Wach - welto - wèt - wòkòkòy - wototoy - woulo - wouspel -

W : t-l f-l. Palab-fondas sistenm lang la eti ka pran plas an tit oben an krèy palab eti moun ka pale oben ka matje ja nonmen oben matje ek pa le vire nonmen oben matje. Yo kole'w te ka vòlè bagay yo. "w" la se an potjel tizi wou. 2. Palab-fondas sistenm-lang la eti ka matje an liannaj tenkant nan mitan an moun ek anlòt moun, an bèt, an bagay. Koumandè a te mande sese'w rete.  3. Palab-fondas sistenm lang la eti moun ka matje oben ka mete nan pawol yo pou pran plas an tit eti yo ja nonmen oben matje nan an liannaj tenkant nan mitan an moun, an bèt oben an bagay. Joupa'y la pa kòdjòm pou pare lapli, ta'w la pa nepi djok.

W'a : t-l f-l. Potjel tizi "ou a" oben "ou ke ni pou" eti ka matje an mande-fè anfwa nan tan ka vini, lamenm la. "W'a pòte moun respe".

Wa : t-l m. Moun ki douvan adan an bagay. "misie se an wa nan mekanik loto". 2. t-l-d. Eti ki trape an menm kanman depi anchay tan. "Ti bolonm ta'a se an wa-kouyon".  3. t-l-dj. Son moun ka voye lè yo anba an pantann oben an falfrèt. 

Wabap : t-l dj. Pawol simidò ka voye nan kout-tanbou gwo-ka oben kout tanbou-toumpak pou tjwe kout tanbou a. Nan pawol tala, tankanlankantanm atipidanm wabap. 2. t-l-d. Tan otila an bagay ka bout 3. Kote eti an bagay ka bout. 4. Sispann, wouspel adan an pispiding. 5. Bik an djoubakatwa. (fgb. wa, rive bà, gred). 

Wach : t-l b. Mete-nan-brann eti an moun ka pe leve nan lavi toulejou. "Men pon moun pa tann wach li" (Raphael Confiant, Kòd Yanm, 1986). 2. Pawol, bat-djol, jès moun ka voye oben ka fè pou fè moun oliwon sav yo la. "Man ke di'w, san gran wach, tousa an lanmè pé di an fanm". (M. Norvat, Zwel lalin, 2002). 3. Penteng ek jès an moun, an krèy moun. 4. Jès, pawol ki pa ni p'an fiyès adan, ki bip. 5. Bri-djol moun ka fè pou sonnen an wonn-bwa an moun pe ka ba anlòt. (kr. wach, bri kout koutla ka koupe kann). Wach-lavi, lavi ka woule eti an moun ka pe pase pas oben ka brè dlo'y adan. Rive gran-wach se rive an kote ka chaye anchay bri, anchay blo. Nan sistenm-lang Ayiti a, wach-wach, se an bagay ki fèt nan pangal, an bagay nan patabol, san an lanvi djok fè'y. Wachi wacha, nan pangal, a la patabol. Nan sistenm-lang Gwadloup la, "an moun a gran wach" se an moun ki toulong nan la djerte, moun ka èche fè moun wè fon-tjè'y. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, "fè gran wach" se fè anchay ganm.

Wacha : t-l dj. Djole-djol ka matje bri an moun ka djoubake adan an chan kann. 2. Bri an van djok nan an piebwa oben anlè an chan kann, an chan bannann. Wacha-wacha, bri an moun ka dawne nan mitan an chan kann oben nan an laliwonn zèb wo.

Wajang : t-l-m. Fanm ka mennen lavi. 2. Nan sistenm-lang Trinidad la, fanm ka ba lari chenn ek ka pran nonm aleliwon. (tit an kalipso, wajang woman, Embryo, 1976)   3. Fanm ki konnèt anchay pàs nan dousin katjòt.

Waka : t-l-b. Potjel bay-kalinda eti moun ka wouvè-fèmen de talon yo dawlakataw. Pa eti J. Brown mete lanmòd nan lanne 70 la (ang. walker, dawnè). 2. Bay-Lavwa san konyen tanbou eti moun Gwadloup ka leve otila an konyen lanmen san-rete ka toumbelele bay-lavwa a. 3. Anchay, an gran kannan adan an bagay. On waka pawol.

Walay : t-l-b-l. Ras chatou, octopus s.p.p, pi gwo ek pi molpi pase an chatou moun konnèt koulè wouj epi pat pli long eti moun ka kriye tala walay-kay. 2.  Ras chatou pi piti pase an chatou moun konnèt, ki trape anchay djing blankolo anlè wòb li ka rete anlè sinay la eti moun kriye, walay-sab.

