Abòdjò - adoumanman - ago - agoulou - akakwel - akra - atoumo - aye - azougoun

A : Prèmie lèt beyaba a. 2. t-f-l. Tit-fondas-lang eti ka apiye liannaj an tit-bagay  epi anlòt. Moun a kankan. 3. Tit-panpannè-tenkant ka matje "a" lè tit-bagay ki douvan ka bout ek an vwayel kontel nan "Gran-bèlè a" ek ka fè moun li tit-bagay la nan yonn-tou-yonn li.  4. Tit-fondas ka matje divini. W'a tire'y si'w se javel. 5. Tit-fondas pou matje manniè fè an bagay . Vini a pie. 

Aa : t-f-l. Tit-fondas-lang ka leve lide an toumbilad nan plodari an moun.  2. t-p-p.Pawol moun ki rete estebekwe douvan fantefrak lavi toulejou ka voye.

Ababa : t-d-y. Eti ki pa sa pale pou tout moun kòdjòm. "Ou pa lé di mwen ababa, an ? (G. Mauvois, Misyé Molina, 1987). 2. Eti ki rete estebekwe douvan tjek fantefrak lavi a, an penteng lavi. 3. t-m. Moun ki pa sa pale oben pa ka pale pou tout moun konprann sa'y ka di. ("Ou vale zekal krab la ou jete gwo mòdan an , ou di ou ni dan an lestonmak ou, ababa" (ababa, Malavoi, Jou ouvè, 1985). 4. Moun ki pa sa fè ayen epi kò'y. Rete ababa douvan an bagay se rete estebekwe, san pe di an bagay pou bidjoul, frayik oben desèvlan eti an dekou bidjoul, frayik oben desèvlan.
Abaka :  t-m. Moun ki pa sa pale. 2. Moun ki rete estebekwe douvan an penteng. 3. t-d-l. Pie-bannan, musa textilis,  moun Filipin sèvi pou fè fil eti yo kriye Chanv Maniy.

Abi abi kayiman : p-p. Nan lavwa-egal kannaval tala Abi abi kayiman mi djab la dewò. Se toulong pou di ago. Ago djab la eti ki pi fò pase kayiman.  2.  Pawol pou ba an bay-lavwa an balan. 

Abla : t-b. Pawol ki pa ka pran anlè pèsonn. 2. Pawol ki pa ni p’an ledjans, p'an lèspri dèyè'y. 3. Pawol pou ayen. (pyl. hablar, pale) 

Abo : t-l-m. Menm si; pawol pou teste an bagay rive kanmenm magre tout larel pa te sanble pou sa. Abo bèf la se woukle (nan Man Chomil, G. Mauvois)

Abò : t-p-p. Batje andidan. Abò an yol. 2. Nan kòtòf an machin ka woule. abò loto. Abò lapo pistach, anlè de pie, san an machin pou ale an kote ki nolfok.

Abobo : p-p. Nan mès-kriye-bondje Nago, pawol moun ka sèvi pou di an loa, eyala, pou di tout loa rive nan an doukou nawflaw oben pou di an bagay fèt yas.   2. Pawol moun Ayiti ka di lè yo aye, adoumanman menm. (fgb. abobo, respe).  

Abòdjò : t-d-k.  Eti ki zoute epi  anchay ranyon. 2. t-m. Moun ki t'ak soubarou. 3. Moun ka rete nolfok anba bwa, kote otila pa ni chimen pou ale. (yb. àròyé, pale anpil) Nan sistenm-lang -ayiti, kanman an moun  eti ka fè anchay ka nan an lakou. Eti ki pa ni p'an filin anlè’y.

Abòfiò : t-m. Moun ki kouyon kon de pie’y. "An tout manniè, toujou ni yonn-de abòfiò pou te plimen". (Kòd yanm, Raphaël Confiant, K.D.P. 1986) 2. t-d-k. Eti ki kouyon kon de pie'y. Apoda, kokofiolo, tèbè-dje. Nan sistenm-lang-ayiti, moun eti pawol li pa ni p'an pèz. Tèbè-dje.
Abolo : t-d-k. Eti ki pa djè trape anchay lespri. 2. Nan lang Gwadloup, eti ki pa ni anchay konprinet.

Abolòy : t-b. Dekou otila an moun abolo oben ni an manni moun abolo anlè'y. 2. Dekou otila an moun ka fè kon an tèbè.

