Nan ladje pòte-nouvel mwa d’Awout la, bazil chaye :

Toni Morrison

(1931-2019)

 

 

 

 

 

 

 

Beloved¹, se senkienm nouvel-kabechinen eti Toni Morrison te matje, ek ki te fè dekinay nouvel-kabechinen te depenn li tankon an plodayè "wach-lavi anni zeskay" (realismo magico, Alejo Carpentier, Gabriel Garcia Marquez, Juan Rulfo, epi dòt matjè-raratè), pou respekte eti’y pa te ka respekte yonn-tou-yonn lavwa rarate a eti se fondas nouvel-kabechinen an. Beloved liannen epi Jazz ek Paradise, ek, pi dèhè ankò Love, se pou li ek konprann tankon an potjel lèwdou-tjè-koko eti moun-asou-latè ka leve, ba ek epi, dòt moun-asou-latè. Nan tout lèwdou-tjè-koko taha, se pa anni lèwdou-tjè-koko masibol, tankon nan Jazz, ki ka bay, ni an lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè ek nan dekou sistenm ninang-founang lan otila lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè taha te pe dechèpie jik sere nan an liannaj san pawol, bagay moun pa sa wè, ni tann, anni sansle asou’y, ek pou lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè ka chape anlè moun toulong, an lèwdou-tjè-koko lèspri-ladje-laliwonn eti ka bay nan Paradise.

Lakay Toni Morrison, lèwdou-tjè-koko a, menm lèwdou-tjè-koko masibol la, se pa anni an welto, se pa an raratè-matjè ki te la, anni pou bloublou lizè-liv li, nan bloublou a ni toulong an depareyaj laliwonn, an bat-dèhè, nan mitan moun ka li epi nouvel-kabechinen an eti’y ka li a. Isiya la, nan Beloved ek nan Love, plis pase nan Jazz oben Paradise, moun an ka li a pri nan an zatrap, tankon tout se moun-afrik-anba-solèy taha eti ki towblip nan barank bidim-kanawa ninang-founang lan, san yo te sav kote yo te ka ale, tankon si, nan lèspri Toni Morrison, lèwdou-tjè-koko a, lèwdou-tjè-koko se masibol la (ihunanya nke ochicho lang igbo a) tankon lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a oben lèwdou-tjè-koko kanmouzaza lakou-sosial la, ek nèhè menm lèwdou-tjè-koko lèspri-ladje-laliwonn lan oben lèwdou-tjè-koko ba gran-mèt siel la, toulong mele epi an sanslay rayi-moun. Se pou moun ka li pèd lakat nan chèche kilès moun ki kilès moun ek an menm moun, nan Love, Bill Cosey, se pe an nonm-maye, an nonm-maye-libèten, an makolèlè, an kaliè, an konpè, an papa, an papa-yich, an gran-frè, an ti-frè, an kòkòdò, an bakatrel, an mako, an kal-mò, epi dòt moun ankò pou an konpanyi fanm eti ka kouri lawonn tan-ka-pase a o-vant-atè. Se tout bililik-aleliwon kanman-fondok ki leve nan sitenm ekonomi-bitako a eti Toni Morrison te ka depenn ek se pou, lamenm la, fè eti mapipi raratè sistenm-bitako nan Amerik, misie Edouard Glissant (1928-2011), raratè-matjè Le Quatrième Siècle la, gade wè kote eti yo ka teke ek kote eti yo ka depareye nan nouvel-kabechinen yo.

Se pa anni pou plodaye asou bililik-aleliwon liannaj nonm/fanm lan, majò/majorin lan, ek se pa nepi pou gade an fanm pase nan lari a ek badjole asou mande rete an nonm se pe mande’y rete oben, nan pi òwdinè, dlo an nonm se te pe espere voye nan fant katje’y, se pou se rive konprann sa eti lakay Toni Morrison, nan tout lèwdou-tjè-koko taha, ni an wach-lavi fanm ek an janjol koulè-lapo-fidji ka toulong malakse. Se pou se moun rarataj la, se fanm lan, pa djè ni rarataj nonm nan se liv Toni Morrison lan menm si Bill Cosey se poto-mitan nan Love men ja alelouya-zakasia ek menm si Paul D ka ba lari chenn nan Beloved drivè debiele nan mitan kabèch, tjoke, longsay-ale, flandjay yo trape nan tan-ki-pase, tjè-senyen, lenbe yo te trape nan lèwdou-tjè-koko masibol yo te mare epi an nonm, an nèg-ginen, an nèg-soubawou ki pa te ke ka konprann ayen adan lèwdou-tjè-koko. Nan tout lakou-peyi, oliwon-latè, ni an depareyaj sosial nonm/fanm, majò/majorin, tifi/tibolonm, tousa, ek nèhè se pou se tann ek konprann fondok eti depareyaj taha te ke fondok nan anzobraytaj sosial la, we-feeling lan, nan fè lakou-peyi a ek pi douvan-douvan, nan kout-zie-asou-lavi, weltanschaung moun-almay la. Nan rarate depareyaj sosial nonm/fanm taha, se pou raratè-matjè Beloved ek Love la te toulong ale èche nan pase-pàs anba sistenm ninang-founang lan, tankon si sistenm taha te ke machokete lèspri ek kanman moun longsay-ale menm nan dekou eti’y ja djigilòp depi siek-tan. Ek, tankon si an moun-asou-latè te ke anni yich gangan’y, pa te ke fouti vire doubout pimpe dèhè an gwo-tjè, an lenbe, an labim-solo ; tankon si, nan vire-doubout-pimpe (resilience) taha, an lakou-moun pa te ke ale èche matjoukann nan tout wach-lavi oliwon, tout lakou-moun oliwon ; lakay Toni Morrison ni toulong an malaksay tan-ki-pase ek tan-lajounen-jòdi eti ka fè, delè, an menm moun se gangan an limenm, se menm semeda a, se menm lanmizè-ble a, se menm mare-nan-chenn lan, se menm lèspri-mare a, an bouk-kabrit ka fè kòn li anlè pitjèt pak la ek pa fouti kouri zie oliwon, wè la pak la ba pou janbe, tousa eti ka fè an rarataj bililik-aleliwon, si se pa an lelekou, an rarataj nan ble-rèch ek wòz-bonbon, nan mitan nèg-ginen ek betje otila nèg-ginen an djol-koule douvan matjoukann betje a ek pa sa fè dòt bagay, se se an welto, si se pa gade wè dekalkomani lakou betje a.

Se pa anni pou nèg-ginen atè Etazini an ki ti-konpanyi-moun adan lakou-peyi a ek ka pe vini oben vire vini moun-lòtbòtsay nan peyi yo nan chak kout-zie se betje a eti ki piplis ; atè Gwadloup ek/oben Matnik, otila nèg-ginen an piplis men pa fouti leve-doubout pou an gouvelman natifnatal-gwadloup oben natifnatal-matnik, ni bat pou dekatonnen lang natifnatal yo ek toulong malelive’y adan an depenn kreyol lòlòy, nèg-ginen ka toulong delantiraye peyi yo (to break down the territorial space), ek se pou lèwdou-tjè-koko yonn-a-lòt la, anzobraytaj sosial la, pa ka jenhen bay nan dekatonn vini pi prenti, bay nan an depareyaj longsay-ale, tjek ana’ kalina’ote, se nou menm ki nou menm mapipi lakou-moun asou-latè. Ek, si lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a pa ka rive pri, se pou lèwdou-tjè-koko masibol la, pa jenhen ale pi douvan pase an koke-djouk-djouk, "koke dou akouche pa dou", an kòkòlò lang natifnatal-gwadloup la, an rache-prel, "prel, prel, prelele, gade leta manman’w mete mwen". Se pou lèwdou-tjè-koko lèspri-ladje-laliwonn lan tou, agapé lang grek la, enmen moun-asou-latè kon ou se enmen wou menm, se bay tankon an driv-nan-kabèch, bagay moun debiele an mitan kabèch pou sav nou pou sav si se lèspri-ladje-laliwonn fok se ja kabeche laliwonn lan nawflaw.