Wamanta : t-l-p-l. Sad, lutjanus synagris, ki pe peze jik 300 granm ek ki trape anchay rel jòn anlè kò yo. Moun Matnik kriye yo awjante (Tatann), brakou (lestè karayib la)  òwmanta (O-Fanswa) armanta (Voklen) oben pag nan tout Matnik.

Wanga : t-l-b.Tjenbwa eti ka defolmante an moun. 2. Nan sistenm-lang Ayiti a,tout tjenbwa ki sèvi pou koubare an moun, defòlmante an moun. (kb. Ku-muânga, simen) Wanga-nègès, ras kouloubri, anthracothorax dominicus, ka bat zel nan bòdaj kay moun Ayiti. Sikriye.

Wangan : t-l-m.. Moun ka mennen an peyi, li tou-yonn, ek ka pran djoktoch politik la dèyè apre lanmò papa'y pou ladje'y nan lanmenb yich li nan dekou lanmò'y. 2. Mètafè politik an peyi. 3. Mètafè ki anlè  tout mètafè ki adan an peyi. Nan anchay peyi, wangan an se pawol bondje a nan lachè ek sán asou latè. (kkg. wűngã, mennen bèsio).  Farahon an se an wangan.

Wanni-wannan : t-l b. Nan sistenm-lang Gwadloup,langann eti moun pa ka konprann si yo pa adan toulejou. "Se konsa ou ye kongo pa konnèt pale franse, pa konnèt pale franse ka pale wanni-wannan" (pawol an kout-tanbou gwoka Gwadloup la). 2. Pawol  ka gare an moun.

Wap : t-l ch-b. Liann, mikania cordifolia, djok ek long asou owonzon ywit mèt ka voye an fèy nan potjel an tjè ek flè eti ka voye an tolonmel lannwit. Moun Matnik te ka pran liann tala fè dite pou tjwe vè, fèy la pou djeri pitji sèpan,  chouk la pou koubare kolera, rimatiz ek tjak katjòt. 2. Bri an kout yenn. "Pa menyen ti doudou mwen yan, ou tann misie, si w menyen y man ke foute w wap, wap konsa" (Pa minyin, Michel Godzom, Perfecta, 1976).  3. Kou an moun ka ba an moun, an bèt. "Epi man rédi an kod mawo. Man foute'y, wap, wap." (Misyé Molina, Georges Mauvois, teyat, 1966).  4. t-l-dj. Son-djol pou matje an toumbilad zoup.  wap mezanmi.

Watalibi : t-l p-l. Pweson lanmè, cephalopholis fulvus, kok-wouj pa plis ki karant  santimèt londjè, vièj ka bannzate ti pweson ek ti bèt-zekal anlè kay gran fondok, owonzon 20 mèt depi Florida jik Brezil. (kal. oüaioüáni, pweson-wouj).

Wawa : t-l m-a-l. Moun ankelele eti an moun genyen pou djoubake ba’y toulong èk pou ayen. 2. Moun ki anba jouk anlòt eti ka mennen’y kon lide’y di’y. 3. Moun ki pri adan an bagay pa ka rive ladje’y kontel wonm oben lapoud djab la. 4.  Nan sistenm-lang Ayiti a, machandiz eti machann pa rive vann. 5. t-l-k. Eti ki anba-jouk. Eti ki anba jouk anlòt moun oben an bagay. Eti ki pri anba sistenm moun-ankelele a. (aws. wãwã, tèbèdje).

Wawe : t-l m-a-l. Fanm ka trennen an lari. 2. Fanm ka mache epi anchay tibolonm. 3. Fanm ka koupe kon an razwè.

Way : t-l dj. Son-djol moun ka voye lè yo trape an falfrèt douvan an penteng frayik oben tenmbolizè. 2. Son-djol moun ka ladje lè yo pri oben yo kole yo ka fè an bagay yo pa te pou fè.  Way-fout, Pawol moun ka voye  lè penteng lan pi frayik ek moun pa ka wè lamenm ki paràd pou kore penteng ta'a.  

Wayayay : t-l dj. Kriye moun, tjanmay ka voye lè an moun ka ba yo an vole. 2. Kriye moun ka voye lè an dekou sistrayè bare yo nan lavi yo. 3. p-d. Eti ki ka kouri anlè koulè mawon lèkètè oben  jòn pou koulè lapo an moun. An ti koulè wayayay.

Welele: t-l b. Gwo dezòd moun ka fè nan lari. "Ren mwen maré épi lanm épi wélélé" (Monchoachi, Nostrom, 1982). 2. Bankoulele otila moun ka kriye, ka bay-kalinda nan lari.  3. Vide moun ka fè andewò dekou kannaval.

