Tak - tanbou - tenmbolize - tètèch - titim - tjòk - toumbile - toumpak

Ta : t-l. f-l. Palab pou fè di an bagay se bagay an moun fanlan. "Matinik se ta nou, Matinik  se pa ta yo". 2. t-l. t-p. Palab pou matje tan-ka-pase, lè tan kòdjòm la ja pase. Apre tan pase. Ja ta la ka koubare nou. (lat. tarde, pianmpianm) 3. t-l. Bri-djol pou vèvèle an kou towtow, an kalòt, an pèkè. Foute an moun "ta" oben fè wol ba an tjanmay "ta ta ta". Nan sistenm-lang Ayiti a : "ta" ka matje an te ke le, kontel nan "mwen ta renmen nou chita koze". An ta-vle se an rale-mennen-vini an nonm oben an fanm ka mare pou rale an lèwdou-tjè-koko an moun. Nan sistenm-lang Gwadloup la : "ta" ka toumpotjole nan "tan" douvan "mwen" ek "nou", "La-Gwadloup se tan nou, La-Gwadloup a pa ta yo". Nan lang Gwiyann lan : "ta" se anpil, anchay tou tankon nan, "oun ta sab". Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Pli ta, pli tris" pou dousin se toulong an tan. "Si mwen te sav toulong tro ta/dèyè", se pa lapenn dilere.

Tab : t-l. b-k. Gran planch plàt ek laj eti ki trape kat pie ka pòte'y. Anba-tab, nan kontribann. Lajan anba-tab. Tab-sèbi, tre eti moun ka woule grenn-zo anlè'y. Fè an moun pase anba an tab se tenmbolize an moun, ba'y anpil gaz.
Monte asou tab, tjè blennde pou fè an bagay. Redi chèz bò tab, pou di an bagay ka fèt flouz. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Kabrit sote, sote, pou'y rive anlè tab latjwizin" pou moun ki pa ka rive chape anlè divini yo ki ja matje. "Ou ka ni senkant konpè bò tab ou, jou eti'w mele pa ni yonn pou ba'w an pal", se lavi dous ka rale moun. "Maye se pa redi chèz bò tab", ayen pa anni flouz adan lavi a. "Si zandoli te bon viann, zandoli pe te ke rive anlè tab entel..." pou malpale moun ka fè manje ek ka ba moun manje kochonni.

Tabak : t-l. ch-b. Zèb, nicotina tabacum, eti moun ka mayonmbe pou fimen. Nan tout kontinan ameritjen an, moun-natifnatal-nanninannan te ka sèvi fèy zèb tala eti tayino a te ka kriye digo pou  sispann grangou, pase  zòy. Yo te ka kraze se fèy adan an pip eti yo te ka kriye tabako oben woule anchay fèy ansanm pou fimen.  Moun Matnik te ka fè an chodo fèy la pou fè yo swe ek pise, pou lave boyo yo ; yo te ka leve dòz la pou fè rimèd vonmi  an pwezon. Pou koubare mal do, yo te ka briyi fèy la pase'y nan lwil-risen ek plaste'y anlè pwen zòy la. 2. Ti kout-jounou dekalibiche konpè yo eti tibray ka ba kò dèyè gad-janm ek eti yo ka kriye koraj tou. 3. Pip eti an moun ka fimen tabak ki adan. (ty., taba:co, pip). Lang ayiti a ka di sa konsa : "kaka-tabak"  lè an moun pa rive pran ayen, vire lanmen san p'an tjouns.  "Pa bay tabak", pa ba moun an ti zòkò an bagay. Nan lang Gwadloup la : on "tabak"  se an wonn-bwa, anchay kou an moun ka ba anlòt. "Tini on biten kon tabak" lè ni an bagay nan gran kannan, anchay, anpil.
Tablati : t-l. b-l. Tjak liannaj eti an moun ka trape epi anlòt moun. Tablati nan lantouwonn. 2. Tjak an moun ka trape epi an bagay eti pa ka mache nawflaw; an tablati mekanik. 3.Tjak eti ka koubare an moun nan woule kòdjòm nan lavi toulejou. "Pou siren mitan lannuit pa té pòté tablati ba'w" (E. Pézo, Lasotjè, 2013). Tjak lavi toulejou.