Nan Beloved ek Love, nan Paradise tou, ni an bidim sansle-epi-djanmbel, toulong an mès kriye-djanmbel eti se tankon an lawonn pou vire doubout lavi ki depotjole, kraze, debaba, anba sistenm ninang-founang lan ek rayi-ras-nèg-ginen eti’y machokete. Men pou nèg-ginen an ki pran mès-kriye-djanmbel betje a pou ta’y, ki ka kriye menm djanmbel epi moun an ki mare’y nan chenn lan, ni anchay brazan, anchay kare brazannen, anchay kote otila bazil sere ka veye, anchay bawouf : nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, lèwdou-tjè-koko a ek rayi-ras-moun lan ka malakse, ou wè’y ou pa wè’y, se pa anni pou kraze, depotjole eti lakou-moun nèg-ginen an te depotjole ek yonn ka vare lòt, se pou te teste lakou-moun taha pa fouti fondase an divini pou kò’y, apiye anlè pwa kò’y, kabeche an sistenm-gouvelman natifnatal. An lakou-moun ki te rete pri nan tan-nanninannan an, anba sistenm ninang-founang lan ek kout-zie ble-frèt se betje a, an kare-plodari-kabeche ras-moun otila Toni Morrison limenm pa ka rive chape ek kare-plodari-kabeche ras-moun taha te ke pi anba pase kare-plodari-kabeche matjoukann afrik-ginen Aimé Césaire (1913-2008) a. Isiya la konsa, se pou rete la ka plere asou an djoubap nèg-ginen/betje ki pa ka jenhen bout, pàs eti nèg-ginen pase anba lanmen-gante-fere se betje a, depi zayann Afrik-anba-solèy la jik se chan-koton Alabama a, se kay brik-wouj Chicago a, tout kote otila lèwdou-tjè-koko mawon ; ek menm lè Toni Morrison ka gloriye an fè-kakol, se pou an manman-yich alelouya yich li nan Beloved, se pou an moun ki ja alelouya-zakasia depi anchay tan ka rive leve djoubap nan mitan yich-dèhè’y, ka vini rale pat yo, nan Love. Tousa ka fè ras-nèg-ginen Toni Morrison lan se pa te nepi nan menm lèspri ras-nèg-ginen Aimé Césaire a otila, tan-nanninannan, krèy sosial, mès-fondok, lang-pale (nou pa nepi sav kilès lang), peyi-natifnatal la, tousa te ka fè yonn epi ras-nèg-ginen an, ek se pou pèsonn pas av la nou ka ale.

Nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, se moun-rarataj la pri anba chay yo ka pòte ek yo pa ka rive chape, se se an kou konsa, anlè chimen-lavi yo, anlè kouri-divini yo, se pa menm an divini pou tan-ki-pase ki ka vire toulong, nan Beloved, Baby Suggs pa te ni chenn ka mare’y men "tan-nanninannan te ka sanm lavi’y jòdi-jou, an chay pou’y pa sa pòte". Se pou se mande sav lamenm la, ki nouvel-kabechinen ka pe rive nouvel-kabechinen si ayen pa ka toumbile, si se toulong menm fè a, menm penpenp lan, menm lanmizè-ble a, ek si moun-anba-chenn pa te ni tankon an èspere-divini-pi-dous pou ta yo ? Ki nouvel-kabechinen se pe nouvel-kabechinen si pa ni an rel-rive mès-fondok, politik oben sosial adan, si moun pa ka gade wè trape an faro lèwdou-tjè-koko masibol, nan lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè ki ka pe bay, si pa ni an plan-divini mès-fondok (kontel palantje an lang-pale oben ranbonni an mès-nanninannan) politik ek/oben sosial (apiye asou pwa kò, gloriye an wangannite-politik, teste an wayalachi politik, tousa) ki ka trase, se se pianmpianm ek si mapipi nouvel-kabechinen an pa ka gade wè trase chimen rive an kote ? Nan Native son, Black Boy, Uncle Tom’s Children oben The Long Dream, Richard Wright ni an plan-divini sosial ek politik menm si’y pa ka trase’y pou’y se kreve zie moun, ek se nouvel-kabechinen taha pa ka anni depenn liannaj nan mitan moun nouvel-kabechinen an, se pa anni pou depenn isenbokte se betje-etazini an oben plenyen asou rayi-ras-nèg-ginen ki ka bay. Menm nan The Five Cornered Square, Chester Himes ni an plan-divini sosial ek nèhè menm politik eti ka fè se moun nouvel-kabechinen an chape anlè liannaj nèg-ginen/betje a, toumbile kanman-fondok ek lèspri toulong jik pou an kole-fimel se sere anba wòb an masè. Nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, pèsonn pa ka rive chape anlè "kanman-fondok nèg-ginen" yo a, ek mi nou tout fout sav kanman-fondok se sa eti an moun pe toumbile. Es se te ke pou plan-divini politik ki pa ni ki fè si se anni lèwdou-tjè-koko, lèwdou-tjè-koko masibol plis pase tout, ki ka kouri lawonn se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan ? Depenn liannaj nèg-ginen ek betje-griyav, lonje dwèt ek kriye ago asou rayi-ras-nèg-ginen eti betje ka tjoke toulong, tousa pa pe ka bat tankon an plan-divini politik, se plis an djengèt-mal-papay, tout moun pou sav djoubap ras-moun ke sispann bay anni lè kok ke fè dan ; ek moun-asou-latè ni kont kabechinen yo pou ke sa doubout lide an ras-moun krache-dife lè pe ke ni ras-moun ankò.  

Se pou te ke konprann sa eti ki klè nan se nouvel-kabechinen Edouard Glissant an, Le Quatrième Siècle ek Mahagony pou piplis, nèhè menm La Case du Commandeur nan lide an mawonnaj lèspri, lide mawonnaj la te ka bat tankon espère-divini taha, longsay-ale. Ek se pou sa tann ek konprann, si ni an espère-divini longsay-ale, sistenm ninang-founang lan, limenm, te ka mete anchay dekou depareyaj nan brann jik delè pou fè wol fèmen zie asou mawonnaj la, nan sistenm ninang-founang atè Kouba depi wabap 18^enm siek la jik desitiraj sistenm lan nan 1886 (larel-gouvelnaj 1880 an te pare mete’y nan brann nan 1888 me yo bat li 2 lanne douvan), an ninang-founang ki te pran bwa mawonnaj la te pe vire vini anlè bitako a ek mande an pa-yaya ninang-founang (un viejo) pou plodaye vire’y ba’y. Se pou se tann ek konprann, nan rarate an moun ka rarate tan-nanninannan, lang-matje nan limenm fondok, se tit-matje a pa pe ni menm pwa-peze sosial ek politik nan tan-ka-pase, nan an laliwonn/tan-ka-pase pou anlòt ; an moun pa pe sa rarate nan lang-angle-etazini an tankon’y te ke sa rarate nan lang-angle-trinidad la oben lang-angle-jamayik la, ek an moun pa sa ladje an lang pou pran anlòt nan an menm pawol-pale tankon nou ka tann sa asou RLDM (Radio Lévé Doubout Matinik -Sel radio ki kantékant épi Pèp Matinik-) ek Radio APAL (Asé Pléré Annou Lité -Radio pèp la) otila an badjolè-progranm-radio ka li an liv oben an plodari gouvelnaj politik nan lang-an-frans lan ek ka depenn li nan an kreyol-tjòlòlò eti ka malelive moun atè Matnik ek ka mete lang natifnatal-matnik tòchon-pie douvan lang-an-frans lan, menm lang-an-frans dòmi-dewò se konparezon atè-lakay-matnik la. Pi nan fondok, nan an nouvel-kabechinen, lang kabechinaj la eti pa toulong menm epi lang-matje a, pou rive toumpotjole moun ka pe rive toumpotjole an nouvel-kabechinen, Juan Rulfo depi lang-panyol-meksik la jik lang-an-frans lan, ek se pou sa an pawol-langayele-itali ka pe di, "traduttore, traditore", an bagay tankon toumpotjole nan an lang pou anlòt se bay koraj pa dèhè, lang kabechinaj la ka machokete nouvel-kabechinen an silon rel mès matje nouvel-kabechinen lang taha (nouvel-kabechinen an pa pe ni menm fondokte a nan lang-angle, nan lang-yorouba oben nan lang-aymara a) men plis pase sa, silon pwa-peze tirad (poenm) lang taha nan mès-nanninannan tire-kont eti tout lang ni pou ta yo.