Welto : t-l b. Similak, ou wè'y ou pa wè'y, an moun ka fè anlè an moun pou pran an faro anlè'y oben an bagay eti moun tala te ni pou ta'y. 2. Zeskay eti an moun ka fè pou kouyonnen an moun, an krèy moun.  

Wèt : t-l d. Eti ki pa trape anchay lajè ek pa'a kite de oben anchay bagay pase nan menm tan. 2. Eti ki pa alèz adan an bagay. 3. t. Ti lari anchay detoun otila moun pe dawne nek machin pe pa bwatje."I koumansé kouri vidé adan sé wet labou Mòn Pijwen an" (R. Confiant, Marisosé, 1987). Wèt-anni-wèt, pa plis pase sa.

Wistiti : t-l b-s. Ti makak, simia jacchus, ki leve atè Brazil eti yo kriye Makak Para tou. 2. Moun eti ki farouch anpil.

Wòkòkòy : t-l d. Eti ki pa rive nan bout dekatonn li, ki piti ek titak flòkò. "Gadé'w tou blèblè, tou wòkòkoy" (Matinoia, Jean Bernabé, 1980) 2. Eti ki t'ak goglè. (yb. Wúkò-úkṑ, kayin-kanyank). Wòkòkòy vini ralba nan sistenm lang Matnik la.

Wolo : t-l j. Jout naje, kouri, mache, bay kalinda, voye dlo anlè moun epi pa-lanmen eti se tibray Matnik la ka fè nan dekou benyen lanmè ek bay lavwa, ka sèvi letal lanmè a tankon an tanbou. (kr. nn. Wo pou sispann anfwa ek lo pou dlo) 2. Pawol moun ka voye pou mande nouvel.  

Wondi : t-l m-n-b.. Tounen, pran an detoun. Wondi dèyè lekol la. 2. Fè an bagay vini won nan kase se bòdaj kare a oben rèch la. Dekati pianmpianm. 3. Djigilòp douvan an moun, an kote. 4. Antipile an dwel yonn lan adan an kannan desimal pou'y se ka vini an kannan yonnife. 5. Jès bay-kalinda pou wouvè se beliya a ek se marin-bèlè a (bouwo oben mazouka-bèlè) otila moun ka tounen nan lawonn a-la-devire zedjwi an mont. (fr. nn. rondir, epi rond) Nan sistenm-lang Gwadloup la, wondi se vini pi pre tou.

Wototoy : t-l d. Eti ki trape anchay konparezonni an zafè'y. Eti ka fè djèz. 2. t. Manni an moun ki trape anchay konparezonni an zafè'y. Mache wototoy.

Wou : t-l f-l. Tit-langayele fondas sistenm-lang pou nonmen an moun nan bokantaj-pawol tenkant an moun epi anlòt. Wou epi yo. 2. Dezienm grèd nan anpanpannay sis grèd moun, mwen, wou, li, nou zòt, yo. Wou menm ki wou menm lan. (ang. you, ou) .  3.  t. Zouti fè plat ek an manch eti moun pran pou sèkle tè.

Woule : t-l m-n-b. Fè an bagay tounen asou kòy pou ale douvan. Fè an mab woule. 2. Mennen an machin asou an londjè chimen fann. Woule loto ba an moun. 3. Mache kòdjòm, bay douvan san tjak. 4. Pase dawlakataw, epi anchay balan, san moun se ka rive trape priz anlè bagay ka pase a. Lavi a ka woule. 5. Bay nan an dekou oben an tan fann. Zouk te ka woule, tout moun te adoumanman. 6. Fè an son long, san toumpak ni diskoupaj. Woule tanbou. 7. Loveye, balansinen asou dlo. Gonmie ka woule plis pase yol. 8. Fè an bagay tankon an fil fè lawonn an bagay. Woule fil sèvolan. 9. Fè an toumblow long san diskoupaj. Nan dekou move tan, tonnè ka woule. 10. Trennen, fè mat-kare, pran so.  Tjanmay ka woule nan savann. 11. Bwode, apiye asou se "r" la nan pale franse. 12. Nan foutbol, fè ti pas kout, san depaye, pou fè an foutbol bidjoul pou gade. Resin Lawviè-pilòt te ka woule boul an tan Lajibie. 13. t-l-j. Ti pliye-koud moun ka fè nan bòdaj an twel pou kore tout defilaj. Fè an woule nan an pontalon. (frs. rouler, tounen woul). Woule-lanm, se dekou an lanmè kavale eti se lanm lan ka debaba lestè a, bòdaj lanmè. Woule-mango, se yonn adan se sèt bay-kalinda lalin-klè a. Woule won, pa woule kare, pawol moun ka voye pou di an moun sispann an kanman, sispann simen kouyon. Nan sistenm-lang Ayiti a, woule tèt kok, se bat-dous pou an nonm.  Nan sistenm-lang Gwadloup la, anwoule seyonn adan se sèt kout tanbou gwoka a eti moun Gwadloup kriye “balon”  delè ek eti yo te ka bay kalinda anlè'y ek an dwel twel. Woule se an bay-kalinda ki leve nan bout XIX^è siek la ek ka sanm an vals-pitje..  Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Se lajan ka fè chen woule wòch", an moun pe rive fè tout bagay epi lajan.