Abouhou bia : t-p-p. Pawol pou leve lakou a, lè moun Matnik ka tire kont. Lakou a sipoze bay-lavwa kore “abouhou” a epi an “bia”. "Abouhou biah! J'ai très bien répondu au préambule" (La rue Cases-Nègres, Joseph Zobel, 1950). Nan sistenm-lang-matnik,  se anni pou wouvè kont lan. (ib. akùkò ùwà, kont, rarataj, badjolaj) Nan sistenm-lang Gwadloup la, kontè a ka di : "aboubou" eti lakou a ka reponn "bya" pou fè moun sav kont la bout..

Abouflèt : t-m. Moun ka vante machandiz li. 2. Moun ka badjole anchay ek pa fouti kore pawol li ek an bay-douvan. 3. Moun ki trape tak bouden, ki tak two gro. "Lajenès kon vie-kò, gran golèt kon sanndopi, abouflèt kon mègzoklèt" (Mango vèt, G. H. Léotin, Dezafi, 2005). 

Adelala : t-l. p-p. Kriye moun ka ladje lè zafè yo mele. 2. Dekou otila zafè an moun pa ka mache kon'y te ke le. 3. Kriye machann Gwadloup ka voye pou mande moun vini genyen machandiz ki anlè tre. (aws. addu’ā Allàh, predje). Moun Matnik ka di adjelala, tou..

Afro : t-l. d-k.. Eti ki yannen epi kontinan l'Afritk la, kontel afro-brazilero. 2. t-b. Potjel penyen-chive ki te leve atè Etazini epi ki te woule nan tout kontinan ameritjen an, kote ki trape afro-ameritjen (nèg-ginen) eti yo te ka penyen tet yo pou’y se pran fwaz an boul. Afro sirik, afro eti chive moun an pa ka kouvè zorey li.
Ago : t-l. p-p. Pawol moun sèvi pou mande si ni moun nan an kay. Ago lanmezon. 2. Pawol moun ka ladje pou fè eti moun oliwon yo, vèy-o-gren, pa fè fouben. "Jou malè yo di'w pa ni ago.." (Lakalida, gran-bèlè lisid). 3. Nan sistenm-lang-ayiti, pawol nanninannan pou kore fantefrak lavi oben nan mès kriye bondje yo, se pou di an "woulo ek tet-kole epi loa yo". Se an pawol yo ka voye pou fè se loa vini. 4. Nan sistenm-lang-gwadloup, pawol moun ka di an moun pou’y veye zafè’y, vèy-o-gren. 5. Pawol pou mande an moun vèy-o-gren. (yb. àgò, pawol moun ka voye lè yo rive kay an moun). "Lanmò ki ka rive san di pwangad, san krié -ago" (G.-H. Léotin, Mango Vèt,2005). Moun ka di "Ago", pou mande lè pase nan chimen.

Agoulou : t-m. Moun ka manje anpil epi ka vare tousa yo  trape. "agoulou danse pou nannan" (Konmbo, Joby Bernabé, 1978,) 2. Moun ki ni dan an gòj, ka gloupe dawlakataw. "agoulou w'a kale djol ou" (A. Stellio/L. Gabriel, 1930)  3.  t-d-k. Eti ka vare tout manje, eti bouden'y pa ka j'en plen. (aws. Agulu, ras kayali). Agoulou-gran-fal, moun ka anni anfale an manje san pran tan machonnen’y. Nan sistenm-lang-ayiti, an agoulou se an moun ka vèvèle malfentri, djab la. Nan sistenm-lang-gwiyann,  Agoulou-belevan, se an  moun ka vare tout bagay.

Akawa : t-b-l. Tit-tizi eti moun ka ba an pweson lanmè, aetobatus narinari, kòwporans jik 1.50 met ki trape anchay djing blan asou an lapo makaw. Moun Matnik kriye, Wakawa, lanj oben makawa tou. (kl. oüácaoüa, re) Wakawa.

Akaya : t-z. Zèb, Gynandropsis gynandra, owonzon senkant santimèt wotè, ka voye an flè blan ek tak viyolin tout lanne. Akaya ka jete an grenn eti ki nan an kòs. Zèb tala eti fèy la ka tjwit nan kalalou, ka pit ek ka fè moun swe anpil. Moun peyi karayib la kriye’y mouzanmbe oben kaya flè blan, tou. 

