Chap - chawa - chèlè - cheley - chigna - chouboule - chwichwi

Cha : t-l-b. Kos pistach ki trape twa oben kat grenn pistach adan. Tjanmay te ka pe fè kous cha-pitach nan kannal-dlo.  Nan lang Ayiti a, an "cha-madigra", se an kanmiyonn ka chaye an djaz ka sonnen mizik-kannaval eti moun ka bay kalinda dèyè'y. Nan sistenm-lang-gwadloup, "fè cha"  se cheley, fann tè ale, petey kouri.

Chab : t-l-k-m. Tit djendjen oben bon-konpè eti moun Matnik ka ba an moun ki chaben eti yo pa konnèt tit li nan dekou yo ka kriye'y. Tit chab ta'a toulong bay pou pliziè, "le chab" . Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka di "chablada".
Chabalabala : t-b. Pawol eti an moun pa ka konprann ledjans li. Wanniwannan. 2. Dekou otila an moun ka pale pou pale. (arb. Algharbiya, lang moun laba’a)

Chabalabap : t-l-p-p. Pawol ki pa ni p’an ledjans fann eti moun ka voye ba an moun pou di’y pale pawol li. 2. Pawol moun ka bay lavwa-dèyè nan mizik ka voye pou ba mizik la plis kanmouzaza.

Chabalap : t-l-p-p. Pawol moun ka bay lavwa-dèyè nan mizik ka voye pou ba mizik la plis kanmouzaza ek fè moun voye monte pi wo.

Chaben : t-l-d-m. Moun katjòt mal eti ki trape lapo epi chive jòn. "Sé sel bagay chaben tann" (Th. Léotin, Ora Lavi, 1997) 2. t-d-y. Eti ki trape lapo ek chive jòn pou an nonm. (frs. nn. chabin, ras kabrit). Plere, plere chaben, tit an bidjin A. Stellio, 1935.  3. Tit yonn adan se gonmie kous-gonmie Matnik la, Chaben an. Chaben-prel-si, chaben eti ki trapo lapo jòn klè ki pa ka djè pran solèy. Chaben-siwo, chaben ki pa ka mete tèt fouben'y toulong tankon piplis se chaben an. Chaben-tikte, chaben ki trape anchay djing mawon-rek anlè lapo'y. Chaben-toktok, chaben ka fè anchay ka nan an lakou ek eti ki fouben lavi.

Chabin : t-l-d-m. Fanm oben tifi ki trape lapo epi chive koulè jòn. "Gade chabin an, i di nou i matadò, misie a pa le'w ankò depi'w sòti Venezwela ; pò djab chabin an..." (A. Stellio/E. Léardée, Ha ! Gade chabin an, 1929). 2. t-d-y.  Eti ki trape lapo ek chive koulè jòn pou an fanm. "Nègrès blé kon chabin doré, kaprès, kouli, chapé-kouli, kalazaza, jik fanm bétjé yo di ki té ja pasé anba lonba'y" (G.-H. Léotin, Bèlè li Sid, 2010). 3. t-b. Nas eti plato anlè ek plato anba fèt ek banbou epi kote fèt nan fil fè. 4. Teknik vannri eti ka mare ansanm yann koulè wouj ek yann koulè mawon rek. 5. Tit yonn adan se yol, kous-yol oliwon Matnik la, Chabin an. (frs. nn. chabin, ras kabrit). Chabin-dore, fanm lapo jòn klè ek chive jòn koulè lò. Chabin-kalazaza, fanm eti trape lapo jòn ek chive nwè. Chabin-lannwit, fanm lapo koulè nwè rek.

Chap : t-l-d-l.  Dekou otila an moun ka ladje kote eti’y te ye towtow pou anlòt moun pa wè'y pati. Fè an chap anlè an moun. 2. Dekou pati an kote towtow vire lamenm. 3. Dekou pran douvan adan an kous, kous-kouri, kous-bekàn, kous-kanno. (pany. chapar, sòti/kr. nn. chape). Ti-chap, dekou ladje an kay-rete pou ale an kote oben adan anlòt kay-rete san kriye ago.

Chapo : t-l-b. Latifay bòdaj laj ek rek eti moun mete nan tèt yo pou pare solèy. 2. Ti sire fin eti nonm ka mete anlè lolo yo lè yo trape liannaj katjòt pou pa trape kalbòy katjòt. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Chapo kale se pa majò" pou fè an moun konprann se pa lè'y ka fè djol-fò pou'y se konprann an moun ke pè'y.

Chaponn : t-l-b-l.  Tit eti moun pa asou Gran-lawviè ka ba an pweson-lanmè, an ras ti gorèt, haemulon aurolineatum, oben haemulon chrysargerum oben haemulon flavolineatum, eti  pa'a peze 200 granm pase..  

Charabia : t-l-b. Pawol eti an moun pa ka konprann ledjans li. Wanniwannan. (arb. Algharbiya, lang moun laba’a).

Chaspann : t-l-b.  Ti botjit ki fèt ek an manch bwa epi an ti kwi nan bout li eti moun Matnik te ka sèvi pou pran  dlo nan ja. ".../... pas sé yon chanté kon an chaspann, pas sé yon chanté kon an ja..." (Nostrom, Monchoachi, tirad, 1982). 2. Nan sistenm-lang-gwadloup, ti kasol eti moun ka pann anlè an masonn ek ka sèvi pou chofe dlo fè kafe ek dòt ti bagay. (ang. saucepan, kasol). Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa : "Pran chaspann pou chaspo" tankon "pran an 6 pou an 9" oben "pran koko pou zabriko", kouyonnen kò'w.

Chaspo : t-l-b. Zouti voye wòch ki fèt epi de bout kòd ki mare asou an dwel nan tjwi otila moun ka mete an wòch oben an grenn galba, ka fè'y tounen epi anchay boulin ek ka ladje yonn adan se de bout kòd la lè'y trape kont boulin li ek wòch la nan karetel bagay la eti'y ka vize a. (fr. chassepot, tit an moun ki kabeche an kalte fizi). Nan sistenm-lang-matnik, "foute an moun an kout chaspo" se foute'y an kout tjenbwa pou'y se rete enpiok oben kalbòy toulong .

Chawa : t-l-d-l.  Dekou chaye an bagay ale towtow, san patate ek nan gran kannan. "Pou détounen chawa lapenn andéwò tjè-mwen" (Eric Pézo, Lasotjè, 2013). 2. Dekou ladje an zouk apre de o twa bay-kalinda kole-kole, lè zay pri, pou ale fè an bo, an bièz, oben trape liannaj katjòt, an tibray ek an katjopin, towtow. 3. Dekou an liannaj katjòt towtow adan an loto, nan tjek chimen-chen, kote pa ni anchay klète. 4. Tit an disk Mario Canonge, nan 1998. (pt. charroi, pòte nan charet). Nan sistenm-lang-ayiti, moun eti djoumbat li se pou veye anlè an moun, mèt oben mètrès li, mache dèyè'y pou lonje pal ba'y asou chimen'y konsa'y bizwen. Gran chawa, tit-dèyè mètafè kannaval te ba lendi-gra, mawyaj-vaval, kannaval Fòdfrans lan nan 2015.