Rarate Toni Morrison ka rarate, lang-matje’y la ka gade wè chape anlè lang-angle-etazini an, delè konsa ; se anni pou fè an van wach-lajounen-jòdi pase adan, se toulong an djing nan kouri lawonn tan-ka-pase, nan ale-vini depi tan-nanninannan jik lajounen-jòdi otila moun ka li ka pe pèd lakat. Nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan otila se pou toulong mache dèhè an lèwdou-tjè-koko kase ki pa ka vire vini lèwdou-tjè-koko, sa eti pe apiye lèwdou-tjè-koko taha te pri nan tan-ki-pase men pa rive tjenbe pou asoukwel ek azougoun, bòbòyòt se pa menm ek bòbò, choukoun ek doudou-darlin, dòg ek dòwlis, dousin-katjòt ek kout-fouk, gwo-pwel ek lenmbe, koke-djouk-djouk ek koke-tou-doubout (konyen kanpe lang natifnatal-ayiti a), lanmou-jan-gwo-mòn (Tobago love nan pawol-pale moun Trinidad), lèwdou-tjè-koko-adoumanman, lèwdou-tjè-koko-chalerin, lèwdou-tjè-koko-mennen-vini, lèwdou-tjè-koko masibol, lèwdou-tjè-koko anni-sansle, lèwdou-tjè-koko vire-flanbe, miyonnen ek ponponnen, panmpanlanm ek pon, kanman djenm jik an wonn-bwa delè, yich-kòn, fanm-dewò ek nonm-maye-libèten, koukoun-lagli se chabin-zie-klè a, kay-sèt-yich-sèt-papa, ka fè tilili, lang-matje a pa sa rete adan an angle-etazini gran-jan-bel, moun wototoy, angle se betje a men ale tjoke Ebonics la, pawol-pale lakou nèg-ginen eti Toni Morrison pa ka jenhen èche toumpotjole nan tjek matje-angle bililik.

Nan se rarate-kabechinen Toni Morrison lan, lèwdou-tjè-koko ka bay, delè nan pangal, delè debòwdinen, delè frayik, delè tòde, delè rache-koupe, delè se pou’y te depenn li tankon an rete-mize-nan-chimen, delè depenn kon an welto-ou-wè’y-ou-pa-wè’y. Se pa pou an moun se ale konprann Toni Morrison te ka anni depenn wach lakou nèg-ginen an tankon moun ki la ka plenyen asou pàs sistenm ninang-founang eti gangan yo te pase ek tout wach-dèhè sa pe ka chaye tankon ti-lèspri dènie-ras-moun-apre-krapo, debòwdinaj katjòt la, bankoulele lavi-anni-dousinen an, ek apre vire-bat mès mafoudja afrik-anba-solèy la eti ka mare se fanm lan, tousa. Isiya la, lèwdou-tjè-koko a se plis pase an mande-sav-fondok (“love is divine only and difficult always”), se atankon an teknik mete pawol-pale nan brann pou trape an lanmen-djok pale, anni katjile sa konsa, rive moun-asou-latè.  

 

I – “I’m writing for black people” Toni Morrison lan.

“I’m writing for black people … I don’t have to apologise or consider myself limited” tankon “man ka matje ba nèg-ginen an ek man pa la pou bese zie pou sa oben plere asou mare sa te ke ka mare mwen..”, bagay ki te fè’y pran tit “black writer” (raratè-matjè nèg-ginen) a, toulong tou dous, san fè gwo so. Se te plis an welto-rive, se limenm te ka bay lavwa eti se pou pa te kite se dekinayè, se chikannè, betje-etazini an pran an pie anlè’y ek vini ka jik bat do’y pou sa ; se konsa eti’y te reponn James Baldwin ki te ka majole asou "an ti betje-griyav nan fondok kabèch chak nèg-ginen". Matje eti’y te ka matje ba nèg-ginen tankon "Tolstòy pa te ka matje ba mwen, an ti nègrès-badja 14 lanne anlè tèt li, atè Loren nan Ohayo-Etazini", se pou te tann ek konprann, matje angle-etazini’y lan pa te pe ka sanm matje angle-etazini se raratè-matjè betje-etazini an.

Se pa anni pou anchay pawol-pale AAVE (African American Vernacular English) a ki ka kouri adan ek ka kontel fè tit-rel-ye a djigilòp (“Not a house in the country ain’t packed to its rafters with some dead Negro’s grief. We lucky this ghost is a baby.” Nan Beloved) oben tire “s” nan twazienm moun an (“She need another white on the place”) se plis pou an larel rarate eti ka vire pran larel voye-pawol se tirè-kont lan. Tire-kont lan se dabò-pou-yonn an toumbele voye pawol la, fè’y kouri lawonn men nan toumbele taha se an kole tit yonn anlè lòt oben yonn bò lòt, toulong flafla: “darting, then pausing, Junior arrived at a sunlit stand of bamboo strangling in Virginia creeper”, an bagay tankon "Epi gran wach ka vègle, ek apre rete doubout pitjèt, to, Junior rive douvan an chan-banbou anba solèy rache-koupe ki te ka pèd lakat nan an welele liann-bosko". Toni Morrison pa te ka tire kont men djokte tirad la nan rarate’y la te la pou fè moun sav ni toulong an toumbele adan an nouvel-kabechinen ek toumbele taha te ka chape anlè lang-angle-etazini an.

Se plis toumbele taha, toumbele mizik djaz oben blouz la eti Langston Hughes te ka mete nan se tirad li a ki ka fè lang-matje Toni Morrison lan menyen bagay eti nouvel-kabechinen angle-etazini an pa te jenhen rive menyen. Nan menm balan an, se an lang-matje nan mitan de lang, yonn ki ka matje aleliwon depi nanninannan ek anlòt ki ka sonnen anchay rel-toukouloukoutoum ek se pou sa Toni Morrison te ka rive matje an nouvel-kabechinen epi an tilili lavwa-rarate otila an lavwa-rarate pa te nepi tras-sonnen anlòt oben tankon si yonn pa te ke lavwa-dèyè (lavwa-regle, lavwa-egal, lavwa-note, lavwa-djole) anlòt. Tilili lavwa-rarate taha la ka apiye tilili kanman-fondok adan lakou-moun nèg-ginen an atè Etazini.

Nan majole sa eti’y te ka "matje ba lakou nèg-ginen an", se pou se tann ek konprann lakou nèg-ginen an, "black people" la, plis pase an tilili kanman-fondalnatal ek mès-fondalnatal ki pou ka bay nan tout lakou-moun, se tout lakou-moun ki pa te adan lakou-moun WASP (White Anglo-Saxon Protestant) la, tout lakou-moun ki pa te nan lakou-moun piplis la atè Etazini, tankon Black Panther Party for Self-Defense te ka toulong apiye tit fondok taha epi an "The Panthers practiced militant self-defense of minority communities". Se pou se kabeche sa tou eti nan tan-ka-pase ek pou se ti-piti lakou-moun taha ki nan an lakou-moun piplis, bidim lakou-moun WASP la, liannaj ki te leve nan mitan yo pe ka toumbile, djigilòp oben vidjoze, nan rel anchoukaj yo adan lakou-peyi a ki limenm anba gouvelnaj lakou-moun piplis la.  

