Vadray - vaval - vèvè -vibolo - vidjò - volpòn - voumkele

Va : t-l-b.  Golèt ki trape an zoko fè zetoke nan bout li eti pechè Matnik sèvi pou fere gwo pweson ek redi yo monte abò kanno  yo.  Nan sistenm-lang Ayiti a, "va" eti se an palab-tizi "ava", ka matje tan-divini an. 2. t-l-n. Bout-bwa prenti oben ek an zetok-fè eti moun Ayiti ka sèvi pou pitje pweson. 3. Modikchon moun ka voye anlè anlòt. Vamalore. 4. t-dj. Palab moun ka sèvi nan kadafa vodou pou kouri dèyè an move lespri, voye'y lwen. 5. Pawol moun ka voye pou fè an chen mòde  an moun. "Fè yon va sou", se vare, vole asou, koubare an moun. Nan sistenm-lang Gwadloup la, an "va" se an banbou twa-dan eti moun ka sèvi pou pran kribich. "Bay va" , se peche epi an va. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, "va" se an pawol moun ka voye lè yo ka voye modikchon ba an moun.  

Vadè : t-l-b.  Marinàd sale eti moun ka ba se Sen an nan kadafa zendjen. 

Vadray : t-l-m.  Moun move mès, moun eti kanman’y pa nan larel an lakou. 2. Moun eti lespri'y ka toumpakte ta an lakou-moun. 3. Moun ka fè  ka aleliwon.

Vadraye : t-l-m-n-b. Ba lari chenn ek fè anchay ka asou chimen. 2. Drive nan tout chimen  ka vòlè bagay moun oben ka vini djenm asou  moun  nan lari.

Vakabon : t-l-m.  Moun eti ka fè anchay ka nan an lakou-moun, an lakou-peyi. 2. Moun ka fè konpè'y anchay kout-chen. "Vakabon key palé'w mal, ou pa sav sa ?" (Misyé Molina, Georges Mauvois, 1987). 3. Moun ki pa ni p'an fiyes, p'an filin nan zafè'y. 4. Tit eti moun ka ba an moun yo pa konnèt kòdjòm men ka ale vini nan laliwonn yo. 5. t-l-d-k. Eti ka fè anchay ka, anchay bagay ki pa nan lespri an lakou.

Vakabòn : t-l-m.  Fanm eti ka pran nonm aleliwon, pou ti lajan oben an branbrann. 2. Fanm ka kòne mari'y oben bòbòy li. 3. Tit eti moun ka ba an fanm ki ka ba lari chenn ek dikanman'y  nan patabol oben an manni pektekole ki fè moun wè madafa'y oben lawda'y. 4. t-d-l-k. Eti ki ka pran dousin katjòt epi piziè nonm nan menm dekou a

     

Vakabonajri : t-l-b.  Ka eti an moun ka fè nan an lakou ek ka leve falfrèt anlè moun. "Zouti de kon sa douvan tout sé moun-an ki ka sanblé anba kios-la an pawol vakabonnajri ki fè yo ri" (M. Norvat, Zwel lalin, 2002).  2. Kout-chen an moun ka fè anlòt eti ka koubare'y asou chimen vanse'y. 3. Kanman eti ki pa nan larel an lakou, an peyi.  

Vale : t-l-m-n-b. Fè an nannan pase nan gagann, san machonnen'y. Vale an zo pweson. 2. Fè an bagay dlo rive anlè fal san siwote'y. 3. Manje an bagay towtow. Vale lang, se vire-lang, dedi. Vale kracha, se vire-lang. Vale an zo kracha se touse sek san trape lagrip ni manje an bagay an travè.

Valkande : t-l-m-n-b. Mache pou mache san sav kote ale. 2. Pati nan gaway, sa ki fèt fèt. 3. Sòti an kote ek anchay balan. Voye an moun valkande, se voye’y ponmlen, voye’y fote bouden’y.

Valkata : t-l-b. Welele moun ka leve nan lari. 2. Welele ki leve nan lawonn an penteng eti moun pa ka rive konprann flouz.( kkg. wàkasa, fè dezòd ek kavalad). Se plis nan sistenm-lang Gwadloup la otila "valkata" ka kouri lawonn.

Vals : t-l-b.  Bay-kalinda trennen pie ek glinse eti moun peyi karibeyen ka parètzole anlè'y ek ki leve atè kontinan ewopeyen. (alm. wãlzen, tounen nan won) Vals la se an kabel-douvan glinse, an kabel sanble ek an kabel vire-glinse toulong nan an brennen ka tounen.

