Natifnatal-Wanakera-Karib

Kabeche lang natifnatal-matnik la

 

Tit ek pawol-langayele lang lan

 

 

                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kabechè plodari kreyol la di’w tout tit lang-an-frans lan pe kouri lawonn nawflaw nan lang-atè-matnik la, sa eti ka chaye twa lide defaltjè nan an kou tou-yonn ; prèmie a se pou lang-matnik taha pa se ka faktore  tit li ki ta’y, ni menm p’an pawol-langayele, tout se tit la, tout se pawol-langayele a te ke sòti lòtbòtsay debatje ek kouri lawonn alagadigadaw, san p’an toumpotjolaj ; dezienm lan, pou chaye lang-matnik taha pa se ka chaye p’an tit, ni pawol-langayele ki ta’y, se pou’y pa ni an divini-lang pou ta’y, si se pa fonn, pianmpianm oben towtow, nan lang-an-frans lan ; twazienm lan se pou teste tan pa ka pase atè Matnik oben moun-natifnatal-matnik pa te ke ni p’an priz (se se an ladje-vire-rale) asou tan eti gouvelman an-frans lan ka progranmen atè Matnik.  Tousa ka vire mete larel lide kanni taha eti lang natifnatal-matnik la se te ke anni an defolmantaj lang-an-frans lan, an ti lèspri rayi-mès-moun-matnik eti se plodari matjoukann-l’afrik la atè Matnik ka apiye, anmwe "la langue d’Aimé Césaire".

Sezienm konsit ALBA-TCP

 

Plodaye pou wangannite-politik karayib  

 

                   

 

 

 

 

 

La Habana, Kouba: Wonz peyi Karayib ek Amerik Latin ki bay nan 16^enm konsit ALBA-TCP (Alianza Bolivariana de los Pueblos de Nuestra América-Tratado de Comercio de los Pueblos) te vire apiye rel-rive lawonn peyi a eti se gade-pou-wè fè-yonn, pòte-kole, leve an yonn-a-lòt ek anchouke nan kare-peyi yo. Se pou se peyi Karayib la plodaye pou wangannite-politik se peyi a douvan politik antra ki le baboutje peyi Amerik-Latin ek Karayib la. Nan plan mete-nan-brann ALBA-TCP nan 2019, se pou rive dekatonnen an kalibich nan mitan se rel-rive 2018 la.

Nan dekou 24e konsit asou kalibich karenm-livènaj

 

OECS ka pòte kole ek peyi Pasifik 

 

          

 

 

 

 

 

Katowis, Polòy: Nan dekou 24^enm konsit asou kalibich karenm-livènaj, COP 24 (pou konsit kawbe-gouvelnaj), OECS ek kare-ti-peyi nan dekatonn nan lanmè-ble Pasifik la te mare topay pou goumen kore toumpak wakle-chalè a. Sobreka-kabwataj OECS, Dk. Didacus Jules te pran pawol ek Kosi Latu eti se sobreka-kabwataj PREP (Pacific Regional Environment Programme tankon progranm kare-peyi Oseani pou laliwonn lan) pou te gade pou douvan an pòte-kole nan mitan se de kare-peyi a. De sobreka-kabwataj la te depenn mete-nan-brann ki ka bay, kare pòte-kole ki pe fèt ek tout bokantaj sa-sav ek teknik-aprann.

Plodari politik dòmi-dewò atè Matnik la

Ki politik vire-lakay esa ?

 

          

 

 

  

 

 

 

Lanmanten, Matnik: Se depi de a twa lanne eti politikè atè Matnik ka plere asou kannan tibray ek ti-mafi ka ladje peyi a, ale rete ek djoubake lòtbòtsay, An-Frans pou piplis. Vini menm ni an katel tizi-kannan-moun natifnatal-matnik ek se pou politikè atè-lakay, machann-landòmi, badjole ale-vire asou an drive-nan-kabèch vire-lakay moun ki te ladje peyi a pou tout rezon yo te le. Nan ki peyi oliwon-latè, an politikè ke pe mande moun ki ladje peyi a pou ale rete nan peyi eti yo anba jouk li, ladje tout bagay ek vire vini nan peyi a, san toumbile, se se an kaka-nen nan peyi-ladje a ? Men, owala an moun ladje peyi otila’y wouvè zie, se pou‘y miyonnen an driv-nan-kabèch asou vire-lakay li.