Chawony : t-l-k-m. Fanm ka pit,  ki trape an lodè katjòt anlè’y. 2. Fanm ki pa ka benyen. 3. Fanm ka pran nonm aleliwon. (lat. caronia, bèt ka pit).

Chèlè : t-l-k-m. Tit an nonm ka ba an fanm eti'y ka choubouloute. 2. Fanm eti kanman'y ka redi lanvi dousin, lanvi lèwdou-tjè-koko. 3. Fanm ki ni anchay djèz, anchay ganm nan ale-vini'y. "Chèlè man ke deraye'w, man ke deraye'w, man ke dekale'w" (pawol an bèlè-dous). Nan sistenm-lang-ayiti, moun ka di "chodin".

Chèlèlè : t-l-b. Ganm, djèz an moun ka fè pou fè moun wè’y. 2. Ti jès dousin eti moun gran-bouk ka fè pou apiye rel kabès yo.  3. Kanman dous an moun ka pran douvan anlòt moun, an krèy moun.  "Bouch Omè té koud magré lo chèlèlè-a sé boug-la té ka fè épi'y la" (R. Confiant, Marisosé, 1987). Lèlè.

Cheley : t-l-m-n-b. Petey kouri san gade dèyè pou madang ka vini. 2. Bat dèyè nan an goumen, kaye.

Chèlou : t-l-m-k. Manje eti zendjen Matnik ka fè ek frisi mouton an ek anchay mandja adan. (tm. a:kalu, woch plat) Kolbou.

Chennda : t-l. m-n-b. Foukan nan an bat-zie douvan an moun, an bagay ka rive towtow ek anchay balan. "I té ka krenn fanm-lan té za chennda anlè pò-a" (R. Confiant, Marisosé, 1987). 2. Chape kouri zoup. (Kr. pawol "bay chenn" lan eti moun toumpotjole). Cheley.

Chèpi : t-l. b. Lak eti pechè ka chiktaye epi ka simen anlè letal lanmè a pou fè pwason vini. 2. Ti dwel an bagay ki ka pouri. "Anba bwa, nou ja chèché kò an chèpi" (Monchoachi, Konpè Lawouzé, 1980)  An moun an chèpi se an moun ki an chen, an delala.

Chi : t-l. p-p. Pawol moun Ayiti, Gwadloup ek Matnik sèvi pou kouri dèyè poul la. (pk. choué, kriye poul) 2. Pawol moun ka voye pou  voye kracha anlè an moun.  

Chigne : t-l-m-n-b. Plere toulong pou an tjanmay-piti. 2. Plenyen pou pè an tjanmay pè an moun, an bagay.

Chikannen : t-l-m-n-b.  Voye labou pou fè moun sav lide yo pa ka teke epi ta moun ki ka pale a.  2. t. Nan sistenm-lang Ayiti a, zèb eti moun ka sèvi pou rimèd razie. (brt. chicannein, voye-labou) .

Chinkay : t-l m-k. Ti dwel tou-piti-piti ka towblip lè yo ka koupe pen oben bonbon. 2. Sa eti ka rete lè an bagay pete ek gaye oben lè an moun kranm-kranm an nannan.

Chòf : t-l-b. Manje chode moun Matnik ka fè ba bèt yo, kontel an chòf-fiyapen ba an kochon.

Chou : t-l-ch-b. Chouk, xanthosoma sagittifolium, moun pa ka manje, ka grate gagann. Grenn-chou, grenn ka leve anlè chouk la eti moun sèvi pou fè akra. Chou-karayib, colocasia esculenta, chouk moun ka manje epi ka voye grenn, ek ka bay nan karenm lan. Chou-koko, ti-gato ron epi an krenm koko anlè'y  eti moun Matnik ka fè manje. Chou-koko, dwel tann tèt pie koko a oben pie palmis la, eti moun ka manje. Chou-mol, chou-anba-bwa eti ka bay tout lanne a. Chou-pikan, palmie, Aiphanes minima,eti ki trape anchay pitjan pou moun Matnik te kriye'y gri-gri tou. Chou-ponmen, chou eti se fèy la ka fè an boul. Chou-pou-chou, an kout dan pou chak kout dan. 2. Potjel penyen se fanm lan eti yo ka tòde an pwenyen chive ek ka mete'y nan wonn  epi an zepeng-chive pou tjenbe'y. 3. Bonbon moun ka fè epi lapat yo ka tjwit  tòtiye ek yo ka mete an krenm adan'y. 4. Tit eti moun ki nan tjè-koko ka sèvi pou kriye kò yo yonn-a-lòt.  5. t-p-p. Pawol moun Ayiti, Gwadloup ek Matnik ka voye pou kouri dèyè kochon yo. 6. Pawol moun Gwiyann ka voye pou kouri dèyè poul yo. Nan sistenm-lang-matnik, moun ka di sa konsa :  "Chou pou chou", pa ni pase lanmen, se pou an moun vire-fè anlòt menm kout-chen oben kout-soubawou eti'y te fè'y.  "Lè'w mete chou nan tè se pa  pou'w fouye dachin" fok an moun sav sa'y le nan lavi a ek fok sa pran an larel mabial.  

Choubichou : t-l-b.  Ti lodè pie ka pit moun ka ladje lè yo mal lave pie yo. (frs. chabichou, lèt kaye)  2. t-m-n-b. Voye an ti lodè, pit pianmpianm.

Choubilatjong : t-l-p-p. Pawol lavwa-dèyè ka voye nan mizik pou pòte plis kanmouzaza, plis filin ek teste tout bagay dous, tout moun adoumanman.

Chouk : t-l-ch-b.  Dwel an degra eti ka desann nan fondas la, ale èche mineral  ba degra a nannan. 2. Fondas an bagay eti ka tjenbe djok an kote. 3. Kote eti an bagay plante. 4. Kote eti an moun leve. (nm. chouque, depi gl. tsükka, dwel tè). Chouk-dan se dwel dan an eti ki plante nan zo machwè a.

Chous : t-l-ch-b.  Dwel an degra eti moun oben van rache. An chous-bwa. 2.  Nannan latè nan anni an dwel eti moun ka rache pou manje kontel dachin, yanm, chou, kanmanyòk, patàt. 3. Moun ki ka rete an kote depi anchay tan ek konèt tout lavi kote ta'a. Fè chous se wè anchay tan pase an kote ; fè yich, trape an divini adan an bouk, an peyi. Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Sa rete espere, se chouk lavi" nan lide ta'a eti si an moun sa atann, lavi pe mennen tout bagay dous ba'y.

Chwenngwenn : t-l-k-m. Fanm ki gwo toubannman ek ka pit. 2. Fanm ki mal zoute ek ka pit.

