Twazienm wonn jout-politik CTM lan.

Plodari mete-nan-brann politik Sèy Lètchimi 

 

 

 

 

 

 

 

Lamenm-la, se pou nou se plenyen sa eti se pa an fanm ki vini kabwatè kawbe-plodari-politik Matnik la, si se pou ni de tèt nan kabwataj an peyi, ek se Sèy Lètchimi limenm ki fè se tit-langayele "pays" ek "peuple" kouri nan plodari’y la, ek menm fè moun sav sa eti Matnik nan latè-wonn lan, fok se toulong an fanm epi an nonm ; ek, pi douvan pou yonn adan yo de o-pi-pre brayès la. An moun plis pase 75 lanne anlè tèt li, pa pe ka gouvelnen an peyi, si se pa pou peyi taha pa ni piès toumbilaj sosial ek politik adan ek rete anba jouk anlòt peyi tout lavi’y.  Se toulong asou londjè chimen koton ka peze, ek se nan tan ka pase moun atè-lakay-matnik pe pe wè ek sav si ni an toumbilaj nan mès-longsay gouvelnaj CTM lan, men nou pe matje, dwe isiya la konsa, plodari mete-nan-brann politik  Sèy Lètchimi a te pi nan lèspri an plodari mete-nan-brann politik pase plodari mete-nan-brann politik 2015 lan, "Président de tous les Martiniquais", (se plodari bwabwa, "mren, mren, mren" an) menm si plodari Lètchimi an pa ka gade pou douvan ranbonni ek vidjoze sistenm-gouvelnaj la atè Matnik.

Se pou se konprann sa kòdjòm ek anfwa, ni yonn, ni lòt la pa adan  lèspri an gouvelman atè-lakay oben pi kabeche, natifnatal-matnik, se toulong an gouvelnaj nan doukou an sistenm franse atè Matnik ek tòt-genyen natifnatal-matnik la pa pe ka bay nan an sistenm franse.  Pa te ni p’an progranm  nan jout-politik 2021 taha pou te, se se bay lavwa asou an tòt-genyen atè-lakay-matnik. Plodari mete-nan-brann politik Sèy Lètchimi an, ka bat anni pou mete an kanmouzaza nan kawbe-gouvelnaj taha eti kabwatè-politik yonn-tou-yonn MIM lan depotjole nan 5 lanne ki pase. MIM limenm eti se te an kawbe-gouvelnaj natifnatal-matnik djigilòp epi kabwatè yonn-tou-yonn li an. Nan politik, se anni pou defann tòt-genyen an peyi, se pa bagay pou vini niche moun, fè sousèkè ; tousa eti an konpanyi se genyen, se pou anlòt konpanyi pèdi’y kòtok ek nan "sèbi-douvan-dèhè" taha, tousa eti an moun, an krèy-politik, an peyi se genyen an jou, se pou’y pèdi’y nan jou-dèhè, se pou se kawbe-gouvelnaj la ek se kawbe-mete-nan-brann politik la gade wè rete nan kalibich nawflaw toulong.