An konsit FAO nan Karayib la

Ekonomi ble a

           

 

 

 

Bridgetown, Barbados: FAO (Food and Agriculture Organization) mare konsit epi djoubakè swen-bèt-lanmè Karayib la pou aprann ek sèvi teknik vann-genyen krache-dife pou rive pi flouz asou kawbe-tre  oliwon-latè ek palantje an faktoraj nannan pi longsay nan se peyi Karayib la. Douvan tousa katel oliwon-latè, tout dwel-ekonomi te ke ni pou dekatonnen liannaj nan mitan swen-bèt-lanmè, faktoraj degra, liannaj djok nan mitan machandè ek faktorè, dekatonn chenn fatorel pi anchouke ek ranbonni vire-doubout-pimpe douvan toumbilaj kalibich-karenm-livènaj, se sa Kirk Humphrey eti se kabwatè kawbe-gouvelnaj ekonomi ble a nan gouvelman Bawbad rete katjile.

8enm konsit plodayè-tèp-politik CARICOM

Nan dekou palantje CSME

 

        

 

 

 

Georgetown, Guyana: Nan plodari eyala’y, sobreka-kabwataj CARICOM, Irwin LaRocque, fè se plodayè-tèp-politik CARICOM lan tann ek konprann sa eti djoubak yo se pou mare an liannaj nan mitan wach-politik atè-lakay epi wach-politik kare-peyi Karayib la ek nan dekou mete-nan-brann CSME a (CARICOM Single Market and Economy pou kare-tre yonnife anba menm progranm ekonomi) ek dòt mete-nan-brann CARICOM, se pou yo tankon kare-gouvelnaj, vini toulong pi fondalnatal. Se plodayè-tèp-politik CARICOM lan santi yo pi pare-pou-bat apre konsit pantann kabwatè-gouvelman ki woule atè Trinidad-ek-Tobago nan prèmie jou simenn lan.

Konsit pantann kabwatè gouvelman pou lonyen mete-nan-brann.

CARICOM Single Market and Economy

 

              

 

 

 

 

 

St. Ann, Trinidad and Tobago: Konsit pantann asou de jou kabwatè gouvelman CARICOM lan pou te lonyen toumbele mete-nan-brann CSME a (CARICOM Single Market and Economy pou kare-tre yonnife anba menm progranm ekonomi) ek pou se faro sistenm taha se ranbonni lavi moun peyi-Caricom, bout epi an plodari gouvelnaj vire-kabeche, Plodari Sentàn lan asou CSME. Yonn adan se rel-rive fondok de jounen an se te an pran-pawol nan mitan se kabwatè gouvelman peyi-Caricom lan ek an konpanyi kabwatè djoubakatwa epi gouvelnaj djoubak la. Se Mia Mottley eti se kabwatè gouvelman Bawbad ek kabwatè gouvelnaj CSME a ki te kabeche pran-pawol taha.

An bidim kalèch memwa Matnik

Jòy Eletè Movwa

(1922-2018)

 

Chelchè, atè Matnik: Konpayel kominis la te pran piplis tan lavi Jòy Eletè Movwa ek se anni lanne apre eti’y te ladje lanmen tankon djoubakè-gouvelman-an-frans, nan lanne 1960, otila an karetel matjè-raratè piès-teyat te wouvè ba’y, nan lanne 1964, lanne eti’y matje Agénor Cacoul, a lanne 1966, lanne eti liv la stanmpe. Nan Agénor Cacoul, an kreyol-matje ka pran lang aleliwon epi lang an-frans lan ek, pou sav tout moun atè Matnik sav kominis la pa te le tann pale "lang kreyol", ale wè lang natifnatal-matnik, se pou kriye an woulo, lamenm la, ba matjè-raratè piès-teyat la. Nan Misyé Molina, 21 lanne dèyè, se "lang kreyol" la ki ka mennen ek lang-an-frans lan ka vini pran lang ek sa tou-yonn ka fè fondok karetel matjè-raratè Jòy E. Movwa a, an matje-rarate otila se lang lan pa ka fè de tjok goumen, bouk bouk, men ka pran lang, nan djoubap oben nan kanmouzaza, pou leve laliman lang yo.