Chwichwi : t-l-b. Son an pawol eti an moun ka tann san rive doye’y flouz, san rive konprann li. 2. Pawol dousin an moun ka ladje nan fèy zorèy anlot. moun. 3. Son lèkètè ki dous pou tann. 4. t-m-n-b. Voye pawol dous oben pale san fè gwo so ba an moun pou moun oliwon pa ka tann. Chofe zorèy an moun.

CSTM, Centrale Syndicale des Travailleurs Martiniquais, eti Frantz Agasta te doubout nan 14 Fevriye 1975, an lanne apre bidim leve-doubout sosial Janvier-Fevriye 1974 la, Chalve 74, nan tonnfakte kare-atè-lakay Force Ouvrière franse a, se Guy Cabort-Masson ki te mande y tonnfaktaj taha. Nan lanne dèhè, nan 1979/80, mapipi sobreka kabwataj MIM lan (Mouvement Indépendantiste Martiniquais ki te doubout nan 1^e Jwiye 1978), Marc Pulvar epi se konpayel politik MIM li a, te rive fè an bawouf asou kabwataj CSTM, sa ki te koupe krèy-defann-djoubakè a nan de dwel, yonn dèhè Frantz Agasta ek Daniel Marie-Sainte ek lòt la dèhè Marc Pulvar eti le de vire sanble nan dekou lagrèv chofè-kanmiyon janvier pou Me 1980 an, CSTM te ni de sobreka-kabwataj nan se lanne 80 ek 90 la, Daniel Marie-Sainte ek Marc "Loulou" Pulvar.

 

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak ta'a.

 

 

Obidjoul - obre - oliwon - onbligada - o-pipirit - ourakàn - owala

O : t-l. f. Tit-langayele tizi eti moun Matnik ka ladje pou reponn towtow, tankon kisa ? 2. Tit-langayele-tizi oti, ola, otila eti ka matje ki kote esa. O bonm siwo a pase ? 3. t-l. bz.. Tit-langayele eti ka matje an pantann aye  an moun di, fè an bagay oben wè an moun. Ti mafi o ! 4. t-l. dj. Son-djol eti moun ka ladje lè yo anba an chaleri, an zòy,  an atjeng, tout bagay ki rive zoup anlè yo.  5. t-l. p. Tit panpannè eti toulong douvan an palab ek ka anzandjale'y. Kouri o vant-atè.  6. Vèvel nimerik eti moun kriye zero. 7. Krèy san, eti moun ka matje O+ oben O-. (yb. o, ka apiye an palab). O-bouk, bò bouk, nan bouk la otila yo ka vann machandiz. O-chè, pawol moun eti an bagay ka tòtòy. O-Fanswa, se anni ba bouk ta'a eti lang Matnik la ka mete "O" douvan. O-Fanswa ka matche jòdi a ? O-fout, pawol moun ka voye lè an bagay ka tenmbolize yo. O-ho, pawol moun anba an tjè-sote. O-o, nan lang Matnik la, pawol an pantann dous. O-pi-gran, kannan an ki pi wo a. O-pipirit-chantan, douvan-jou, avan mel vole. O-pi-piti, kannan an ki pi ba a. O-plis, pi gran kannan an. O-wa-djol, plen jik nan laliman debòde. O-si-bondje-le, o-si-dje, si ayen pa vini koubare sa. O-siel, pawol moun ka voye lè yo pri anba an dezas. O-van, epi van an anlè ponm fidji, kabèstè, atè-solèy. Rive o-van Matnik. O-vant-atè, rive dawlakataw nan an kote, rive nan an bat-zie. Nan sistenm-lang Ayiti a, O-o se pawol an pantann dous. Nan sistenm-lang Gwadloup la, O-o, se pawol an distopay, an pantann defaltjan.

Ò : t-l. dj.  Palab eti ka ledjanse an tjè-senyen, an doukou-rache-tje mazonnaj, an lòbèy. Ò pò djab. (yb. ò, ka matje an-an an) Nan lang Gwadloup la, Ò-ò se pawol an distopay, an pantann defaltjan, an bagay ka fè moun lapenn.

Obre : t-l. d-d. Eti ki ozabra, ababa djol-koule douvan an bagay krache-dife. 2. t. Moun ki wè bagay ta. Obre de sou, pawol moun Matnik ka voye douvan an moun ka fè koutja douvan an bagay krache-dife.

Ochan : t-l. d. Bay-lavwa eti moun Ayiti ka voye pou vreye an eya-manmay la ba moun ka rive adan an konsit. 2. t-l. k. Nan sistennm-lang Gwadloup la, eti ki ozabra, ka tounen toupi-mabial. 3. Eti ki aye, adoumanman douvan an penteng ki ka rive. 4. Eti ki nan chas pou pale asou an bèt.(fbe, oku). "Vaval rive, tout moun ochan".

Òf : t-l. d. Eti ki pa andidan. Lavwa òf. 2. Eti ki ka fèt nan dewò an lantiray. (angl. off screen, andewò an panpantwa). Festival  òf. 

 

 

 

Se Simao moun Wanakera (Taillefond Henri) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Vadray - vaval - vèvè -vibolo - vidjò - volpòn - voumkele

Va : t-l-b.  Golèt ki trape an zoko fè zetoke nan bout li eti pechè Matnik sèvi pou fere gwo pweson ek redi yo monte abò kanno  yo.  Nan sistenm-lang Ayiti a, "va" eti se an palab-tizi "ava", ka matje tan-divini an. 2. t-l-n. Bout-bwa prenti oben ek an zetok-fè eti moun Ayiti ka sèvi pou pitje pweson. 3. Modikchon moun ka voye anlè anlòt. Vamalore. 4. t-dj. Palab moun ka sèvi nan kadafa vodou pou kouri dèyè an move lespri, voye'y lwen. 5. Pawol moun ka voye pou fè an chen mòde  an moun. "Fè yon va sou", se vare, vole asou, koubare an moun. Nan sistenm-lang Gwadloup la, an "va" se an banbou twa-dan eti moun ka sèvi pou pran kribich. "Bay va" , se peche epi an va. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, "va" se an pawol moun ka voye lè yo ka voye modikchon ba an moun.  

Vadè : t-l-b.  Marinàd sale eti moun ka ba se Sen an nan kadafa zendjen. 

Vadray : t-l-m.  Moun move mès, moun eti kanman’y pa nan larel an lakou. 2. Moun eti lespri'y ka toumpakte ta an lakou-moun. 3. Moun ka fè  ka aleliwon.

Vadraye : t-l-m-n-b. Ba lari chenn ek fè anchay ka asou chimen. 2. Drive nan tout chimen  ka vòlè bagay moun oben ka vini djenm asou  moun  nan lari.