Taf : t-l. b-k. Kout wonm moun ka pran. 2. An vè ronm. 3. An ti tjò adan an bagay. 4. An ti kou rale-lafimen asou an sigarèt.

Tafia : t-l. b-m. Melas kann lizinen epi siri eti moun ka fè ek melas la ek ka brè. 2. Wonm ki fèt anba fèy oben ki pa fèt nan lizin wonm ek ki pa ni an bon gou, asipoze wonm ka ni bon gou. (fr/ptd. ratafía, madou ek wonm) Tafia-kanfre, wonm epi kanf tranpe adan eti moun ka frote moun epi’y pou deredi kò yo.

Tafiatè : t-l. t-m. Moun ka brè wonm toulong ek ki boule toulejou. "Mi alè man té débantjé kon an tafiatè ki sòti jwé sèbi" (R. Confiant, Bitako a, 1985). 2. Moun eti wonm lan ja ka pliche lapo djel li ek ki anlè chimen vini petrolèt. wonmon.

Tak : t-l. b. Janjolant titak. An ti dwel, an tibren adan an bagay. An may plis. "Fè disparèt pwan'w, disparèt chak jou tak plis" (Monchoachi, Nostrom, 1982). 2. Nan foutbol, dekou otila an foutbalè ka blotje fent anlòt epi an pie glise owa tè pou fè’y ladje sèbèd boul la. Ni tak-glinse eti moun ka fè epi an glinsad an pie menm dèlè de pie douvan. Tak-pa-dèyè epi tak-de-pie anlè pa adan larel foutbol la. 3. Nan wanniwannan tibray, fè an tak dèyè an jenn fanm, se fè an koule, leve an zay. (ang. to tackle, plote) Tak-an-tak, se pispiding, may-an-may.

Tako : t-l. b-k. Vie loto, bwadjak eti moun Matnik ka woule 2. Moun eti ki flòkò ek pa doubout djok nan lavi a. 3. Zibie, Coccyzus americanus, wòb nwè ek an bek bosko ka vare bet mò oben tti bèt piti ek ti grenn. Moun Ayiti ka kriye’y boustabak tou ek moun Gwadloup ka kriye’y boustabak, tikie, kankangnan oben bilbiten. 4. Tit moun Ayiti te ka ba mayonmbo ki pran fè anba djoumbàt pete-ren ek taks pou peye gouvelman. 5. Kout wonm san kraz tafiatè Gwadloup ka brè.

Takte : t-l.d-dj. Eti ki ni anchay ti djing an koulè pi dri pou  pale  anni  asou bèt. An poul takte.  2.  Eti ki trape de oben anchay koulè. "Yonn-dé bk élektrik, bet-a-fé, san pénitans, te ka chaché takté lannuit-la épi limiè blenm yo" (Th. Léotin, Tré ladivini, 1999). Nan sistenm lang Matnik la, moun ka di "takte" anni pou an bèt ek "tikti" pou an degra oben an moun.

Tatjèt : t-l. b-k. Dwel bwa oben fè moun ka mete dèyè an finèt pou enpoze’y wouvè. "Man entjèt kon tatjèt nan finèt, si rete an karès se pa pou yich kong", (E. Mona, Yo le’w touni, 1981) 2. Bwa traves ka yannen fondas epi bòdaj an kanno. 3. Nan teknik kandlonnad kanno atè Matnik, sikti eti ka vidjoze ek mayoure fondas kanno a epi se de bòdaj la an menm balan an, se pou’y tjenbe kalaj la. Moun lanmè ka kriye’y varang, tou. (frs. stakka, pitjet) "se pou'w té fouyé dwet-ou dèyè tatjet finet ek lapot" (E. Pézo, Lasotjè, 2013). Tajèt-tajete, mete tatjèt nan tout finèt, fèmen an moun adan an kay.