24e konsit asou kalibich karenm-livènaj

Wakle-chalè nan van-laliwonn

 

          

 

 

 

 

Katowis, Polòy: Nan dekou 24^enm konsit asou kalibich karenm-livènaj, COP 24 (pou konsit kawbe-gouvelnaj), tout djing-kontaj wakle-chalè nan van-laliwonn ka klere wouj bòdò, pou fè plodayè mete-nan-brann  200 peyi ki vini nan konsit 3 pou 14 Desanm lan sav, tan an la ka bare yo ek fok fè debouya kabeche progranm mete-nan-brann  pou kore toumpak wakle-chalè a. Antipilaj dekou otila CO₂ ka fetaye, gwo kout chalè, laglas ka fonn, rel pete-lanm lanmè toulong pi nan tè, kare-sab bò-lanmè ka djigilòp, se djing-kontaj la ka fè moun tann ek konprann pa pe ni patate ankò.

Rel moun malere ki pi djok oliwon-latè ?

77% moun anba lanmizè-ble 

 

         

 

 

 

 

Pòtòprens, Ayiti : Dapre an lonyen-matje ki te stanmpe adan Wall Street Journal nan Sèptanm 2012 ek ki fondase asou djing-kontaj Bank Peyi-oliwon-latè lanne 2011 lan, Ayiti te ke, nan lanne 2012 la, peyi otila rel moun anba lanmizè ble te ke pi djok oliwon-latè, 77% se 10.123787 moun Ayiti a, pou an Faktorel kòtòf kòtok, (FKK pou Gross domestic product) 7,35 mil-million dola-etazini, 66^enm pi-piti oliwon-latè nan 2012 taha ek an FKK pou chak moun 726 menm dola-etaini an, se te  22^enm pi ba oliwon-latè. Tousa pou se tann ek konprann, se statistik taha pa ka apiye sa eti Ayiti te peyi pi malere planèt la tankon an konpanyi nouvelis Ayiti kouri rarate.

Ekonomi ek mès-manhe Karayib la

 

Dwel-ekonomi nannan-koko

 

                                            

 

 

 

 

 

 

 

Pòtòspany, Trinidad-ek-Tobago: Se pa jòdi eti nannan koko a fondok nan mès-manhe moun-karayib ek ka bay tankon an djing-fondalnatal kalibich-karenm-livènaj la ek mès-fondalnatal peyi-karayib-oliwon. Men, mi an mete-nan-brann krache-dife oliwon-latè la ka toumbile pòtre-glaw nannan-koko a nan an djing kabeche-nèfte nan faktorel djoubakatwa, nan kabeche-djezine branbrann ek nan larel an trape-lavi longsay. Nan 4 lanne ki fini pase, Caribbean Agricultural Research and Development Institute (CARDI, pou Kawbe lonyen-bouske ek dekatonn mayonmbòt nan Karayib la) nan pòte-kole epi kawbe-gouvelnaj vann-genyen oliwon-latè ek dòt kawbe-gouvelnaj, mete an bidim plan-divini nan brann pou palantje lizinay nannan-koko a ek pou ti djoubakatwa-koko atè-lakay la se vini de bidim djoubakatwa ka vann anlè kawbe-tre koko a oliwon-latè. Lawonn Peyi-ewòp Yonnife ek sobreka-kabwataj Peyi AKP (Afrik Karayib Pasifik) mete 27 million dola-etazini nan plan-divini 4 lanne a.