Vakabon : t-l-m.  Moun eti ka fè anchay ka nan an lakou-moun, an lakou-peyi. 2. Moun ka fè konpè'y anchay kout-chen. "Vakabon key palé'w mal, ou pa sav sa ?" (Misyé Molina, Georges Mauvois, 1987). 3. Moun ki pa ni p'an fiyes, p'an filin nan zafè'y. 4. Tit eti moun ka ba an moun yo pa konnèt kòdjòm men ka ale vini nan laliwonn yo. 5. t-l-d-k. Eti ka fè anchay ka, anchay bagay ki pa nan lespri an lakou.

Vakabòn : t-l-m.  Fanm eti ka pran nonm aleliwon, pou ti lajan oben an branbrann. 2. Fanm ka kòne mari'y oben bòbòy li. 3. Tit eti moun ka ba an fanm ki ka ba lari chenn ek dikanman'y  nan patabol oben an manni pektekole ki fè moun wè madafa'y oben lawda'y. 4. t-d-l-k. Eti ki ka pran dousin katjòt epi piziè nonm nan menm dekou a

     

Vakabonajri : t-l-b.  Ka eti an moun ka fè nan an lakou ek ka leve falfrèt anlè moun. "Zouti de kon sa douvan tout sé moun-an ki ka sanblé anba kios-la an pawol vakabonnajri ki fè yo ri" (M. Norvat, Zwel lalin, 2002).  2. Kout-chen an moun ka fè anlòt eti ka koubare'y asou chimen vanse'y. 3. Kanman eti ki pa nan larel an lakou, an peyi.  

Vale : t-l-m-n-b. Fè an nannan pase nan gagann, san machonnen'y. Vale an zo pweson. 2. Fè an bagay dlo rive anlè fal san siwote'y. 3. Manje an bagay towtow. Vale lang, se vire-lang, dedi. Vale kracha, se vire-lang. Vale an zo kracha se touse sek san trape lagrip ni manje an bagay an travè.

Valkande : t-l-m-n-b. Mache pou mache san sav kote ale. 2. Pati nan gaway, sa ki fèt fèt. 3. Sòti an kote ek anchay balan. Voye an moun valkande, se voye’y ponmlen, voye’y fote bouden’y.

Valkata : t-l-b. Welele moun ka leve nan lari. 2. Welele ki leve nan lawonn an penteng eti moun pa ka rive konprann flouz.( kkg. wàkasa, fè dezòd ek kavalad). Se plis nan sistenm-lang Gwadloup la otila "valkata" ka kouri lawonn.

Vanse : t-l. m-n-b.. Ale douvan. Mwen ka vansé asou chimen mwen" (Joby Bernabé, Konmbo, 1978) . 2. Bay-douvan, fè debouya pou rive an kote, rive fè an bagay. 3. t-b. Ti bay-douvan eti an moun an krèy moun ka fè adan an bagay.

Vare : t-l. m-n-b. Bay zoup anlè an moun oben an bagay. 2. Boke an moun an mannyè zoup epi anpil frengans fizik. 3. Bay antre adan an Peyi oben an kote epi tjoulize moun natifnatal. 4. t-b-l. Gwo pweson long, xiphias gladius, jik 100 tjilo ki trape an bek long eti vadray Matnik te ka pran pou pitje moun ki goumen ek yo. "Akondi varé ka zayé fimel-yo" (Jean Bernabé, Matinoia, 1982). Vare se pweson gran dlo eti moun ka pran nan lak. Ni de ras vare, yonn se vare-sendou ek lòt la pi piti se vare-fal-blan.

Vavari : t-l-b. Gren lapli ka towblip zoup epi anchay dlo, nan an tan kout. (mndg. wã-wã-ri, gran dig). Chouval-blan.

Vègle : t-l. m-n-b. Mete limiè nan zie an moun pou se koubare wè-douvan'y. 2. Kouyonnen an moun epi an pawol-siwo. 3. Pran lespri an moun epi an pawol, fè an welto anlè an moun. 4. Fè an moun pran dlo mousach pou lèt.

Venere : t-l-b.  Nevièm jou lapriyè apre an moun mò. Jou tala fanmi moun mò a ka ba moun ki vini brè ek manje. (lat. venerari, enmen). Rete-sonje.

Vibolo : t-l-b. Mete-nan-brann ale-vire dawlakataw an sikti oliwon an larel kalibich. "lè vibolo tanbou a rantre anlè'w" (E. Mona, Tanbou serie, 1984). 2. Ale-vire ka woule nan an toumbele dawlakataw. (lat. vibrare, digidi) 3. Toumbele an son. Vibolo an lavwa.

Vide : t-l-m-n-b.  Mete an dlo nan an botjit. Nan sistenm-lang Matnik la se toulong pou "vide adan an bagay". 
Vie : t-l-d. Eti ki pa nèf, krache-dife. 2. Eti ki trape an gran laj, ki la depi anchay tan. 3. Eti ki malouk, ki pa bidjoul pou gade. 4. Eti ki konpè, konpayel ek an moun. Vie frè. 5. Eti moun sèvi pou kriye djab oben fè tjenbwa. Li vie liv. Vie-blan, ewopeyen ki trape anchay rid, eti solèy brile depi anchay tan oben ki t'ak tèbè pou papa'y ek manman'y eti te leve nan menm tokay. Vie-fanm, fanm eti ki ja rive nan mafloray, gran moun chive blan. Vie-kò, nonm ki flòkò anba pwa laj li, ki ja pase pas. Vie-nèg, nonm gran laj ki ja pase pas ; moun ki djok nan tjenbwa, ki sipoze li vie liv. Vie-pawol, pawol ka flandje an moun, ka fè an moun lapenn. Vie-rèv, rèv ki leve moun nan sonmèy yo oben eti Bazil te ka chaye moun adan.

Volpòn : t-l-m.  Fanm ka mennen lavi, ka pran tout dousin katjòt  ki bay anlè chimen’y. 2. Fanm ka pran nonm aleliwon. (itl. volpone, an ras chen).  3. Fanm ka koupe kon an razwè. Vakabòn. 

 

Se Henri E. Taillefond   (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.

Yanm - yaya - ye - yeleley - yich - yoka - yol - youl

Y : t-l f-l. Palab-fondas sistenm lang la eti ka pran plas an tit oben an krèy palab eti moun ka pale oben ka matje ja nonmen oben matje ek pa le vire nonmen oben matje. Anni pran'y pòte'y ale. "Y" la se an potjel tizi li. 2. Palab-fondas sistenm-lang la eti ka matje an liannaj tenkant nan mitan an moun ek anlòt moun, an bèt, an bagay. Manman'y se moun Mòn-Poutoun, papa'y se moun Perou.  3. Palab-fondas sistenm lang la eti moun ka matje oben ka mete nan pawol yo pou pran plas an tit eti yo ja nonmen oben matje nan an liannaj tenkant nan mitan an moun, an bèt oben an bagay. Yol ou a penn nan ble, ta'y la tou.

Ya : t-l f-l. Janjolant a lè palab ki douvan ka bout epi an vwayel. Peyi ya. 2. t-f. Anran eti ki pa djok. 3. t-dj. Son moun fè nan magoul yo pou fè an bèt vanse, kontel an chouval.