Nan matje an moun ka matje an nouvel-kabechinen oben tjek tirad, se toulong anni pou moun ka li nouvel-kabechinen an ek jenhen pou moun nan lakou-moun otila raratè a leve. Ek, menm si Toni Morrison te ka majole sa eti’y pa sa di an konpanyi bagay si se pa nan pawol-pale AAVE a (es nou ke tann an jou an raratè-matjè natifnatal Matnik oben natifnatal-Gwadloup teste sa eti ni bagay ou pa pe di si se pa nan lang natifnatal-gwadloup oben nan lang natifnatal-matnik la) se toulong lang-angle-etazini an eti’y te ka sèvi pou tankon vire-doubout lingua franca taha, Ebonics oben African American Vernacular English la. Se pou se katjile, lang-angle-etazini an te toulong larel-fondas la ek nan matje-angle raratè Beloved oben Love la, se anni de-o-twa dekou otila tit-rel-ye a (to be, “She my daughter” oben “She mine”) ka djigilòp oben tjek dekou vini-pi-flouz nan larel-fondas lang-angle-etazini an eti ja nan an ladje-chenn epi lang-angle-anglitè a.

I-1. African American Vernacular English la. Se pa menm rel lang epi kontel kreyol matnik la, ale wè lang natifnatal-matnik la owala moun koumanse matje’y dri, an matje ka apiye asou pwa kò’y oliwon wabap se lanne 1970 la. Se anni anchay ti flouzay nan dekou pale angle-etazini an. Isiya la konsa se tan kapase adan ki ka fè si depareyaj la ka bay toulong.

Kontel tit-fondas AAVE a taha "bin" pou apiye asou koumansman mete-nan-brann lan oben rel-ye an moun nan an dekou fann, "la ka fè" oben an "si nou se ka" oben ankò anchay potjel "ye" tankon "does be" pale Goulah lèstè kare-peyi gouvelnen atè-lakay South Carolina oben Georgia a oben nan se pale-angle Bawbad, Gwayana oben Trinidad la, pale-angle taha eti moun kriye "black English" oben African American Vernacular English eti ka depenn ek apiye an karetel yonn-tou-yonn mès-fondok se nèg-ginen etazini an ek eti Toni Morrison pa te le ladje an may.

 

I-2. Tit "minority communities" BPP a. Se pou te tann ek konprann tit-depenn "black" taha te ka mare boutje anchay lakou-moun depareye tankon yich-dèhè nèg-ginen ki te debatje ninang-founang (afro-americans), amerendjen 500 peyi-natifnatal ki te ka kouri lawonn Amerik anlè-solèy depi nanninannan (Native Americans people), te ni se tibray Borinkèn lan (Puerto Rico), te ni moun kontinan aziatik la ek te ni betje adan asou tit moun-asou-latè yo ki ta yo ; ek se pou sa tann ek konprann sa eti piplis nèg-ginen Etazini pa te adan BPP otila nèg-ginen an te piplis nan tout tilili moun taha.

Nan Invisible Man, Ralph Ellison te ka anni lonje dwèt asou rayi-ras nèg-ginen an eti ka bay nan Etazini, se te pou’y, nan anchay kanman-fondalnatal eti yo te ka ba moun-san-fidji taha (“kote moun yo pa wè moun yo” RAM Aïbobo Richard Morse, 1993), depenn tout se ti-piti lakou taha. Ek se pou se rive tann tou, sa eti nan Etazini anchay nèg-ginen pa ka depenn kanman-fondalnatal yo tankon afro-americans oben african-american men tankon « black people » ek se te ke pou apiye asou an djoubap kòtòf nèg-ginen/betje otila Afrik tankon an kontinan (laliwonn/tan-ka-pase) pa ka rive peze pwa an kaka mannikou-vègle asou bòdaj lwiloud Ajoupa-Bouyon an.            

 

II – Tit “Black female writer” taha.  

Nan The Bluest Eye, Toni Morrison ka matje : « Yo te bay antre nan lavi a pa lapòt-dèhè. Tou latifay yo anlè yo. Tout moun te pare koumande yo. Se fanm betje a te ka di yo ‘fè sa’. Se tjanmay betje a te ka di yo : ‘vini zòt la’. Se nonm nèg-ginen an yo menm te ka di yo : ‘wouvè katje’w’. Se anni se yich yo a ek se zòt nègrès-badja a ki pa te nòz joure yo ». Se pou te ke mande sav kilès kanman-fondalnatal ki te pi fondok lakay Toni Morrison, fanm lan oben nèg-ginen an ? Nan jete an zie asou jout-politik kòtòf Demokrat la nan 2008 otila’y te pòte B. Obama anlè, raratè Beloved la te ka mete nègrès-badja a douvan, zie fèmen. Se pou se katjile sa eti nan se nouvel-kabechinen’y lan, Toni Morrison pa te ka ladje, se se an may, flandje sistenm ninang-founang lan te flandje nèg-ginen an tankon ras-moun asou-latè.

Se pa anni pou lonje-dwèt asou rayi-ras-nèg-ginen (negrophobia) ki te liannen nan fondok epi sistenm ninang-founang lan, se pa anni pou rete pri nan tan-nanninannan, tan-ki-pase, vini badjole asou pàs eti gangan te pase, se pou, nan Beloved, nan Jazz tou, vire sansle asou pàs fann-kabèch eti an moun pase nan dekou tjak lajounen-jòdi. Nan Beloved, se pa anni pou rarate (badjole oben majole) asou pàs eti gangan te pase men isiya la konsa, Toni Morrison pa ka gade wè tjoke lizè-liv la pou’y se ka kabeche asou fondok sa fondok pou pa rete pri adan an tan-naninannan ki chaje, pou’y, lizè-liv la, se rive jete sa dèhè do’y ek pa vire gade dèhè. Isiya la, lavwa a pete nan anchay zekobel, anchay klis, anchay lavwa-djole, anni kriye-anmwe, ki pa ka pran piès men asou matjilpa oben patate eti ka kouri lawonn nan se dekou ale tjoke tan-nanninannan.

Nan lèwdou ki ka kouri lawonn adan Beloved (doudou-dawlin oben ti-doudou nan lang natifnatal-matnik la), Toni Morrison ka sanm se an moun ka drive nan kabèch. Nan yonn-a-lòt yo, se fanm lan (ek se fanm lan tou-yonn) te ke rive kore se flandje tan-nanninannan an, annou matje vire doubout pimpe, konsa yo ka sanble ek pou lèwdou lanmen-asou-tjè, lèwdou sosial la, te ke pi djok pase lèwdou tjè-koko a (lèwdou an fanm/an nonm) eti ka chaye anchay djoubap, anchay kase-lo, anchay « milan, kankan masibol fol » tankon Joby Bernabé ka di nan tirad Fanm li a. Lèwdou lanmen-asou-tjè a, lèwdou yonn-a-lòt la, te ke ka bat, dapre sa raratè Beloved la matje, pou lonje lanmen ba moun ki pase se menm pàs la.

Se plis nan Paradise eti ka depenn pòtre fanm ka pòte kole nan anchay dekou leve-doubout ki, yo menm, liannen epi karetel tan-ka-pase nan lakou-peyi etazini an, leve-doubout pou kore kanman isenbòt ek kout-malfentè eti an mès-fondok-peyi ki rayi ras nèg-ginen an ek rayi fanm nan doubout-fanm yo, ka chaye. Isiya la konsa, Toni Morrison ka fè moun li plodari-kabeche’y asou lèwdou-tjè-koko a tankon an fondok-tjè fondalnatal, ka apiye lide taha, lèwdou-tjè-koko a, lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a, pe li tou-yonn, palantje toumbilaj sosial la ek djeri tout flandjay moun te ke trape nan dekou demounize moun sistenm-ninang-founang lan. Nan Paradise otila se plis lèwdou-tjè-koko ladje-laliwonn lan, lèwdou-tjè-koko yich-bondje a, se fanm nouvel-kabechinen an (Mavis, Grace, Seneca, Divine, Patricia, Consolata, Lone, Save-Marie, tout se fanm nouvel-kabechinen taha) pa ni pou fè debouya bat nan lakou-peyi a, yo pa ni pou, tankon nan Love, ladje se tèt-chaje a nan chimen pou pran lanmen adan sosial la. Se te ke pou kabeche sa, dwe isiya la konsa, nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, se fanm lan nan an liannaj fondalnatal epi lèwdou-tjè-koko a, se anni yo ka pòte lèwdou-tjè-koko a.