Taza : t-l. p-l. Pweson lanmè, scomberomorus brasiliensis/cavalla, menm fanmi epi ton ek bonit, ka naje nan gran-dlo. Taza a ni kay asou tout kò'y epi an rel kay rek asou kan jik nan bout latje. Pechè Matnik ka depareye twa ras taza, taza-gran-dlo eti yo kriye rele oben taza-miklon tou ; taza-blan eti yo kriye taza-driv, taza-sinay oben taza-sek silon kote a; epi taza-pisièt, scomberomorus maculatus, eti yo kriye tou sotè oben taza-dore. Se pa asou Prechè otila moun ka di taza-pisièt eti se an ras ti taza pa plis ki 5 tjilo  ki trape de rel dore asou kan. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Pi simie balawou jòdi pase taza dèmen" pou fè an moun konprann sa'w ja ni se ta'w.

Tek : t-l. dj-t. Dekou fè de mab konyen yonn anlè lòt epi an zig. 2. Je mab otila tjanmay ka fè tek. (kr. tek, bri de bagay ka bite yonn anlè lòt) 3. t-l. d-dj. Nan sistenm lang Gwadloup la, eti ki nawflaw, pete-pak. 4. Son-djol ka fè tankon an bri sèk, an bri pak. 5. Piebwa, tectona grandis, eti ka leve anlè kontinan aziatik la eti moun ka djoubake pou fè branbrann mete nan kay.

Teson : t-l. b-k. Botjit nan metal ki trape an trèy nan fon'y ek ki doubout anlè kat pat eti moun te ka plen chabon pou fè manje tjwit. (frs. tesson, botjit nan tè). "Chak téson ka chaviré dan chak kuizin" (G. Gratiant, Fab'Compè Zicaque, 1958). Kouli-teson, moun ka pase fè cho nan chive'y pou degrennen'y ek vini kouli.

Tètèch : t-l. t-m. Moun ki bon konpè epi anlòt nan lavi tibray/ti-madi'y. 2. Fanm eti ki prelè, bòdzè, ba'y lè pou'y pase.

Tibiwonn : t-l. p-l. Tit chous retjen. (Tay. Tebura, retjen). Ni tak plis ki 400 ras tibiwonn ka naje nan lanmè asou latè. Ni anchay ras ki pres fini bat.

Tibolonm : t-l. t-m. Moun katjòt mal ki ladje lavi-tjanmay ek pòkò rive nan lavi-tibray li. 2. Nonm ki trape an laj ek ka fè kon an tjanmay. (fr. petit bonhomme, ti nonm) 3. Yich an moun. "Mezanmi mi Roro, tibolonm Manzè Fifi a, ka vann nouga-pistach douvan lapòt sinema" (Roro mawòt, Paulo Rosine, Malavoi, 1988). Tibolonm-lekol, tibolonm ka ale nan ti lekol pou aprann li, matje, konte.

Tibray : t-l. t-m. Moun katjòt mal ki ladje tibolonm ek ka rive nan brayes li. (ang. boy, tibolonm). 2. Moun eti an moun ni anchay tjè-senyen ba’y.

Tikte : t-l. d-dj. Eti ki ni anchay ti djing an koulè pi dri, pou pale asou ponm, an tòtòt tankon an fig tikte. 2. Eti lapo'y ni anchay ti djing mawon pi dri oben pi flògòdò. "Sé fidji tikté Man Ana ki té ka déviré-vini douvan zié-mwen" (R. Confiant, Marisosé, 1987). Nan sistenm lang Matnik la, moun ka di "takte" anni pou an bèt ek "tikti" pou an degra oben an moun.

Tinen : t-l. ch-b. Bannann, musa acuminata, eti moun ka manje briyi nan dlo ek an pwenyen sel oben ka woti. 2. Katjòt an nonm nan kouri lèspri anlè mès-katjòt. "Misie Roro, pliche tinen'w, ou pa le ou pa le, ou pa le Kawmèn" Léon Sainte-Rose, 1965).  Tinen-lanmori, manje nanninannan eti moun atè-lakay-matnik ka fè epi tinen pliche ek briyi gloudou nan dlo, lanmori desale ek briyi nan dlo vinèg, eti yo ka mete zaboka ek konkonm, lasòs-o-chen ek piman anlè’y, silon djol-dou moun. "Sa’w manje alòw, tinen-lanmori, ha wi ba mwen’y, tinen-lanmori ek zaboka, se sa ki bon" (Ti nain l’en morue, Mano Césaire, Malavoi, 1969). Tinen-lanmori eti se te manje moun ka trimen nan lavi a vini manje fondalnatal nan vide an pijama kannaval atè-lakay-matnik la, Mawdi-gra douvan-jou, nan se prèmie lanne ven-e-yonn siek la. Pliche-tinen, pran nonm pou an fanm. Nan lang natifnatal-matnik la, moun ka di: "Manje tinen trennen an sann", pou fè moun sav an moun ka wè mizè, sa pa flouz pou’y se trape manje pou manje.