Akayou : t-l. Laliwonn ka leve nan bòdaj lanmè otila pa ni lanm ek sinay la pe poze. Akayou se an nich lavi, se la tout ti bèt lanmè ka leve, pofite avan pran gran dlo. (awk. acáyou, sinay). Bwa-mang nan lanm lanmè a otila moun ka ale tann tann filèt sirik

Akayouman : t-b-l. Pwason frayik. Dapre pawol kabechinaj, Kalinago, prèmie menntò karayib ki sòti nan bòdaj Orenok rive nan peyi-karayib atè-solèy, tounen nan pwason tala konsa’w wè yich li te mete’y nan lajol. (kal. acáyouman, kayiman). Lèspri papa lanmè a.  

Aleliwon : t-l. p-p. San rete ek an toumbele san p’an douk. 2. Dri, san p’an diskoupad. "Chouval-bwa te ka tounen-viré aléliwon" (Raphael Confiant, Kòd Yanm, 1986).  Aleliwon-ale, pawol lavwa-douvan ka voye pou mande moun lavwa-dèyè ek tanbouye mete plis toumbele adan an kout tanbou-toumpak. Pawol lavwa-koumandman ka voye pou ba chouval-bwa plis balan ek pou mizik chouval-bwa trape plis toumbele. Aleliwon-galba, pawol eti moun Matnik ka voye pou mande moun ka djoumbate epi yo mete an lanmen pi djok ; bwa-pou-ale.

An-an : t-f. Palab pou distopaye ek an moun, an bagay. An'an toulong mande poutji. 2. t-r-b. Tit moun sèvi pou di yo  ka  patate anpil oben yo pa nan topay ek an moun, an bagay. An an-an ka reponn an mande-pou-sav ek pe fè an wonn-palab li tou-yon. (Klg. an:an, epi an soukre kabèch). Moun Matnik  ka di en'en tou.

Anglouke : t-m-n-b. Vale an bagay glouk, san machonnen'y.  Agoulou ka anglouke manje san patate. 2. Manje an bagay, wang wang, san patate. 3. Djigilòp nan an tou, an bagay pi gran. Woule-lanm lan anglouke sab la.

Anhan : t-f. Palab pou teste an bagay. Anhan pa ni poutji. 2. t. Palab moun sèvi pou di yo  pa'a  patate. An anhan ka reponn an mande-pou-sav ek pe fè an fraz li tou-yon. (Klg. han:han, anhan). Nan sistenm-lang -matnik, moun ka di enhen tou. "Anhan pa ni poutji", pawol moun ka voye nan lang Matnik la nan dekou an bagay pa mande anchay pawol pou depenn li oben  apiye'y.

Anni :  t-f. Pa plis pase sa.  Anni de bra eti an moun ni. 2. Sa tou yonn. Anni pran sa toubolman 3. An bagay nan gran kannan. An bèt anni-pie. 4. Pa ni de karetel. pale pawol ou men anni respekte  lavi moun. 5. Se sa menm.     6.Yonn-tou-yonn. Anni an moun.  (angle only, yenki). Bèt-anni-pie, ni 10.000 ras bèt anni-pie oliwon-latè.

Annou : t-d-t. Tit douvan tit-mete-nan-brann lan pou matje an se-le, an larel-ale, an larel-fè, an rel-rive, tousa. Annou ale !  2. t-p-p. Lè'y tou-yonn, pawol pou di an moun fè debouya. Annou !  3. Pawol pou fè an moun pran tjè. 

Asoukwel : t-m. Doudou darling. Fanm eti an nonm ka jòlote anpil, tout lè. 2. Tjanmay, an tifi, eti an manman, an papa pi simie nan tout yich li. (yb. á:sikwɛ, zeskay pou trape branbrann).  "Ti asoukrel manman'y".

Atata : t-p-p. Pawol moun ka ladje pou di anlòt moun veye zafè’y. (yb. àtàtà, poutoulbon). Vèy-o-gren. 

Atè : t-r-b. Anlè fondas. Ranmase an moun atè a. 2. Nan grèd zero. 3. An kote fann oben kòtok. Atè Sentmari. 4. Isiya la konsa. Rete atè Mòn-wouj. 5. Latè-danmen a lè an moun sòti lanmè ka rantre. 6. t-d.y. Eti ki djòsol apre an fantefrak lavi. An peyi atè apre an ourakann pase. 7. t-m-n-b. Fè tilili. ni anpil. Mango-ten atè nan mwa Me. Atè-solèy, nan pawol maren-pechè Matnik, kabestè, kote eti solèy ka leve. Atè-solèy toulong nan kantekant epi anba-solèy. Lapli atè, lapli ka tonbe nan dekou eti moun an ka pale. Mete an moun atè se sispann pran men epi'y, sispann veye zafè'y oben pale ba'y.  Rete atè, se rete san ayen oben pa rive fè an bagay eti an moun te espere.

