Apre toumvan nan Karayib atè-solèy

Hurricane Matthew

Miami, United States : Konsa'y rive anlè lanmè Karayib la otila dlo-lanmè a pi cho pase ta lanmè-oliwon Atlantik la, Matthew toumpotjole nan an ourakann, rel yonn epi van ka woukle a 120 tjilomèt boulin-an-hè epi anchay kout-van ki pi toulong djok. Nan dènie kouri-kanmo NHC (National Hurricane Center) Miami a, yè a 5 hè apre-midi, zie ourakann Matthew te ka bat lanmè a 240 tjilomèt anlè-solèy/anlè-solèy/atè-solèy Kourasao epi an boulin-ale a 28 tjm/b-h.  Nan de jou ka vini, boulin se van andidan an antipile, an ourakann se toulong van andidan ka woukle a 110 jik 295 tjm/b-h.

An toumvan pase chimen'y

Matthew ka bat lanmè

Miami, United States : Lapli, van, delestaj, piebwa-dechouke, tè-koupe, lawviè-debòde, lanmè-kavale, woule-lanm, Matthew pase anlè Karayib atè-solèy (Bawbad, Dòmnik, Gwadloup, Matnik, Sentlisi,  Senvensan epi Grinadin) tankon an toumvan tropikal epi van 90 tjilomèt boulin-an-hè epi kout-van a 100 jik 120 tjm/b-hè nan savann ek 150 tjm/b-h nan mòn. Nan dekou matje ta'a gouvelman Senvensan ek Grinadin konte an tibolonm alelouya-zakasia apre an gwo wòch kraze'y.  

Fifin-kwel nan van-oliwon

WHO kriye ago

Geneva : 92% moun asou latè ka respire an van ki pa kòdjòm dapre an lonyen-matje WHO (World Health Organization pou kawbe-gouvelnaj rete-djann oliwon-latè) stanmpe asou tit ta'a : Ambient air pollution: A global assessment of exposure and burden of disease, tankon fifin-kwel nan van-oliwon : an owonzonnaj rete-anba'y epi kalbò sa dekatonnen. Se kontinan l'Afrik (oliwon Sahara a), l'Azi anba-solèy/anni-solèy ek l'Azi anni-solèy/atè-solèy, kare-peyi oliwon latè ki pi pri nan kwel nan van-oliwon ta'a.

Liannaj ekonomi ek politik

Brazil/OECS

Castries, St. Lucia : Brazil le wè se ti peyi OECS (Organisation of Eastern Caribbean States) la fè plis kinès epi'y ek bidim peyi Amerik Latin lan pare pou wouvè lapòt ek kare-tre'y ba anchay ti djoumbatwa peyi Karayib. Nan 11 pou 17 Novanm ka vini, mètafè kawbe-tèp Brazil atè Sentlisi, Sergio Couri, ke vini epi an krèy 20 a 30 plodayè-politik Brazil ek mètafè djoumbatwa tou  eti ke pe ale wè nan dòt peyi OECS nan dekou dèyè.

An toumvan nan chimen

Matthew ka dekatonnen

Florida, United States : Karl pase anlè Bermuda ek ladje rel toumvan pou vini an kavalaj tropikal. Nan menm dekou a, National Hurricane Centre (NHC, pou Kawbe Lonyen Ourakann) la ka koki zie'y asou Invest 97L, an kavalaj tropikal nan 1770 tjilomèt atè-solèy/anni-solèy/atè-solèy karayib kabestè eti ka sitire pianmpianm dapre nouvel-pòte NHC. Sistenm ta'a ni 90% larel pou vini an toumvan dwe vandrèdi.

Plodari 24 Sektanm lan

 

Fè kakol, toulong fè kakol

Fè kakol se toulong goumen san gade wè pou mete lanmen anlè djoktòch politik la anfwa. Lide ta'a eti moun ka fè kakol ka anni bat pou kore an pàs yo ka pase, an kout-soubawou gouvelman atè-lakay oben peyi-lòtbòtsay antra, an krèy kabwataj, fè pou koubare yo. Fè kakol se te ke toulong an wach-lavi lamenm avan konsians politik la, an tan ka deboulinen tenkant anlè konsians politik la, dekou ta'a otila moun ka rive pran tout peyi a pou fè'y letjete nan divini. Fè kakol se te ke toulong nan tan-kòtok, san ale tjoke tan-divini ni menm tan-pase ; bagay ka woule nan dekou towtow epi tjouns ki anba lanmen moun.