Lakay Toni Morrison, se nonm lan djigilòp, si yo se la se, tankon nan The Color Purple Alice Walker a, anni bwabwa, anni golbo menm nan kanman kravachè yo oben moun ki ja chape kay abolay depi venn-senk lanne. Lide taha eti nan se nouvel-kabechinen’y lan, menm nan Jazz, Toni Morrison te ka mete fanm lan douvan douvan ek djoubap nonm/fanm lan, majò/majorin, ka ladje djoubap ras-moun an nan chimen.

II-1. Liannaj fondalnatal lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a nan The Color Purple. Lèspri taha te ja ka bay nan nouvel-kabechinen Alice Malsenior Walker la, The Color Purple (1982) otila se nonm lan, Albert epi Harpo, Graby (nonm-maye Shug la) papa Albert ek papa Celie, menm papa Shug tankon pastè nan ti-legliz li a, tout se nonm taha bwabwa, pa ka tjenbe lavi yo nan lanmen yo ek plis pase tousa, pa fouti leve an yonn-a-lòt, kore rayi-ras-nèg-ginen se betje a lè’y ka towblip anlè Sofia, an majorin ki mete kòd la an kou Harpo.

Nan The Color Purple Alice Walker a, ni an bidim yonn-a-lòt fanm eti ka leve blo, chak kou Sofia mare tjok li ek se anni Squeak (Mary Agnes, fanm kotjibin Harpo lè Sofia te mare lajol) ki pa ka sanm sa ki adan yonn-a-lòt fanm taha pou lèwdou tjè-koko a ki pi djok lakay li. Nan The Color Purple, magre ni de o twa yich ka pann nan jip yo, se fanm lan pa ni piès dousin-katjòt pou ba pèsonn, anni Squeak ki se pe ni an kout-koukoun pou ba, magre fidji bidjoul li, Shug ka sanm sa ki yize anba kout lolo ek koulant ka bay dèhè.

II-2. Silla ek Selina, fanm poto-mitan nan Brown Girl, Brownstones, Paule Marshall la. Pou apiye eti Paule Marshall te ka apiye asou matjoukann mès-fondalnatal, isiya la mès-fondalnatal karayib douvan mès-fondalnatal afrik, papa ek manman’y se te moun ki leve atè Bawbad, depareyaj nonm/fanm lan ankò pi file. Selina se an tifi ki la ka aprann lavi nan mitan an manman, Silla eti se an fanm-djok ek Deighton, papa’y, an bafrezè, an moun lanmen plen prel, an mannikou, ki ka drive nan kabèch li ale-vire.

Lamenm la, se pou Paule Marshall te depenn ek apiye depareyaj taha, fanm-djok, fanm poto-mitan ek nonm lòlòy, an moun a djendjen ki pa le mete auen asou kont li. “Fanm tonbe pa jenhen dezespere”, Silla le rive nan Etazini, “american dream » lan, genyen an kay brik nwèsi nan an lari otila p’an betje-etazini pa ka rete ek Deighton le vire nan peyi’y otila’y trape an “kay-penn-nan-blan” ; goumen fann-tjè leve, se pa anni djoubap nonm/fanm lavi-toulejou a.

 

III – Beloved ek Love, menm lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a ?    

Se nan Love otila Toni Morrison ka gade lèwdou-masibol la, lèwdou-dousin-katjòt la, epi pi gwo zie, plis pase nan Beloved ; an nouvel-kabechinen ki ka kouri lang asou wach ek kratjak lèwdou nan kòtòf fanmi a, anni pran sa pou lèwdou andidan lakou-moun nèg-ginen dènie dis-lanne avan toumbile siek. Men pou anchay kout-zie vire gade nan tan-lontan, anchay vire-sonnen (se pa menm rel epi an sonhe) leve-doubout trape lanmen-djok moun-asou-latè, anba kabwataj Martin Luther King lan, tankon an djoubap petayè nan mitan mès-nanninannan ek mès-lajounen-jòdi, tit lèwdou-tjè-koko a limenm ralba nan nouvel-kabechinen an. Isiya la konsa, se pou Toni Morrison te lonhe dwèt asou lèwdou-tjè-koko papa ki mantje oben ki pa ka bay.

Nan Beloved oben nan Love otila moun ka bat oben ka debat pou trape an lanmen-djok moun-asou-latè, “I am a man” (man se an moun) se lanne leve-doubout 1960 lan, lèwdou-tjè-koko a, lèwdou-tjè-koko masibol oben lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè ka woule tankon an fòse-lèspri, an welto, an bagay ka fèt toulong anba-fèy, anba seren an ek toulong towtow, an djoukdjouk, on kòkòlò lang natifnatal-gwadloup la, anni di an konfiolo. Lè ni an nonm nan mitan kouri-bouske lèwdou-tjè-koko taha, se toulong an moun ki pa ni lèspri, moun ki la anni pou trape manhe gloubap, rete doubout ek fè an kout fè, lè yo ni an fanm pou sa, an boloko (Paul D Garner nan Beloved) oben an dousinè (Bill Cosey nan Love), se toulong an moun ki pa konnèt ayen nan lèwdou-tjè-koko, an moun ki pa doubout djok nan lakou otila’y rete, nan lakou-peyi’y.

Men Toni Morrison ka pale anpil nan Love, tankon raratè nan djol L, an mèt kannari, ka trase chimen ba lizè-liv la, ka delè gade wè fè’y gare chimen, delè ka di san di, delè pa ka sere dèhè an “m’ pa-sa-di-w” tankon W. Faulkner te ka fè (dapre Faulkner Mississippi Edouard Glissant, 1998) ; epi Bill Cosey ki poto-mitan nouvel-rarate a, pou prèmie kou, an trale lanne dèhè, an nonm prèmie douvan nan an nouvel-kabechinen Toni Morrison menm si Bill Cosey a ja alelouya zakasia depi 25 lanne. Nan lèwdou-tjè-koko masibol ki ka bat tankon an lèwdou-tjè-koko pou ba nouvel-rarate a plis leve-djok-kouri-lawonn, plis laliman tou ek nèhè menm pou nouvel-rarate douvan an trape plis fondok nan tan-ka-pase, tibolonm lan, Romen yo ka kriye’y, pi flèdjèdè pase ti-mafi a, se Junior ki tit li, ek se te ke pou tann si ni an matjoukann pou separe, se li te ke trape avan Romen.

Ni toulong de lèwdou-tjè-koko nan Love, ek nan Beloved tou, men an rel pi anba. Ni yonn toulong pi kalibiche ka rive kole anchay bagay bout pa bout, lèwdou-tjè-koko taha eti Toni Morisson ka depenn toulong pi bawda-lele, bidjoul, chofe-kabann, dodo-titi, dous, eyalaye, flichonnan, ganme, kalibiche, kòdjòm, pimpe-douvan, sanslè, respekte-moun, yonn-a-lòt  epi anlòt ki rete pri adan mès mafoudja a, an lèwdou-tjè-koko se bafrezè a eti Toni Morrison ka depenn toulong epi tjè-sere, pi abòdjò, bagoulè, bililik, bip, bòlòkò, bòtò, briz-fè, dekalè-mangous, djok, farouch, fenntè, foulonnen, frèt, kanyan, kotjinè, la-sere-sèvièt, lòlòy, machifonnen, masokade, matjonnen, piaka, sisibòwdo, tjoufouk, tjoupèpè, welele-nan-lari, Love se an mache-chèche nan fonfonn-tjè moun.

Nan Love, Bill Cosey alelouya-zakasia depi 25 lanne men ka rete vivan zie-wouvè nan mitan tout se fanm taha ka goumen yonn epi lòt pou mete lanmen asou koko-lahan eti’y te ni pou ta’y ek nan Beloved, Paul D se an achiki ka drive debiele nan mitan kabèch men ka rive leve an vire-flanbe lèwdou-tjè-koko eti sethe te mare ba’y tankon si nan plodari lèwdou-tjè-koko Toni Morrison lan, lèwdou-tjè-koko kanmouzaza sosial la te anlè tout lèwdou-tjè-koko ek se te ke, nan Etazini otila djoubap ras-moun ka bat aleliwon-galba, Black Lives Matter, anni mès-fondok la ki te ke pe toumbile wach-lavi moun, ba yo an kanman-fondalnatal ; ek pou, se tjè’w ka mennen’w, ṣe ifẹ inú rẹ, se anni lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a ki ka rive pran lang ek mès-fondok la.     