Ting-bang: t-l. b-k. Yonn adan se sèt bay-kalinda lalin-klè otila moun ka bay kalinda ka leve an lawonn, an nonm, an fanm yonn dèyè lòt. Anlè kle tanbou a, se pou yo fè an ti solibo pou yo yonn nan de koko zie lòt. Delè lanmen nonm lan ka kouri owa tjwis fanm lan. Pou bay kalinda anlè an ting-bang fòk ni anchay rete-doubout fizik ek moun ka bay kalinda dèyè ka vini pran plas moun ka bay kalinda ki brile tout rete-doubout yo. "I té ka katjilé listwè ki sé pé ni dèyè tel ou tel béliya, bidjin oben ting-bang" (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). Tanbou ek tibwa pa ka voye son bèlè toulejou nan ting-bang lan.

Tjap : t-l dj. Bri eti an kochon ka fè ek djol li lè'y ka manje nan an bay. 2. Bri an moun ka fè ek bouch li lè'y ka manje towtow, san fiyès manje, lè'y ka manje kon an kochon. 3. t-l. t-m. Moun ki trape bagay pou ta'y. 4. Moun ki sipoze naje adan lajan'y. (kr. nn. tjap, bri an bagay ka bay adan anlòt/ang. chap, an moun konsa san konnèt tit li). An Gwotjap se an moun ki sipoze trape anchay lajan oben bagay anchay patès. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Gwotjap ka fè sa yo le, malere ka fè sa yo pe" pou lonje dwèt asou wach sosial la otila piplis moun anba jouk an ti konpanyi moun.

Tjapat : t-l b-k. Vie soulie yize moun Matnik ka mete pou rete bò-kay yo.

Tjok : t-l. b-k. Kou moun ka ba an moun èk do lanmen yo fèmen an boul. 2. Lanmen fèmen nan boul. Fè de tjòk se goumen. (ash. tchòk, pwenyèt) Tjok-an-blok, eti ki nan pangal, eti ki tjou-pou-tèt.

Tjoke : t-l. m-n-b. Menyen an bagay aleliwon ek an dwel bwa pou fè’y towblip oben ladje. 2. Fè an bagay konsa san fè tout degwel sa mande. 3. Fè de tjok, goumen

Tjokè : t-l. t-m. Moun ka tjoke, ki pa ka ale nan bout an bagay, ki pa ka fè tout degwel sa mande. 2. Moun ki pa ni lanmen-menyen nan an bagay ; moun ki pa ni lanmen pou fè an bagay. 3. Moun ki pa sa fè ayen epi kò'y.

Tjòlòlò : t-l. b-k. Kafe ki ni anchay dlo adan ek ki pa djok eti moun te ka ba tjanmay brè lè yo leve an kabann. "Lamenm lè man té fini bwè tjòlòlò mwen" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 2. t-l. d-r. Eti ki pa djok, ki flòkò oben lòlòy. 3. Eti ki pa ni p’an pèz..

Tjoutjout : t-l. d-r. Eti ki pa pe rive an bout pou tjak ki leve ek koubare’y. 2. Eti ki adan an pas defolmantan ek pa trape tjouns pou kore’y. 3. Eti ki anba an madang oben nan delala. An tjoutjout-manman, se bagay ki rèd pou konprann oben rive fè. Tjoutjout manman, joure potomitan moun Matnik.