Woulo : t-l dj. Pawol moun ka voye lè yo aye pou genyen yo genyen an jout oben bat-lanmen pou salvaloure moun yo. "Yo ké pé di'w : Woulo !" (Georges-Henri Léotin, Mango vèt, 2005). 2. t. Salvalouray, bat-lanmen an moun ka voye ba anlòt moun, an krèy eti'y sipòte, an penteng ki ja pase. "22 Me nou kriye woulo" (bèlè, Ti-Raoul, 2004). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka toulong di "woulo, nou pran yo".  

Wouspel : t-l b. Dekou otila an moun ka sispann pou an tan fann an bagay eti'y te ka fè. Fè an wouspel. An wouspel la se toulong an ti tan kout nan an bagay ka woule anchay nan an tan pi long. "Sé jiskont an ti wouspel man té ka pran" (M. Norvat, Zwel lalin, 2002). 2. Ti sispann moun ka fè nan an mete-nan-brann, nan an djoumbat, jiskont pou vire pran djikanm apiye pi rèd. "Délè, pandan an ti wouspel, Mari-Klara té ka jété zié asou paj sé gwo liv léta-sivil la..." (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010). 3. Sispann nan an bat-lawonn politik. An gouvèlman ka katjete an wouspel nan toumbilad politik. 4. Nan mizik, ti kwaka asou yonn oben pliziè takpitak. (fgb. wunzèn, sispann).  Wouspel-brè-manje, wouspel moun ka fè nan djoumbat yo pou manje ek brè an bagay. Wouspel-madou, wouspel eti moun ka fè nan an koudmen pou brè an kout-wonm ek an madou dèyè'y.  Wouspel-midi, nan djoumbatwa, tan otila moun ka sispann djoumbate pou ale manje. Wouspel-tengendeng, tan otila an zanpanlan tengendeng, an djaz oben moun-bay-kalinda ka sispann an tengendeng pou vire pran djikanm.  

Wòt-tay : t-l b-k. Bay-kalinda moun Matinik ka leve nan kadriy. Moun ka bay kalinda ka doubout yonn douvan lòt, kadriy senk kanman, poul la, lapastourel, gwo-chalè, pantalon, ek  lafinal o galo. Yo te ka kriye’y konsa pou wòb fanm ka bay kalinda  ki te ka kouvè tout kò yo jik nan gad-janm. Bay-kalinda tala sòti Polonn rive Matnik nan pipirit XIX^e siek la. (frs. haute-taille, wòb).  

Wouze : t-l m-b-b. Voye dlo pianmpianm anlè an bagay, an kote. Wouze an jaden. 2. Voye dlo pianmpianm anlè an degra pou'y se pouse oben pa mò. Wouze flè pou yo pa fennen.  3. Voye dlo anlè an bagay pou'y se fredi oben pa brile nan solèy.  4. t-l t. Dekou voye dlo pianmpianm anlè an degra oben an kote . (lat. arrosare, epi roris, fifin douvan-jou). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Si dife pri an bab konpè'w, wouze ta'w" pou  fok vèy o gren chak kou malè rive moun ki toupe'w.

Wouzin : t-l d-l. Ti lapli fifinen eti moun pa ka tann lapli atè. 2. An ti djouz adan an brevaj pou mekte gagann an moun.

Wouzinaj : t-l b. Teknik wouze jaden toulong, pok-dlo dèyè pok-dlo. 2. Teknik fè dlo kouri-lawonn nan kannal pou wouze degra ki nan fondas.

 

Se Taillefond  Henri (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Comments

[Rédigé par : Martin]

Fòk ké ba nou sans sé "sigle" la kontèl "kkg." sé kisa. "t" oben "f". Fòk ké ba nou plis esplikasion ki sa, sé pa kouyon nou kouyon, sé konprann nou lé konprann.

[Rédigé par : Kanmo.Matinik]

Bonjou tout moun,

Es zot pé difizé lien-tala ba tout zanmi-zot ki Matinik ki Gwadloup ki Guiyàn. Sé pou fè étidian enskri adan Lisans kréyol la.

http://www.montraykreyol.org/spip.php?article5573

Mèsi anpil.