Yabe : t-l d. Eti ki pa sa pale pou an moun. Tèbè. 2. Moun ki pa sa pale. (yb. yàgbè, trape kakarel). Togo.

Yan : t-l f-l. Tit-langayele sistenm-lang Matnik la pou vidjoze an tit, an palab-kanman, potjel ye. Jòy pran yan sokan nan ratjè'y la.  2. Tit-langayele sistenm-lang Matnik la pou depareye kanman pi djok, potjel pi nawflaw, an moun, an bagay,  nan an krèy moun, an krèy bagay. 3. tit-langayele sistenm-lang Matnik la pou depenn tout moun, tout bagay eti ki frayik oben anchay adan an bagay. Fanm lan plere yan plere. Nan sistenm-lang Ayiti a, se an rel limiè ka kouri towtow asou an kare-tè oben an bagay. Fè yan, se klennde, se fè zeklit.  

Yanga : t-l b. Bay-kalinda moun Jamayik ka leve otila yo ka dawne anchay. 2. Wòb ki bidjoul toubannman fanm Gwiyana ka mete. 3. Ti chimen moun Gwiyana ka fè ti bwèlta yo adan. 4. Bay kalinda epi anchay manni pèktekolan. (kg. nyanga, dawne). Gaspar Yanga eti yo ka matje delè Yanga oben Nyanga se te mètafè an gawoule ninang-founang nan laliwonn Veracruz atè Meksik nan 1570, ek lanne apre te kabwate an lakou nèg-mawon, (palenque yo ka kriye sa nan lang panyol la) ki dapre rarataj la te tjenbe trant lanne, jik nan 1609, lanne otila yo pran an dal anba sapatony panyol la eti ki te ankatibe Yanga.

Yea : t-l dj. Pawol moun ka di pou voye an bonjou towtow anlè anlot moun ki ka pase fè zafè'y.

Yeba : t-l p. Pawol moun voye pou di yo rive sav an bagay. (lg. yeba, sav) 2. Pawol moun Gwadloup voye pou fè an bay-lavwa sonnen, pou toumbelele’y, kontel "owa" Matnik la.

Yela : t-l p. Pawol yo ka voye pou di an moun lyannaj yo trape epi’y lè yo jwenn li an kote. 2. Pawol yo ka voye pou koumanse koze nan telefòn.

Yeleley : t-l p. Pawol moun ka di moun yo yo aye jwenn anlè chimen yo. 2. Pawol moun voye pou apiye respe yo pòte ba anlòt.

Yenk : t-l b. An toupiti-ti dwel adan an bagay. 2. An ti kannan adan an bagay. An ti-zizin.

Yepa : t-l dj. Pawol an moun ka voye ba anlòt lè yo jwenn an kote otila yonn pa te ka èspere wè lòt. 2. Pawol an moun ka voye ba anlòt lè yo ka jwenn de oben anchay kou nan an menm jounen. 3. Pawol an moun ka voye ba anlòt lè yo pa djè konnèt oben yo pa konpè depi anchay tan. (yrb. yéèpà, pawol an pantanm). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di tou : yeha, yela, ye-leve, yeley, yeleley, eya, eyala, holo, hola, woyo, tousa epi dòt.

Yisale : t-l dj. Pawol tjanmay lakou lekol ka voye pou chofe an goumen, pouse bwa anba dife. Yisale-yisikre, pawol pou chofe an goumen.

Yisikre : t-l dj. Nan pawol ta'a yisale-yisikre eti tjanmay ka voye pou chofe an goumen.

Yoka : t-l b. Fou-chabon bwa-kanpèch moun Manik ka fè eti chabon an sipoze brile pi lontan pase fou-chabon ki te ke fèt ek anlòt bwa. (fgb. yökõ, tou fouye). Fou-chabon.

Yole : t-m-n-b. Fè yol kouri, fè jout yol. "Yole, yole yol la" (Lé yolè, M. Ransay/G. Francisque, bois d'Ebène, 2007). 2. Fè an kanno kouri asou lanmè.

Yolè : t-l m. Moun ki batje asou an yol ka fè kous-yol oben ka pòte an yol anlè nan kous-yol.

Y
Youl : t-l b. Koup chive eti moun raze tèt sek pou pa rete p’an chive anlè tèt li. 2. t-d. Eti ki raze pou pa ni p’an chive anlè kabèch li. (zanpanlan sinema, Yul Brynner)    Nan lang  natifnatal-matnik la, moun ka di tou, tèt-koko-sek oben sisi-mel ; nan sistenm-lang Ayiti a, moun ka di tèt-kale. Pran an youl, se koupe chive, raze tèt.

Youpiya : t-l dj. Pawol tjanmay ka voye nan djendjen lè yo adoumanman, nan pawol tala youpiya....youpiye. 2. Pawol pou di an pantann adoumanman.

 

 

 

Se Henri Taillefond  (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak sistenm-lang Matnik ta'a.

Zagaya - zanbel - zay - zetok - zitata - zoko - zòy - zouk - zwel

Za : t-l dj. Potjel "ja" eti se tjanmay la ek se gran-moun an ka di delè, lè yo ka zanzwenyen ; "tan an ka di'w sa a, yo za fini ek sa".  Nan lang Ayiti a : son-djel an brannzeng  zoup oben towtow.

Zabelbok : t-l ch-b. Zaboka, Persea americana, matrite eti ka klere nan pie oben nan panyen mete mi.

Zabitan : t-l b-l. Kribich gwo-mòdan, Macrobrachium rosenbergii,   ki leve Vietnanm eti moun mennen vini ladje nan lawviè Matnik ek moun ka pran nan panyen-basen eti yo ka tann anba woch lawviè.  Nan lang Gwadloup la, moun ka rete nan bitako oben nolfok anba-bwa ek ka fouye tè.

Zagala : t-l b-l. Pawol ka leve ek simèwje nan an lakou-moun san rarate an penteng fann. 2. Pawol-rapòte ka kouri ek ka leve kankan. 3. Pawol ka mete moun an djendjen. (ew. zädjálá, koyo nan soukou).

Zakari : t-l m-k. Pen rek, anchay fèy eti moun Matnik ka fè ek ka tjenbe lontan avan rasi. 2. Chapo bakwa plat moun Matnik te ka mete pou te fè bòdzè. (aws. zakăří, gwo lapo). "Zakari'y sé lévantay li" (G. Gratient, Fab' Compè Zikak, 1958).Nan sistenm-lang Gwadloup la, moun ka kriye zakari a diksionè tou.

Zalòy : t-l p-l. Ti pwason ka sòti nan lanmè bay nan bwak lawviè. Ti pwason moun fè kole-de oben marinad epi’y. 2. Boul an chouk oben an tòtòt fifinen eti moun Matnik ka tjwit nan lwil epi ti pwason ek zepis. (bg. zalò, pitjèt laliman). 