Tòti : t-l. b-d. Bèt ka dangoye, ki lanben ek ki trape an gwo zekal anlè do'y. Ni 332 ras tòti eti moun ka depareye nan twa gran krèy, tòti ka rete anlè tè (se mòlòkòy la), tòti ka rete nan dlo dous ek tòti-lanmè. 2. Bèt-lanmè eti ki nan madang djigilòp oliwon-latè. Moun ka voye lak nan lanmè ka depareye kat ras tòti : se karèt la, Eretmochelys imbricata, eti pa ka peze plis pase 20 tjilo, ki trape anchay gwo kay kak kouvè'y tankon fetay an kawbe, an bek kon ta an malfini ek de grif nan bout zel-naje yo. Se kawonn lan, Caretta caretta, ki trape an tèt mabolo, an zekal bonbe koulè mawon ka redi anlè jòn-zabriko. Se tòti-chaloup la oben tòti-a-klen an, dermochelys coriacea, eti se pi gwo adan se sèt ras tòti lanmè a, ki pe peze jik 900 tjilo pou de mèt londjè men piplis la se 500 tjilo pou 180 sm kòporans-oliwon. Zekal la koulè ble rèch ek anchay djing blan, pa ni kay men 7 klen oben rel-zekal ka kouri anlè do'y. Se tòti-chaloup la ki ka manje se galè a. Se tòti-vèw la, Chelonia mydas, eti pe peze jik 300 tjilo, fimel la pe ponn 3 a 5 kou adan an lanne, 100-epi ze chak kou a, zekal la koulè mawon rèch ek vèw kaka-mangous, moun Matnik ka kriye yo tòti-blan tou pou bouden yo ki koulè blan-joni. Nan sistenm lang Gwadloup la, moun ka kriye tòti-chaloup la "bataklan" oben "bataklen". 3. Moun ki lanben anchay. (lat. nn. tartuga, potjel tartarüca, djing lespri dangpantang, lespri malfentè). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Ou pa ka aprann vie pechè mete tòti asou do" se esperians ka mennen an lavi a. "Se pa tout Vandrèdi ou ka touve tòti", nan an dekou konsa, an bagay frayik. "Tòti se vole si'y te ni plim", epi "si" ou pe fè tout bagay. "Tòti sòti an dlo a ek di'w kayiman ni mal-zie jòdi a, ale kwè sa", Se pa pas an moun trape esperians ek konnèt laliwonn li pou mache dèyè'y zie fèmen. 

Toumbilad : t-l b-l. Dekou otila an moun ka pran anlòt kanman. 2. Dekou otila an moun ka ba an bagay anlòt potjel. 3. Dekou otila moun ka tounen an bagay pou sa ki te anlè rive anba, sa ki te kote gòch, rive kote dwèt.

Toumbile : t-l. m-n-b. Tounen an bagay pou sa ki te anlè pase anba. 2. Mete an moun oben an bagay nan plas anlòt. 3. Pran anlòt kanman. 4. Fè an moun anchouke dòt pates. 5. Djoumbate an bagay pou’y se trape anlòt potjel. Lerize an bagay. Nan sistenm-lang  Gwadloup la, toumbile se chofe tèt an moun.

Toumblak : t-l. t-m. Yonn adan se set kout tanbou gwoka-a. Son gwoka eti ki pli flouz pou kwenyen ek ki trape plis toumbele adan. Toumblak eti gwokis kwenyen toulong se son moun ki aye, adoumanman ek kalinda ki pli lib. (ash. atoungblak, tanbou ka pale). Toumblak-chire, kout-tanbou gwo-ka, toumblak eti ka ale dawlakataw ek ki ni plis toumbele adan.

Trilbiche : t-l. m-n-b. Brennen zoup ek pandje asou an bò pare towblip, anba chay oben boulezon jik chiray. "Sé trilbiché yo ka trilbiché" (Joby Bernabé, Konmbo, 1978). 2. Pèd kalibich nan an bat-zie pou vire pran’y lamenm dèyè. Trilbiche anba pwa an chay.

Trimen : t-l. m-n-b. Pote chay lavi, pran bon fè nan lavi a. 2. Pa rive wè klète nan lavi toulejou. Nan sistenm-lang matnik la, moun ka di sa konsa : "trimen kon an chàt mèg nan zaboka vèt" pou fè anchay degwel pou pa rive nan an bagay.

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : E.Bo]

Toutoun sé pa flit banbou a sèlman sé anlòt non ba koukoun an fanm.

[Rédigé par : fanatik tabou]

Men ou bliyé tabou combo.

[Rédigé par : SP-59]

Sosokre man pa janmen tann tala