  

III-1. Paul D Garner nan Beloved. Paul D te ja djoubake anba jouk Garner atè Sweet Home, men la, se anni ba eti’y te ka ba lari chenn. Manhe pou pa mò fen, brè dlo pou pa mòswèf, pise, kaka, ek pa ka pran men epi pèsonn. Nan sèt lanne yonn-dèhè-lòt, se te anni manhe, mache ek dòmi jik jou taha eti’y rive nan an bouk Ohayo anba.

Apre’y te pran dousin koukoun Beloved, san limenm te mande sa, Paul D te rete katjile asou lavi bèt-soubawou’y la ek te rive wè fondok eti Sethe fondok ek yo de taha te ke pe mete an divini nan brann, an divini ki pa ka koupe tout liannaj epi lenbe tan-ki-pase men ka bat pou defarouche yo. Prèmie lahan-djoubak genyen, Paul D mete sa nan kabèch li eti kouri-lawonn-san-chenn ek apiye-asou-pwa-kò’w, se anni sa ki fondas lavi a.    

III-2. Bill Cosey nan Love. William Cosey, epi tit-konpè-lantouraj li Bill, mapipi nan Love, an moun lanmen-asou-tjè, an moun ki ni lèspri djoubakate, an nonm ki pa ni an tèt-kaka-kalbas, tousa, men mi anvwala misie ja chape kay abolay depi 25 lanne. An pòtre asou an masonn, an konpè, an moun lòtbòtsay, an pa-gran, an papa, an konpè, an nonm-maye, an mako, an mayimbi, an pretè-lahan, an zonbi-gare, nan Love Toni Morrison lan, Bill Cosey ni tròp kanman-fondalnatal pou’y se pe an nèg-ginen lajounen-jòdi.

Toni Morrison ka sanm sa ki pa te sa wè se nonm lan, menm nèg-ginen an, nan zie. Se pou se tann isiya la konsa, an nèg-ginen djoubakatè se anni nan memwa sa ye, Bill Cosey, an nonm ki pa pe konnèt an lèwdou-tjè-koko masibol eti se dife-flanm lèwdou-tjè-koko a. Se anni lèwdou-tjè-koko taha ki ka pe digidi an memwa, apiye pou an memwa bòdò se tjenbe longsay.

1. Nèg-ginen an nan nouvel-kabechinen Toni Morrison lan.

Nan yonn adan se rarataj li a, nan Love, L ka majole sa konsa : “moun ka konprann flouz tout nèg-ginen se moun ki pa ni ayen pou ta yo, moun ka trimen ; ek, nan menm balan an, pou tout nèg-ginen ki pa te ke ka trimen, ka genyen gwo lahan oben ni an koko-lahan sere, se te ke tankon an pàs-zeskay fok moun pa sav. Se betje a enmen se pawol-pou-ayen taha, pou sav yo sav nèg-ginen ki te ke trape lahan ek kabèch ka tembolize lèspri yo. Se nèg-ginen an, yo menm, enmen pawol-pou-ayen taha, pou dòmi nan katje yo toulong dòmi nan katje lanmizè-ble, jik pou ale bay lavwa-regle moun ka trimen pa ka alelouya epi tjè-sote … Mèt Cosey pa te ka tann mach, se an kare-tè eti’y te le ba moun ka bat nan menm rel epi’y, se taha ka gade wè fòse lanmen gante-fere tan-ka-pase a ». Se pa anni pou Toni Morrison te mande moun kabeche asou flòkò eti se lèwdou-tjè-koko nèg-ginen an flòkò, anni an ti zie-dou ek tout krab mò an bari a.

Se an bidim kabeche asou nèg-ginen an ek djoubap rache-koupe eti ka bay nan mitan nèg-ginen ek betje atè Etazini epi tout koraj, tout koubaraj ki simen asou chimen apiye-asou-pwa-kò’y (not subordinate to control by others) lakou nèg-ginen an. Se pa anni pou kouri lawonn san chenn oben ba lari chenn tankon Paul D, se te ke viv lavi an bèt-anba-bwa eti mèt-lekol la te ka di’y ek se pou an apiye-asou-pwa-kò’w vini ka apiye kouri-lawonn-san-chenn (freedom) lan. Bill Cosey, nan Love, te adan lèspri apiye-asou-pwa-kò eti Toni Morrison ka depenn tankon an karetel otila nèg-ginen an ka vini kabwatè djoubakatwa (empowerment), an moun ka wouvè ek trase chimen.

Isiya la, pou se apiye asou pwa kò’w fok ni anchay lèwdou-tjè-koko dapre rarate Toni Morrison ka rarate men se pa nepi lèwdou-tjè-koko se masibol la eti ka tenmbolize moun, ka fè yo mete tout vie mès agoulou yo dewò. Se te ke tankon leve an bidim kanmouzaza sosial pou se, rive fèmen tout flandje eti isenbokte betje a, sistenm ninang-founang lan ek rayi-ras-nèg-ginen an dèhè’y, te dekatonnen ek pou nèg-ginen an eti simie kouri-lawonn-san-chenn lan pase apiye-asou-pwa-kò’y la, se anni se nègrès-ginen an ka pe leve kanmouzaza sosial taha.  

Pi nan fondok, nan mete-nèg-ginen-asou-kote taha ek palantje an nègrès-badja poto-mitan, an fanm doubout nan pantalon’y, an fanm djok, Toni Morrison ek piplis se raratè-matjè, nonm tankon fanm, amerik-bitako a, depi Etazini desann jik Brazil, pase Ayiti, Jamayik oben Matnik, la ka apiye fondokte an anchoukaj natifnatal moun-afrik ki rive atè Amerik depi twa siek-e-dimi ek pa pe la ka drive nan kabèch yo asou an vire-l’afrik oben an l’Afrik-manman eti te ke le fè moun tann ek konprann, moun-l’afrik, se taha ki pa jenhen batje abò kanawa ninang-founang lan tankon se taha ki pa jenhen rive a pou neye yo neye adan lanmè-ble Atlantik la, te ke rete dèhè ek ayen pa toumbile depi betje-pòtigal la debatje Amankwa (Elmina, Ghana) nan 1482.

Nèg-ginen Toni Morrison, Paul D oben Bill Cosey pou alelouya eti’y alelouya-zakasia, L oben Romen, menm lè yo pran konsians fondokte apiye-asou-pwa-kò yo a, ka toulong mete kouri-lawonn-san-chenn lan douvan, anni tanne k konprann lèspri drive a, lide foute-likan an, ek pou rive vire nan kontinan nèg-ginen an otila se te ke pou rete yonn-tou-yonn oben brize-gante-fere (mache sou moun yo) lakou-moun ki ja la ek pa mande pèsonn ayen (Liberia, Sieraleyòn) oben vini kabwate epi menm lèspri brizè-gante-fere se betje a.

IV-1. Vire doubout nèg-ginen an. Nan Jazz tankon nan Beloved, Toni Morrison ka vire anlè se flandjay tan-nanninannan an, tout pàs eti moun pase ki ladje tras-pase nan kabèch yo men isiya la se moun-fondok nouvel-kabechinen an pa mele epi wach lavi-pase yo ek yo ka, tankon, vire bat yo pou se ranmande yo. Nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, pou lèwdou-tjè-koko ki pa ka anni bay konsa, ki pa ka anni bat konsa, djoubap tan-ki-pase eti moun pa rive regle ka peze kòtok asou dekou-lajounen-jòdi.

Nan rarate-kabechinen Toni Morrison lan, menm lèwdou-tjè-koko masibol la, lèwdou-tjè-koko katjòt la, pri anba wach-ek-kratjak tan-ki-pase, tan mare-nan-chenn lan, tan leve-doubout trape lanmen-djok sosial ek tout tan goumen koubare rayi-ras-nèg-ginen an, tousa. Se pou se tann ek konprann, vire-doubout nèg-ginen taha pa pe sòti lòtbòtsay rive, se anni nan Etazini otila’y pou tije, ek nan fondok kabeche a, lakay Toni Morrison tou, kote-doubout la (ale li’y nan plodari-kabechinen Edouard Glissant an) fondalnatal.