Atipidanm : t-p-p. Pawol lavwa-douvan Gwoka a ka di pou fè  tanbouye sav lè tjwe kout-tanbou a rive. Nan tankanlankantanm atipidanm wabap.

Atjeng : t-d-k. Eti ki leve gwo so pou bagay koubarè, malfentri yo fè’y. 2. Eti ka leve gwo so pou an ayen.  3. Eti ka toumbile lespri’y toulong. 4. Eti ki pa trape anchay kabral, ka bat-dèyè flouz. 5. Dekou fè gwo so ka pran an moun. (fb. akḙn, kriye anmwe)

Atjòpò : t-m. Moun ki kouyon kon de pie'y. 2. Nan lang Gwiyann lan, moun san p’an fondalte. Moun ki pa ni ayen nan kabèch li. (fb. atỏtõ, moun yo pa koupe lapo kal li).

Atjoupann : t-m. Moun eti ki mantje vidjòyte nan plodari'y. 2. Moun ki pa ni p’an konprinet.

Atò : t-r-b. Atjolman la, nan dekou otila an moun ka pale. 2. Lajounen-jòdi, se tan tala. 3. Dwe jòdi a.

Ayanman : t-l-dj. Pawol eti lavwa-douvan an ka voye nan bèlè a delè pou fè bay-lavwa a sonnen. Nan lang natifnatal-ayiti a,  se an djendjen nanninannn moun ka leve ek an mouchwè eti moun ki nan djendjen an ka fè pase nan lanmen yonn pou lot lè an simidò ki nan mitan lawonn lan mande yo. (djl/mdg. anama, agoulou).  2. Zanpanlan nan bay-lavwa nanninannan  Ayiti.

Ayayay : t-p-p.. Pawol-pale tjanmay ka voye pou di an bagay estebekwe yo oben an betiz ki fèt ek wonn-bwa ka vini dèyè.

Aye : t-p-p. Kriye pou dousin an bagay. 2. t-d-k. Eti ki anba tjek benndenzeng, tjèk dousin lavi. (yb. ayò, adoumanman).  3. t-b. Gloriye-lavi eti nèg mizilman Baya atè Brazil ka fè lè an lanne ka koumanse.
Ayòlò : t-b. Vè wonm moun Matnik ka brè sek san sitron ni siwo adan, san an kraz dèyè’y. 2.  An vè wonm konsa. (ib. àyòrò, kokiyaj ki sèvi lajan). "Apre sa, yo twa a ay pran an ayòlò epi boug Lajoso a" (Raphaël Confiant, Kòd yanm, 1986).

Ayòyò : t-d-k. Eti ki molpi, pa ka tjenbe djokte'y nan an liannaj katjòt. "Se pa mako mwen mako, se pa lèlè mwen lèlè, se pa ayòyò mwen ayòyò, fanm lan ka voye mwen nan ponm-kannel" (Manzè Lavi o, mwen ka monte kay Eleonò, yonn adan se bèlè nanninannan an). 2. Eti ki pè kò'y, ki pa doubout djok douvan an pas lavi a. 3. Eti ki pa ka mete ayen anlè kont li, ka fè djendjen toulong, pa ka mètafere adan ayen.

Ayouskous : t-p-p. Pawol pou mande an moun vey-o-gren. Gade sa.

Ayri : t-p-p. Pawol rasta, lespri bon vibolo. 2. An manniè pou di eyala. (ky. Jk., Irie, adoumanman). 3. Tan otila an moun aye toubannman pou rive moun tala se rive. 2. Dekou lavi zayann.

Aytal : t-b. Nan pawol-pale rasta a, manje san viann (flèch), san sel. manje anni degra 2. Manje eti moun pa mete ayen ki chimik adan. (angle Jamayik, aytal, natirel).

Azougoun : t-m. Tjanmay, ti-mafi eti manman'y oben papa'y, an moun fanmi li, jaja pou ti manni dous li. 2.  Fanm, nan laj brayes li, eti an nonm ka jòlote anpil. 3. Fanm ki bidjoul anchay. (yb. asűgún, fanm-maye).  

 

 

Se Henri Taillefond (Simao moun Wanakera) ki kabeche abstrak lang Matnik  ta'a.