Zanbo : t-l-d. Eti ki farouch, ki nan briding toulong. 2. Eti ki kapon pou kouri douvan lonm li. (Kkg. nzambu, ras makak jòn).  "kikibi zanbo, zanbo, zanbo, lanmbo ; ayayay Maria.." (Ryco jazz, kikibi zanbo, 1968).  

Zanma : t-l-l. Fèy kann lan lè belizè koupe’y ek  ka sèvi manje ba bèf  oben yann pou fè sakatras. (fr. amarres, kòd).  2. Krèy politik te ka bat pou wangannite-politik Matnik ki leve atè Sentàn nan lanne 70 la anba kabwataj G. Malsa ek ki te sanble epi palantjè-peyi Lawviè-Sale anba kabwetaj M. L. Pulvar pou sitire MIM (Mouvement Indépandantiste Martiniquais) nan 1978.

Zanmbo : t-l-m. Moun ki migannen amerendjen epi Kongo. 2. Moun ki mègzoklet, ki ni yenki lapo anlè zo'y. (py. zambo, moun amerendjen epi kongo). "kikibi zanbo, zanbo, zanbo, lanmbo ; ayayay Maria.." (Ryco jazz, kikibi zanbo, 1968).

Zanpanlan : t-l. m-a-l. Moun ka fè djendjen adan an tengpenteng. 2. Moun ka fè moun ri adan an tengpenteng oben nan lavi toulejou. 3. Moun ki pa ka mete p’an chay asou kont li, moun ki toulong aye jik adoumanman. 4. Brannzè ka kouri-lawonn nan an piès-teyat. 

Zatrap : t-l-b. Sikti nan bwa oben an fè, dig eti an moun ka fè pou tjenbe an zibie, an bèt. "Nan zatrap lavi-a, pa zagriyen ki pri" Th. Léotin, An Ti  Ziédou  Kozé, 1986). 2. Tout dol eti an moun sitire pou kwennse an moun, koubare'y pou'y pa j'en rive. (fr. bg. étraipai, dig pou zibie). 3. Akwòkò, kwok-bwa oben ratjè, tout zouti pou tjenbe an bèt-bosal. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Zatrap bande pa konnèt manman", pa ni tanpri-souple ka tjenbe lè an moun pa merite'y.  "Zatrap bande pa konnèt sisi kagou" zavè tjou moun ki rete pri nan an fantefrak lavi. "Zibie ka bliye, zatrap pa ka bliye", se pa pàs lèspri an moun pa anlè an madang pou madang ta'a djigilòp.   "Mannikou fen fouben zatrap", lanmizè ka fè moun bliye rete vèy-o-gren.

Zawa : t-l. m-a-l. Moun eti ki agoulou, ka vare tout bagay. 2. Moun ka fè an moun an kout-chen. 3. Moun ka vòlè djoubak oben bagay moun. 4. Moun ka debatje kay an moun ek ka manje tousa moun ta'a ni. 5. Moun ka debatje nan an peyi ek pare vare tout bagay peyi tala. (aws. zàwàrà, fanm nonm li ladje'y).  "Sa yo ka krié fanm zawa, sakré manawa" (Georges-Henri Léotin, Mango vèt, 2005).

Zefirin : t-l-ch-b. Mango, mangifera indica, ka leve Matnik ek eti lèt la ka brile lapo moun. Moun Matnik teste mango tala pe tjwe an moun si kò moun tala cho lè'y manje'y. (fr. zéfirin, tit an moun). Zefirin se dènie mango an pie-mango.
Zeklit : t-l-b. Ti zobel-dife ka chape  lè an moun ka kwenyen de bagay metalik oben de wòklò, de wòch-volkan.   2. Ti zobel-dife ka volvote lè an flanm ka petaye. 3. Ti rel elektrik glaw ka fèt nan an bat-zie. 4. Bagay ka fèt towtow. Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Ti zeklit fè boukan-dife", Ti bagay bliye, pe rale gwo dezas.

Zekobel : t-l-b. An kalech adan an bay ki pete kontel an bagay nan vè. An zekobel danmjanm pete. 2. Zoko an woch oben an wòklò ki pete. "Pies bat zel, pies zekobel, pon tras" (Monchoachi, Nostrom, 1982).

Zelatris : t-l-m. Moun ka kriye  Bondje toulong. 2. Nan lang Gwadloup, moun ki toulong nan kadafa ka noble Dja san konprann tout lespri nobleri a limenm. 3. Moun ki toulong lanmes oben nan legliz. Ravèt-legliz.

Zetok : t-l. b. Sikti an bwa ka liannen de bòdaj douvan an gonmie oben an yol. 2. Bout djoumbate an zoko bwa oben fè eti ka sèvi pou pitje oben pèse. 3. Bout pli fin an bagay. 4. Bout tè ka kouri nolfok nan lanmè. Zetok-dangpantang atè Sentàn Matnik. 5. Krèy pi douvan adan an sanble, an gran-krèy moun. (frsk. stok, boutou)  Nan zetok, douvan douvan adan an èspò yonn-pou-lòt, kontel foutbol.