Cumbre en Margarita

 

Movimiento de Países No Alineados

Margarita, Venezuela : Kanmouzaza-politik, pòte-kole ekonomi ek sosial, wangannite-politik, politik antra an konpanyi peyi anchay djoktòch sapatony, 120 peyi ki le apiye anlè pwa kò yo nan politik lòtbòtsay te sanble nan kare-tè Karayib ta'a nan dekou an 17^enm konsit. Se nan konsit Bandung lan atè Endonezi, nan 1955, ki te sanble 29 peyi otila Krèy Peyi San-jouk politik te sitire ek se nan konsit Belgràd la (Sèrbi), nan 1961, otila se anni Kouba ki te la tankon peyi Amerik Latin, yo te stanmpe'y tankon krèy peyi oliwon-latè.

Dife-pri ek soukou-oliwon

El Apagón de Puerto Rico

San Juan, Puerto Rico : An bidim dife-pri nan lizin elektrisite Aguirre atè Salinas, mete peyi a nan an delestaj san laliman ek 1.4 milion kay san elektrisite, nan soukou-aleliwon. Lizin elektrisite ta'a ka voye limiè nan tout peyi a ek nan wach-dèyè se pou se lekol la fèmen lapòt jòdi a jedi ek tout djoumbatè sistenm-gouvelnaj ke bay antre nan djoumbat yo owala midi sonnen. Jik isiya la kabwatè Autoridad de Energía Eléctrica (AEE, pou kawbe-gouvelnaj bawdaj elektrik la) pa sav sa ki fè dife pri ek faktore bibim delestaj ta'a.

Nan dekou rete sonhe

 

Ejèn  Mona

(1943-1991) 

Nan badjolaj toulejou yo, moun Matnik ka teste Ehèn Mona te ke pase nan tout mès-kriye-bondje ki ni asou latè. Tout moun sav moun Matnik enmen foute fè, wè lavi a tou gran oben tou piti-piti tankon nan tire-kont lan, pa pe ni mitan ; men sa vre asou an konpanyi pawol-mizik moun te tann Ehèn Mona kriye Jah Rastafaray, asou anlòt konpanyi moun tann li kriye Alah oben tit gran liv mizilman an, asou dòt pawol-mizik se pou mande "sovè Jezikri" padon ; menm si ni an tit "djouba de zonbi" asou disk "Rale rale" a, nan 1975, nou pa jenhen tann an pawol-mizik ba Ọlόrun (bondje ki fè lavi asou latè nan mès kriye bondje yorouba a) oben ba Chukwu (bondje ki toupatou, ki sav tout bagay ek ki trape tout djokte ek eti moun pa pe fè pòtre mete anlè masonn) Ibo a, ek anlè menm disk ta'a an tit "le Roi des Rois" ka teste Ehèn Mona te anchouke djok nan mès-kriye-bondje kretjen an menm si'y te ka kriye tit Shango nan tit "Pitié" asou an disk pi ralba pase bri-koko-mile nan bòdaj gran-chimen, La-Babylone, nan 1982. 

Tjouns laliwonn lan

 

Dlo-koko 

(Cocos nucifera)

 

Dlo koko a se pa nepi an tjouns frayik ki fini rive asou latè, se pa jòdi moun peyi gwo-chalè ka brè'y ek se pa vini eti'y vini brevaj moun ka fè spòw nan peyi ekonomi anni-machandiz otila yo pe trape'y anlè tout tre gran-magazen pou se ale konprann moun peyi gwo-chalè pa te ke sav sa pou fè epi koko a, brè dlo a pou flouze kouri dlo nan kò an moun, manje nannan an pou koubare oksidaj sán-nan-venn, nannan chou-koko a, nannan jèwm koko-sek la, an pie-koko se toulong an "piebwa san-epi tjouns".