ki..." (G-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010). 3. Fanm eti an moun menm jenerachon ka pòte respe. 4. Moun katjòt fanm ki adan menm mès-kriye-bondje epi anlòt moun. (ng. sέsέ, pi gran fi nan an fanmi). Nan sistenm-lang Ayiti a, sè papa oben manman an moun. Tit moun ka ba tout madanm gran laj, vie zo. Se tit moun Ayiti ka ba an nonm ki trape kanman fanm oben ka fè dèyè nan an dekou doubout djok. Nan sistenm-lang Gwadloup la, pi gran yich katjòt fanm, adan an fanmi.

Similak : t-l b.  Dekou otila an moun ka fè an bagay rive oben djigilòp ek an jès lanmen.  2. Bagay eti moun pa ka konprann flouz.  Simagri similak jes makak, bagay eti pèsonn pa ka konprann, bagay ki sòti lotbotsay debatje lakay.

Sirizien : t-l b-l. Pwason lanmè, acanthurus bahianus, kò pres won ek plat ki trape an zo rek ek file anlè latje ka sanm an bistouri. Sirizien ka manje zèb anlè kay la ek trape de glann nan fal li. Sirizien ka santi fre anchay, se pousa moun Matnik ka tire bwèy li nan dlo eti yo kraze fèy ponm-kannel adan.

Sisibowdo : t-l m.  Moun ka fè anchay sik epi kò‘y. 2. Moun ka zoute ek rad ka klere oben ki pa lanmòd. 3. Mas kannaval matnik la epi anchay rad koulè ka klere glaw.

Sokan : t-l b-l.  Gwo krab, gwo mòdan koulè ble oben ble-gri-mawon eti ka fè moun sav krab tala ja nan dekou fè piti. "Asou lakot la menm, an pié mang lan, sirik épi sokan té ka fè siwawa..." (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010) (yb. akàn, krab). 2. Moun ki mapipi adan an bagay. 3. Moun ki trape anchay branbrann pou ta'y. 4. Foutbalè ki goche pou sa choute boul la epi pie dwèt li.

Soubawou : t-l m.  Moun ki pa ni p’an filinn anlè kò’y. 2. Moun ki pa ni p’an manni dous, p’an fon-tjè nan zafè’y. Golbo, ninang-founang dènie jenerasion dèyè krapo. 3. t-l d-k. Eti ki pa ni p’an filinn anlè kò’y. 4. Eti ki pa ni p’an manni dous, p’an fontjè nan zafè’y. (aws.mügùwã, ka vare moun). Nèg-soubawou, moun ka rete tou-yonn, anba-bwa oben antjoumakwenn, ek ki pa djè ni manni dous an zafè'y.

Soukou : t-l b.  Gwo fè-nwè apre seren. 2. Tan otila tout moun ka dòmi nan fondok singo yo. 3. Lè rendeng, gwo lannwit san lalin klere. 4. Anba minwi. (yb. sú, lannwit , kún, gwo, anchay). Gwo lannwit.

Soukouyan : t-l m.   Moun ki sipoze toumbille lapo'y ek vole nan soukou pou fè malfentri. 2.  Moun ka fè moun mal. Djab ka manje moun. 3. Zonbi, moun ki alelouya-zakasia ek ka vire tenmbolize moun. 4. Moun ka drive lè gwo lannwit towblip. 5. Fanm ki vini malouk anba laj ki monte men ka èche trape liannaj katjòt epi tibray oben nonm pi piti nan laj. (aws. Sukunyã, moun ka manje moun). "Kriye sit, man tjenbe an soukouyan" (Jeff Joseph, Grammacks, 1977). Nan lespri moun  Bahamas, Dòmnik, Grinada, Jamayik, Sentlisi, Trinidad ek Tobago, soukouyan an se an vie fanm eti ka tire lapo fennen'y lan, ka mete'y adan an ja ek ka tounen boul-dife ka ale èche tjanmay-piti pou  brè san yo vire trape an lapo dous.

Sousèkè : t-l m.  Moun ka souse anlot pou trape an bagay moun tala trape. 2. Moun ki pa ni fontjè ba kò’y. moun sank rannte. 3. t-d-k. Eti ka niche anba plat pie anlot pou trape an bagay.

Swi : t-l b.  Pasay an moun ka ba anlot abò an machin. 2. Dekou otila an moun ka flouze lavi anlot lè’y ka prete’y oben ba‘y an bagay ki te mantje’y. 3. Dous, dousin  an moun ka ba anlot.  (epi. swiye)

 

 

 

 

 

 

Se Taillefond  Henri (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : Polo]

ou obliyé "Senbòt" ?

[Rédigé par : P-11]

Sakabòy la sé kisa ?