Zie : t-l. k-m. Dwel kò moun pou wè klè. Wouvè zie pou wè. 2. Brannzay pou wè klè. Fè an zie-dou. 3. Wè-klè flouz. "Zie lalin lan, kristal la adan latè nwè a". (Monchoachi, Nostrom, 1982) 4. Dwel kò moun ka pòte prèmie klète pou kabeche an bagay. Ba an kout zie asou. 5. Lanmen-menyen pou fè an bagay. Zie mètafè. (fr.pv. yeu). Zie-ble, masogan, moun ki leve nan l'Ewòp. Zie-bourik, mucuna urens, kannik nwè, grenn wonn rek eti an yann ka voye ek eti moun Matnik te ka woti fè an chodo epi'y pou detoksinen kò yo ek vidjoze. Yo te ka di tou, si katjòt an moun ka brile'y (pou koke ki dou) se pou'y pran de grenn zie-bourik an mal ek an fimel mete nan pòch li pou'y djeri.  Zie-bòy, zie eti ka fèmen pou miks kal-zie ki flandje. Zie-chat, caesalpinia bonduc, (grenn-koko-chat) kannik gri, yann anchay ti pitjan jòn ka jete an grenn eti tibray ka fote pou fè yo vini cho ek brile konpè yo pou fè djendjen. Moun Matnik te ka kraze grenn lan, tranpe'y nan wonm pou koubare koulant se fanm lan. Zie-dou, wouvè-fèmen zie towtow eti an moun ka fè ba anlòt pou leve tjek konfiolo, an lespri-konpè.  Zie-fèmen, flouz, san p'an tjè-sote. Zie-gade-zie, larel lavi otila an moun ka fè anlòt menm kout-chen eti'y te fè'y nan dekou douvan. Zie-klè, an fanm ni zie-klè lè fanm tala sipoze agoulou nan dousin katjòt, trape gwo-larat oben ka pran nonm dri. Zie-koki,  zie eti an moun pa ka djè wè klè adan, zie eti an moun pa ka wè sa ki nolfok adan. Zie-krab, cupania americana, piebwa jik 20 mèt wotè, eti fèy la ek grenn lan trape anchay tanen ek eti moun Matnik te ka pran pou djeri boulves ek kalbòy nan boyo. Zie-kreve, moun ki kalfou, moun ki pa ka wè klè. Zie-lasi, zie ki trape anchay kòchte pou moun ki fini leve oben zie ki pa lave.  Zie-loli, zie eti ka pran an tenkantaj ki pa menm ek sa moun an ka gade, zie ka kouri asou lagòch lè moun an ka gade asou ladwèt. Zie mariyan, Zie-pweson-fri, gwo zie eti ka pete an konpanyi  moun trape. Zie-nan-zie, nan dekou pran pawol masibol oben pran an pawol san ni manti an sa. Zie-wouj, kalbòy nan zie moun trape eti ka fè yo fote'y anchay pou an grenn sab yo santi adan.  An bat-zie, se nan an tan kout, towtow, san patate. Bese-zie, dekou gade an moun epi anchay respe. Blan-zie, ti lapo fin men rek, koulè blanni ka kouzè zie an moun. Brile zie an moun, fè an moun rete djol-wouvè asou an bagay.  Dlo-zie, dlo ka koule nan zie moun lè yo ka plere oben lè yo anba an falfrèt. Fèmen zie asou, se pran kanman moun ki pa sav, ki pa konnèt an moun an bagay. Gade nan blan-zie, se gade san pe fè ayen. Gran-zie, ras sad wouj ek gran djel, etelis carbunculus oben etelis oculatus, eti moun Matnik ka pran nan zen ek ka kriye vivanno oben viv-gran-fon tou. Kaka-zie, dlo jòn ka koule rek eti zie an moun ka ladje, lè'y ka dòmi. Kat-zie, linèt  gwo vè eti moun ka mete pou wè klè o-pre tankon o-lwen.  Kout-zie, rete-gade moun ka ladje anlè an moun, an bagay. An kout-zie se lespri an moun asou an penteng, an wach-lavi. Nan de Jete-zie, dekou gade an bagay, lonyen an bagay. Nan de koko-zie, san p'an manti, san bagay fòkò. Prel-zie, prel ka pouse nan bòdaj lapo zie moun. Ti-zie, ras sad, pristipomoïdes macrophtalmus, eti pechè Matnik ka pran nan nas. Wouvè-zie, dekou sòti nan matris manman an moun. Nan lang Ayiti a, moun ka di sa konsa : "zie (je) drandran"lè moun trape kalbòy zie-wouj ka grate. "Zie (je) pete klere", moun ki kouyon kon de pie'y, pa fouti wè bagay ka rive'y. "Gen zie (je) wouj" pou trape an djoubap epi an moun. Nan lang Gwadloup la, moun ka di sa konsa : "pa pè zie pou manje tèt", pou fè moun sav an moun pa pè di sa ki nan kabèch li.  Ni an pawol ka di tou, "zie kreve pa ka opoze kok goume", fok pa ka bat-dèyè douvan lavi-rèd.  Nan lang Matnik la, moun ka di sa konsa  : "kreve zie an moun" pou di fè an moun wè ek konprann sa anlot le'y wè ek konprann. "Gade an moun gwo-zie" se fè konsidire moun tala ka dwe an bagay. "Pa sa wè an moun an zie", rayi an moun pou pa le rete la eti moun ta' ye. "Sa zie pa wè tjè pa fè mal" pawol moun Matnik ka voye lè an bagay rive yo ek yo pa wè'y rive. "Gade pa ka brile zie", an kout-zie pa j'en tjwe pèsonn. "Zie betje brile zie nèg" pou lonje dwèt asou kanman se nèg-ginen ta'a ki ka pran tousa betje, masogan rarate pou pawol bondje oben nan lespri ta'a eti nèg-ginen an anba jouk masogan an. "Zie sèpan piti men i ka wè klè", nan men lespri epi "pa gade asou pie bourik pou ba'y pòte chay". 

Zig : t-l-b. Nan tek-mab, brannzeng moun ka fè ek gwo-dwèt yo pou ba an mab boulin ale toumpakte anlòt. 2. Nan wanniwannan toulejou, moun ki konpè-konpè ek anlòt, moun ki nan menm pàs, ki mennen menm lavi. (fr. nn. zigue, kapistrel). Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "kote zig pa ni may" pou fè an moun konprann fok pa moli lè moun ni an tèp ka woule. 

Zikak : t-l-ch-b. Ti-piebwa, Chrysobalanus icaco, ka leve nan razie tè sek ek ka voye  an grenn wouj glaw lè'y mi, eti moun ka manje lapo a ek ti nannan an ki anba lapo a. Ni moun ka pete grenn lan pou manje nannan an ki adan'y la. "Zikak titak rak" (Monchoachi, Bel Bel Zobel, 1978). 2. Ti kou eti tjanmay ka ba kò yo, yonn-a-lòt, epi bout gwo-dwèt yo anlè fèy zorèy. (kl. icácu:, prin bò-lanmè). Kalinago a te ka manje zikak pou pase ladjidjit. Nan an konpanyi lakou amerendjen atè Brazil, dite fèy la ka tizi kannan sik nan sán ka kouri nan venn moun.  Nan sistenm-lang Matnik la, moun ka di sa konsa : "Se anni an kou yo ka kouyonnen bòbò anba zikak" an moun pa ka kite anlòt kouyonnen'y de kou.  

Zobray : t-l-k-m. Tout zo soude yonn epi lòt pou tjenbe an moun, an bèt,  doubout. Zobray an moun yo detere. 2. Tout bwa-doubout ek bwa-travèy eti ka tjenbe kontel an kay, an yol, an sikti. Zobray an kay. 3. Sikti an plodari oben an matje lè moun tire tout ti lide-dèyè, tout kanmo ka apiye an lide.

Zobwa : t-l-b. Fachin bwa ka rantre anba lapo lanmen moun ka djoumbate bwa, moun ka masokade. 2. Ti kout dwet de konpè ka ba kò yo yonn pou-lot anba kot pou fè djendjen.

Zòkò : t-l-b. Mitan rèch an ponm oben an tòtòt eti nannan an ka lawonnen ek moun pa ka djè manje. 2. Tjè pi rèch an ponm kontel fouyapen, kosol, mayi, ponm-kannel oben zannanna. (ew. dzòkò, ladje anlè rèchte) Nan sistenm-lang Gwadloup la, chouk anba tè oben anba-dlo an degra otila nannan an ye, tankon nan baliri eti sistenm-lang Gwadloup la ka kriye "topinanbouk".