IV-2. Lèwdou-tjè-koko kanmouzaza sosial la. Nan Paradise, se plis an lèwdou-tjè-koko ladje-laliwonn ki ka bay, Toni Morrison ka depenn se fanm lan nan an pòte-kole san rel-fann otila se kanman-fondalnatal moun-yonn-tou-yonn lan ka sanm sa ki djigilòp san ladje tras pou an menm pase-pàs nan tan-ki-pase eti se fanm taha te anba’y. Se pa anni pou lonhe dwèt anlè an mès-fondalnatal-etazini ki te ke rayi ras nèg-ginen an, se pou lonhe dwèt tou, asou an mès-fondalnatal-peyi ki te ke ka koubare fanm, ek se pou teste, nan dekou taha se nèg-ginen an nan menm lèspri ek larel epi se betje a.

Pi nan fondok desann, isiya la konsa, se pou depareye lèwdou-tjè-koko masibol la eti ka bat anni pou fal li, epi lèwdou-tjè-koko kanmouzaza sosial la eti ka fè yonn isiya la konsa epi lèwdou-tjè-koko ladje-laliwonn lan, lèwdou-tjè-koko pawol-bondje a, pou wèt eti laliwonn lan wèt, pa menm ni laliwonn, Toni Morrison pa ka djè depenn laliwonn isiya la konsa, sa eti ka chaye nouvel-kabechinen’y lan nolfok tout larel « wach-lavi anni zeskay».

1. Depareye kouri-lawonn-san-chenn epi apiye-asou-pwa-kò’w.

Apiye an moun, an lakou-moun, ka apiye asou pwa kò’y, se toulong ale pi douvan pase kouri lawonn san chenn lan. Nan dekou sistenm ninang-founang lan, kouri-lawonn-san-chenn pa ka fè moun oben lakou moun ladje laliman sistenm lan, pa ka kase liannaj betje/nèg-ginen an eti menm si’y se pe nan djoubap se toulong an liannaj, ek tout liannaj la ka toulong tjotjo jik defondase, vire fondase, machokete moun ki nan liannaj la. Pi nan fondok, kouri-lawonn-san-chenn lan eti se an karetel sine qua non apiye-asou-pwa-kò a, se prèmie mach a pou pile lè fok depann apiye-asou-pwa-kò a ek se pou konprann menm si de tit-fondok taha te ke liannen nan wach-lavi toulejou, fok rive depareye yo mabial nan plodari-kabeche.

Depareyaj nan mitan kouri-lawonn-san-chenn asou an bò ek apiye-asou-pwa-kò, lòtbòtsay, taha ka bay nan anchay nouvel-kabechinen oliwon kontinan Amerik la, se pa anni Alejo Carpentier (El reino de este mundo), Edouard Glissant, Toni Morrisson, Paule Marshall (The Chosen Place, The Timeless Peoples), es fok mwen se ale mele Wilson Harris (The Four Banks of the River of Space) adan sa. Pou sistenm bitako ki te depotjole se lakou-peyi kontinan amerik la, se nouvel-kabechinen an ka apiye dabò-pou-yonn asou fè-kakol ek prèmie kouri-lawonn-san-chenn ja nan fè-kakol la. Se pou se tann ek konprann, apiye-asou-pwa-kò, se nan piplis nouvel-kabechinen kontinan-amerik la, rel-rive tout kouri-lawonn-san-chenn men nèg-ginen an limenm se le toudi nan kouri-lawonn-san-chenn taha.

Nan nouvel-kabechinen Toni Morrison lan, nan Love plis pase tout, apiye an lakou-moun se ka apiye asou pwa kò’y se pa anni pou djoubake genyen lahan, se toulong pou doubout moun yonn-tou-yonn ; nou adan sistenm-anni-kapital Etazini an ek apiye-asou-pwa-kò taha ka toulong depareye an moun epi patje eti’y te mare adan, ka fè nèg-ginen an ladje lakou nèg-ginen’y owala eti’y se bay monte nan zandal sosial la. An bagay tankon, « lè milat anlè an vie chouval, se pou’y pa sav se nègrès ki manman’y », Toni Morrison ka sanm sa ki te ke konprann se anni lèwdou-tjè-koko te ke pe kore sa.  

Nouvel-kabechinen Toni Morrison lan pa ka nepi depareye kouri-lawonn-san-chenn ek apiye-asou-pwa-kò’w an manniè kare-bare tankon Edouard Glissant ka fè’y nan Le Quatrième Siècle otila Prèmie Longwe a, prèmie nèg-mawon an, doubout dwèt-pitjèt douvan betje a, La Roche, pa ka bese zie anba lapli a, anlè bidim-kannawa a ek, pi dèhè, nan an blo, anba bwa a, ka woule nan depenn mapipi raratè-plodayè natifnatal-matnik la tankon pou apiye an topay sispann semeda ki te ka fondase an laliman nèg-mawon an ek an apiye-asou-pwa-kò nèg-ginen an, atè Matnik. Se isiya la konsa eti apiye-asou-pwa-kò a ka ladje kouri-lawonn-san-chenn lan nan chimen, zie La Roche pa ka rive brile zie Prèmie Longwe a.

Si kouri-lawonn-san-chenn lan pa ka nepi rive sanble moun oliwon an lèwdou-tjè-koko lanmen-asou tjè ni menm an lèwdou-tjè-koko masibol ; nan kouri-lawonn-san-chenn lan se pa anni pou pa mete ayen asou kont ou, pou pa mare adan ayen, se pou gade wè chape anlè tan-ka-pase, anlè tout longsay-ale ek nan Beloved Toni Morrison lan, se brannzè kouri-lawonn-san-chenn lan toulong nan an dekou pa pran men epi pèsonn, rete an zafè yo, kote pa ni anzobraytaj sosial, pa ni kanmouzaza sosial, chak chen ka niche bout tèt k… li an gou kò’y, se pawol lang natifnatal-matnik la ki ka di sa. Nan apiye-asou-pwa-kò a, fok toulong ale èche an kanmouzaza sosial, an lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè, mande pou tout moun se lonje lanmen, mete lanmen anfwa, pòte an jès, an pawol natifnatal, vire pase lanmen nan an mès-fondalnatal.

V-1. Kouri-lawonn-san-chenn. Lamenm la, kouri-lawonn-san-chenn lan ka mete nèg-ginen an la ka bat nan menm lèspri ek menm rel epi moun sistenm ninang-founang lan, tankon si ayen pa te toumbile, tankon si, siek-tan apre, nèg-mawon an te ka èche lapòt zekay la pou djigilòp, Sebastián adan La última cena, Tomás Gutiérrez Alea a eti moun Kouba te konnèt epi tit Titón li a.

Nan kouri-lawonn-san-chenn lan, kote-doubout la fondok, se pa anni kouri se an sa-sav asou laliwonn lan ek se pou sa kouri-lawonn-san-chenn lan ka wouvè chimen, toulong, ba apiye-anlè-pwa-kò a. Men nan kouri an moun se pe ka kouri, ek kouri a fondok nan tout trase-pòtre sistenm ninang-founang lan, se pou dekare, jik defolmante, laliwonn lan longsay ; se anni konsa lapòt-zeskay-djigilòp sebastián lan te pe wouvè.

V-2. Apiye-asou-pwa-kò. Nan The chosen Place, the Timeless People, eti se nouvel-kabechinen ki pi politik nan tout se nouvel-kabechinen Paule Marshall la, Merle Kimbona, mapipi fanm nouvel-kabechinen an, ka toulong gade wè mare de bout, tan-nanninannan ek tan-divini, ansanm. Pou tan-nanninannan an ki pou toulong epi tan-divini an nan tout peyi oliwon-latè, se pou Paule Marshall gade wè ladje, tankon fanm, djoubap nèg-ginen/betje a nan chimen.