Valse : t-l-m-n-b. Bay kalinda asou an vals. 2. Tounen nan lawonn tankon an chouval-bwa ek gouyade nan menm balan an. 3. Valse-o-kanigwe, yonn adan se tjenz brennen kanigwe a otila moun ka bay-kalinda ka monte anlè tanbou epi an vals. Fè an moun valse se fè'y pran lavol, fè'y pran lanmè sèvi savann, fè kaka'y briyi.

Valsè : t-l-b. Moun ka bay-kalinda asou an vals. 2. Moun ki pa ka mete ayen anlè kont li, ki pa anchouke nan lavi a. 3. Moun ka manje lajan an moun.  

Vanse : t-l. m-n-b.. Ale douvan. Mwen ka vansé asou chimen mwen" (Joby Bernabé, Konmbo, 1978) . 2. Bay-douvan, fè debouya pou rive an kote, rive fè an bagay. 3. t-b. Ti bay-douvan eti an moun an krèy moun ka fè adan an bagay.

Vare : t-l. m-n-b. Bay zoup anlè an moun oben an bagay. 2. Boke an moun an mannyè zoup epi anpil frengans fizik. 3. Bay antre adan an Peyi oben an kote epi tjoulize moun natifnatal. 4. t-b-l. Gwo pweson long, xiphias gladius, jik 100 tjilo ki trape an bek long eti vadray Matnik te ka pran pou pitje moun ki goumen ek yo. "Akondi varé ka zayé fimel-yo" (Jean Bernabé, Matinoia, 1982). Vare se pweson gran dlo eti moun ka pran nan lak. Ni de ras vare, yonn se vare-sendou ek lòt la pi piti se vare-fal-blan.

Vavari : t-l-b. Gren lapli ka towblip zoup epi anchay dlo, nan an tan kout. (mndg. wã-wã-ri, gran dig). Chouval-blan.

Vègle : t-l. m-n-b. Mete limiè nan zie an moun pou se koubare wè-douvan'y. 2. Kouyonnen an moun epi an pawol-siwo. 3. Pran lespri an moun epi an pawol, fè an welto anlè an moun. 4. Fè an moun pran dlo mousach pou lèt.

Venere : t-l-b.  Nevièm jou lapriyè apre an moun mò. Jou tala fanmi moun mò a ka ba moun ki vini brè ek manje. (lat. venerari, enmen). Rete-sonje.

Vibolo : t-l-b. Mete-nan-brann ale-vire dawlakataw an sikti oliwon an larel kalibich. "lè vibolo tanbou a rantre anlè'w" (E. Mona, Tanbou serie, 1984). 2. Ale-vire ka woule nan an toumbele dawlakataw. (lat. vibrare, digidi) 3. Toumbele an son. Vibolo an lavwa.

Vide : t-l-m-n-b.  Mete an dlo nan an botjit. Nan sistenm-lang Matnik la se toulong pou "vide adan an bagay". 
Vie : t-l-d. Eti ki pa nèf, krache-dife. 2. Eti ki trape an gran laj, ki la depi anchay tan. 3. Eti ki malouk, ki pa bidjoul pou gade. 4. Eti ki konpè, konpayel ek an moun. Vie frè. 5. Eti moun sèvi pou kriye djab oben fè tjenbwa. Li vie liv. Vie-blan, ewopeyen ki trape anchay rid, eti solèy brile depi anchay tan oben ki t'ak tèbè pou papa'y ek manman'y eti te leve nan menm tokay. Vie-fanm, fanm eti ki ja rive nan mafloray, gran moun chive blan. Vie-kò, nonm ki flòkò anba pwa laj li, ki ja pase pas. Vie-nèg, nonm gran laj ki ja pase pas ; moun ki djok nan tjenbwa, ki sipoze li vie liv. Vie-pawol, pawol ka flandje an moun, ka fè an moun lapenn. Vie-rèv, rèv ki leve moun nan sonmèy yo oben eti Bazil te ka chaye moun adan.

Volpòn : t-l-m.  Fanm ka mennen lavi, ka pran tout dousin katjòt  ki bay anlè chimen’y. 2. Fanm ka pran nonm aleliwon. (itl. volpone, an ras chen).  3. Fanm ka koupe kon an razwè. Vakabòn. 

 

Se Henri E. Taillefond   (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : Po]

Bèlè a sé an bénézwel oben an Vénézwel pas pannyòl la ka prononsé b pou v.

[Rédigé par : Doc Kréyol]

Wach se bri kontel adan "man pa ka tann wach ou".

[Rédigé par : J-N.93]

kouman an vadray sé pa té an vakabòn an.