Zonbi : t-l-m. Moun ki sipoze ja mò ek pa rive trape plas li nan lantiray moun-mò ek ka vire asou-latè pou tòtòy moun. "Kontel an zonbi yo ba'y manjé sel" (G.-H. Léotin, Mango vèt, 2005). 2. Moun ki tou djèkèbi, ki anlè kò’y. 3. Moun ki pa ni tout lespri’y, ki tèbè toubannman. 4. Moun ki angoudi anba wonm oben an dròg-djok toulong kontel krak la. 5. Moun eti anlòt pran nanm li, ankelele, ka fè'y fè sa'y le. 6. Moun ka fè gwo tjenbwa, moun ki angaje, ki anba jouk djab. Rarataj zonbi a liannen epi sistenm-ankelele ki te woule nan peyi-karayib asou de siek. (kkg. nzumbi, moun-mò ki vire asou-latè). Zonbi-gare, moun ki pa sa fè ayen epi kò'y. Zonbi-lanmò, mas-kannaval eti moun ka mete anchay farin blan anlè fidji yo ek eti tout rad mas la nan koulè nwè. Fon-zonbi, kare-kay nan laliwonn Fòdfrans ek Lanmanten, alsa chimen Lajanbèt. Wòch-zonbi, gwo wòch-volkan, an mòn owonzon 274 mèt wotè, nan bay-antre anni-solèy/anba-solèy bouk Lawviè-Pilòt. Nan sistenm-lang Ayiti a,  moun eti an bòkò ka fè pran an toksin (tehodotoksin, frisi tjoutjouf la oben toksin kapolad la migannen epi pliziè fèy-bwa) ki ka mete’y nan katalèpsi, tere'y pou detere’y apre, lè soukou bay ek pou fè’y djoumbate pou ayen. Zonbi-dousman, se an moun ka soufè san di sa ba pèsonn. Zonbi-grenn, se an moun yo woutjate pou ale vòlè boujon kafe pou mete'y nan pie-kafe mèt li. Zonbi-jaden (oben zonbi-kadav) se an zonbi eti moun pa pe fè djoumbate pou kò'y ki angoudi. Zonbi-nan-bwa, se an ti-piebwa 50 santimèt, turnera ulmifolia, ka voye an ti flè jòn senk dwel. Zonbi pete sou an moun, lè moun ta'a vini fenyan. Zonbi-savann, se an moun ki te zonbi ek ki rive vire nan lavi toulejou. Nan sistenm-lang Gwiyann lan, zonbi-bareyo, mas-kannaval ka kouri vide nan bann, mare yonn-a-lòt epi an kòd. Lang Matnik la ka di sa konsa : "zonbi kay bagas di : jòdi se pa yè" pou fè moun konprann chak jou se anlòt jou, bagay ka toumbile. 

 

Zouke : t-l-m-n-b. Bay kalinda adan an zouk. "Pou nou ale zouke, zouke, zouke" (P. Saint-Eloi, zouke, 1985). 2. Bay kalinda anlè an mizik toumbelele. 3. Leve parètzòy toulong, pran lavi a tankou an dousin toulong. Nan sistenm-lang Ayiti a, brennen an bagay ek anchay djikanm. Soukre boskonn.

Zoukè : t-l-m. Moun ka bay kalinda adan an zouk. 2. Moun ka bay kalinda anlè an mizik toumbelele. 3. Moun ki toulong nan parètzòy ek pran lavi a tankou an dousin toulong. 4. Moun a djendjen ki pa ni ayen nan kabech li.

Zoukoun : t-l-m. Ti dwel pi rek an nannan kontel an ponm. An zoukoun karanbol. 2. Ti bagay mol eti moun pa ka rive manje nan an ponm oben an tòtòt. Nan sistenm-lang Ayiti a,  se an patàt ki wòkòkòy, ki pa ni karisti. Se an yanm bosle tou, discorea bulbifera, eti mayonmbo Ayiti ka mayonmbe nan mòn. (fgb. zunkàn, granbwa anchay yenn)

Zoulout : t-l-d. Eti ki pa bidjoul pou gade. Eti ki trape an fidji malfentri.  2. t. Moun ki pa bidjoul pou gade. Moun ki trape an fidji moun ka fè moun mal. (kr. zoulou, tit an lakou-moun l'Afrik) Nan sistenm-lang Ayiti a, an zoulout se an moun ki pa bidjoul pou gade. Delè se an moun ti lavi sosial, tou ; se an moun ka trimen nan lavi toulejou.

Zouzoun : t-l-m. Fanm ki trape anchay djikanm ek ki toulong nan brannzeng ka koumande adan an kay. 2. Fanm ka mennen nan an djoumbat. 3. Fanm ka mennen nan lavi sosial li. (fgb. zùnzòn, koumande)  Nan sistenm lang Ayiti a, zouzoun se an fanm ka fè tout bagay adan an kay. Se anfanm ki toufounen towtow, tou ; fanm ki vini an matoufoun-sendou.

Zòy : t-l-b. Sanslad jennen eti moun ka trape lè sèwvo yo agoye yo.   An zòy pe kouri asou kò an moun oben nan lespri'y. 2. Sanslad pitji an moun ka trape anlè kò'y ek ka tenmbolize'y. 3. Ti jennen an kalbòyri ka leve anlè an moun ek ka koubare’y lè'y pou woule alèz kò’y.  4. Nan foutbol, ti tjoke chivi'y moun ka fè anlè an moun ki trape anchay teknik pou koubare'y nan woule-boul la.  5. Ti dwel an bagay ki pete.  Zekobel, lech an bagay. (aws. zõg, doulè). Zòy-djoumbat, tjak ale-dous moun ka trape nan liannaj tenmbolizan yo trape epi moun ka djoumbate epi yo. Zòy-kabèch, ti bagay ka tenmbolize an moun.  Zòy-lavi, ti tjak lavi-toulejou eti ka tenmbolize  an moun. Zòy-lèwdou, ti fann-tèt moun ki nan tjè-koko ek ki jaja masibol yo ka trape. Zòy-spòw, ti kou moun ka trape lè yo ka fè  an spòw toulong.

Zwel : t-l-b. Djendjen tjanmay ka leve otila yonn ka kouri dèyè lòt eti ka fennte'y pou'y pa rive menyen'y.  "Man ka jwe zwel epi zòt tout" (Jilbè Grasian nan Fab Konpè Zikak, 1950 ek 1976). Zwel-sere,se an zwel otila an konpanyi tjanmay ka ale sere ek se pou yonn adan yo ale èche la yo sere, prèmie eti'y wè la'y sere ka pran plas li ek limenm ka ale sere. (ew. zíwòl, welele)   Nan sistenm-lang Ayiti a, zwel se an kriye moun ka voye lè yo anba doulè. Se an son-bazou tankon an so viyolon. Nan sistenm-lang Gwadloup la, zwel se an pawol moun ka voye pou di an  ka woule nawflaw. Tout biten zwel.

 

 

 

 

Se Henri Taillefond  (Simao moun Wanakera) ki matje abstrak lang Matnik ta'a.