Se pou’y se fè moun tann ek konprann, pou raratè-matjè eti’y ye, fok ladje tan-nanninannan an (sa eti ka chaye lide eti kote-doubout la pa te ke fondok) epi kouri-lawonn-san-chenn ki mare epi’y pou rive nan an dekou apiye-asou-pwa-kò’w otila nèg-ginen an te ke ja djeri apre tout flandjay tan-ki-pase ek djoubak an raratè-matjè se pou lonje pal ba moun pou yo se rive janbe koraj taha. Se menm lèspri a, fèmen zie asou de o twa ti riz, nan se nouvel-kabechinen Toni Morrison lan.

 

 

Se pa anni rete la ek konprann lèwdou-tjè-koko nan nouvel-kabechinen Toni Morrison lan se anni pou rapòte ek depenn wach-lavi lakou nèg-ginen an atè Etazini, kout-isenbòt se betje a eti yo te ke pase ek tout rayi-ras-nèg-ginen ka bay, jou-ale-jou-vire nan peyi taha, raratè-matjè Beloved ek Love la, ka kabeche lèwdou-tjè-koko a tankon an sonnen-mizik pou gloriye moun-asou-latè eti yo moun-asou-latè, an lanmen-djok pou pale, an lanmen-djok pou lèwdou-tjè-koko eti sistenm rayi-ras-nèg-ginen an pa te jenhen le wè nan lakou nèg-ginen an.

Nan simie eti’y simie plodaye anlè lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a pase lèwdou-tjè-koko masibol la, lèwdou-tjè-koko katjòt la, se toulong pou Toni Morrison te lonhe dwèt asou se plodari taha ki ka depenn mès-fondalnatal lakou nèg-ginen an tankon an bagay moun-debiele, an bagay ki pa kare-bare, an mès-fondalnatal ki pa ni an tè-danme, an bas-kapoul, pou ta’y, an kote otila eti’y te ke pe dechaje tèt li. Toni Morrison pa ka demòd, « pa gade anlè pie bourik pou ba’y pòte chay », lèwdou-tjè-koko nan lakou nèg-ginen an se an bagay kabeche ek kalibiche eti trape an rel-rive trase kòdjòm.

Se anni fanm ka chaye lèwdou-tjè-koko kanmouzaza sosial taha, se pa jenhen nonm, « anni fanm ki sa monte mòn vini moun-asou-latè » ek se te ke pou konprann lèwdou-tjè-koko lakou nèg-ginen an, atè Etazini, pa ka mande trape an tè-danme, tjek Afrik-nanninannan, tjek peyi-gangan, tjek peyi-fondok pou vire leve dèhè, lèwdou-tjè-koko se fanm lan ka toulong anchouke nan peyi otila yo doubout, peyi otila yo ka trimen asou divini-moun-asou-latè yo.

Nan La Case du Commandeur Edouard Glissant an, Pythagore Celat te ka kriye Odono, Odono, Rodono, an tras l’Afrik-Ginen, Odono djanmbel djezinay la, an zobel ladje la konsa pou apiye echwe se loa douvan an echwe, yonn-tou-yonn nèg-mawon fondalnatal, Prèmie Longwe a nan Le Quatrième Siècle ek nèhè menm genyen bitako a genyen anlè mòn lan pou Anne Beluse ki te fredi Liberté Longwe ek rive moun Matnik pa te ke rive fè an nou-menm-ki-nou-menm moun natifnatal-matnik. Toni Morrison te janbe koraj taha epi lèwdou-lanmen-asou-tjè se fanm lan, men anni se fanm lan.

Se nan matje lèwdou-tjè-koko masibol la ek/oben lèwdou-tjè-koko lanmen-asou-tjè a otila djokte tirad lang lan ka peze pi kòtok ek se la eti’y pou ka ladje tire-kont lan nan chimen ; an nouvel-kabechinen se pa an tire-kont matje otila mapipi a toulong yonn-tou-yonn (nan tire-kont Romeo ek Jilièt la, lèwdou-tjè-koko a ka fè sa konsa, yonn epi yonn ka fè yonn) ek ka mache bolonm chimen’y nan an laliwonn koubarè pou rive vire nan lakou a otila liannaj sosial la pi ranbonni, kanmouzaza, pi kalibiche, depi kon’y te pati a.

Simao moun Wanakera

- Anpil gremèsi ba Beliya Karibyn Taillefond pou lonje-pal lang-angle'y la.

1 – Beloved se an film flandjat Jonathan Demme nan 1998, ki fondase asou nouvel-kabechinen Toni Morrison lan. Se mapipi zanpanlan-film lan Oprah Winfrey, Danny Glover ek Thandie Newton.

Ale li Toni Morrison nan :

Novels[edit]

The Bluest Eye nan 1970, ISBN 0-452-28706-5.

Sula. nan 1973, ISBN 1-4000-3343-8.

Song of Solomon nan 1977, ISBN 1-4000-3342-X.

Tar Baby nan 1981, ISBN 1-4000-3344-6.

Beloved nan 1987, ISBN 1-4000-3341-1.

Jazz nan 1992, ISBN 1-4000-7621-8.

Paradise nan 1997, ISBN 0-679-43374-0.

Love nan 2003, ISBN 0-375-40944-0.

A Mercy nan 2008, ISBN 978-0-307-26423-7.

Home nan 2012, ISBN 0307594165.

God Help the Child nan 2015, ISBN 0307594173.

Liv ba tjanmay eti’y matje epi yich li, Slade Morrison

The Big Box nan 1999, ISBN 9780786823642.

The Book of Mean People nan 2002, ISBN 9780786805402.

Who's Got Game? The Ant or the Grasshopper?, The Lion or the Mouse?, Poppy or the Snake? nan 2007, ISBN 9780743283915.

Peeny Butter Fudge nan 2009, ISBN 9781442459007.

Please, Louise nan 2014, ISBN 9781416983385.

Comments

[Rédigé par : Carib]

A Sunday of September...
Tropical Brunch with Dédé Saint-Prix, Gab Az and Jean Philippe Grivalliers.
It's until 16 pm at the club nubia, Seguin Island in boulogne-billancourt

[Rédigé par : carib.com]

Créole et créolité
Conférence de l’ethnologue Gerry L’Etang
vendredi 27 septembre 2019 à 18h30
Hôtel de Ville de Schoelcher, Martinique
L’objet de cette conférence est de présenter deux des mécanismes de la créolisation : la Variation écologique et la Reconfiguration.
La Variation écologique est à la genèse de la culture créole. C’est l’adaptation des nouveaux arrivants à des sociétés coloniales qui leur imposent un changement à tous niveaux : physique, social, psychique, économique, démographique, politique, sanitaire, etc.
La Reconfiguration, c’est la transformation imposée aux traits culturels d’origine extérieure qui sont intégrés aux espaces créoles. En contexte créole donc, les éléments d’origine externe ne sont pas acceptés tels quels mais sont recomposés.

[Rédigé par : Pòte-nouvel Bèlè]

Lespri bèlè
Pa bliyé nou ka atann zot tout
dépi 7è d'swè
Sanmdi 28 Sèptanm
adan marché Lavièpilot
pou swaré bèlè
Pou sav :
05 96 71 53 02
www.am4.fr

[Rédigé par : Caribe]

La Prima Ballerina Assoluta Alicia Alonso, la figura cimera del ballet clásico en el ámbito iberoamericano falleció este 17 de octubre a las once de la mañana a la edad de 98 años, confirmaron autoridades del Ballet Nacional de Cuba.

[Rédigé par : Karib.com]

Julien Saban, eti te trape kouwonn gran-mèt-bèlè nan Avril 2019 atè Kay Bèlè Sentmari a, chape kay abolay nan 85 lanne'y. Julien Saban te doubout an "Lawonn Brayès Tivoli" nan 1969.

[Rédigé par : carib.com]

Colloque International
"Edouard Glissant et le Discours antillais : la source et le delta"
les 5 et 6 novembre 2019
à Schoelcher et à Fouillole

[Rédigé par : Carib.com]

Death of Barbadian poet Edward Kamau Brathwaite (1930-2020), the Caribbean loses another of its preeminent intellectuals.