Se pou pran pawol sosial la (nan mitan kabwatè ek moun ki anba kabwataj) ka bat ale-vire, toulejou, san diskoupaj. Se pou konprann kòdjòm tou, djoubap la adan pran pawol sosial la, se pa anni vini la epi an kanman anni lèwdou-tjè-koko, tout moun enmen tout moun, la eti moun ka djoubake, pou ni an djoubap sosial ka bay ek se pou doubout o-pi-dawlakataw an anzandalaj sosial toulong nan an pimpe-longsay ; man pa ke sa fè gran plodari dekantjay sosial isiya la konsa men djoubap sosial la fondalnatal pou anzandalaj sosial la rete nan an rel pimpe-longsay. Kabwatè Alians Matinik la ka sanm sa ki konprann sa flouz menm si nan plodari’y la, ni toulong anchay tit-langayele lèwdou-tjè-koko, tout bagay dous, se anni  pou ba chak moun akakwel yo, se ba chak moun an an ti sosokre pase anba djel li ; asou londjè chimen sa pa ka tjenbe ek pou wach-lavi asou latè ki ka toumbile dawlakataw, wakle-boulin teknik la (epi menm teknoloji) ek wakle-boulin sosial la, se  plis pou te ke kabeche-djezinen an zouti dekantjay pou owonzonnen se gouvelnaj matnik la. Se pa anni pou pran douvan avan douvan se pran lanmen, se pou trape djokte vire kalibiche lamenm dèhè, desann ek monte anlè bwa-drese aleliwon, lannwit kon jou. Se Sèy Lètchimi, limenm, ki bay lavwa eti « nou adan latè-wonn lan » ek pou kavalaj ki ni nan latè-wonn taha, an ti kawbe-gouvelnaj pe ke pe fè kont pou kabwate an peyi, se an gouvelman natifnatal-matnik fok te ke trape pou sa.

Rel-rive a, isiya la konsa, se pou vire mete an kanmouzaza eti Marijàn depotjole, nan leve djoubap epi tout moun, menm se konpayel-politik li a, nan anchay varaj ad hominem, nan mete manman ek papa moun asou tre ti konsit politik anba-bwa, nan krache anlè moun, tousa. Kabwatè Alians Matinik la ka sanm  sa ki konprann, tankon piplis moun atè Matnik, se anni ti lèspri koumandè-bitako, ti lèspri kravachè, ti lèspri betje-griyav Marijàn lan, ki fè si CTM pa fouti kore dechèpiay Matnik ; nou menm te ke vire teste sa isiya la konsa, se anni an gouvelman natifnatal-matnik ki se pe rive kore dechèpiay taha pou fondok sa fondok kabeche an dekontaj-jou-dèhè-jou nan dekou taha. Sosial la se toulong an liannaj nan mitan de krèy moun ki pa pe ni menm tòt-genyen an pou ta yo, se pou se konprann se an anzobraytaj djoubap sosial apre djoubap sosial, ek pou mwen se ale pi nan fondok lide djoubap sosial fondasè anzandalaj sosial la, se pou se tann epi konprann, nan peyi otila tan-nanninannan-longsay la kout tankon latje kapolad (owonzon 300 lanne atè Matnik, depi mitan 18^enm siek la, lè nèg-mawon ek nèg-ginen san-chenn sanble sa-sav teknik yo pou fè prèmie jaden ba kò yo manje, jik lajounen-jòdi) sa ka mande toulong plis matjoukann politik anchouke ek kalibiche pou se rive kore oben kousinen  wakle-boulin teknik la, tankon wakle-boulin sosial la. Mi anzobraytaj politik mi, Matnik tankon peyi ek mès-longsay politik, kabwatè-politik an krèy-politik ki sipoze bat pou an wayalachi politik, tit li se MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais), pa fouti badjole se se fondokte an gouvelman atè-lakay-matnik ek kabwatè-politik li ka watje lanmen asou tout ti mete-nan-brann politik anchouke Matnik nan La-Frans epi, lòtbòtsay, kabwatè-politik an krèy-politik ka bat pou kantekantaj sosial epi La-Frans, bagay ki ja pase lanmòd depi Topay Lisbòn lan (13 Desanm 2007 jou peyi Ewòp siyen’y), PPM (Parti Progressiste Martiniquais) ka bat pou Matnik se bay antre nan lawonn gouvelman peyi-karayib (AEC, CARICOM, CEPALC, OECS, "diplomatie régionale", tousa), an anchoukaj karayib eti pe pa pa dekatje liannaj anba-jouk La-Frans lan.

Mi jout-politik mi ! Pa yonn adan se 10 lawonn-politik ki djigilòp dwe prèmie wonn lan pa rive apiye yonn adan se kat lawonn-politik dezienm wonn lan, asire piplis moun ki vote Mi Chans Matinik te ke ale vote Martinique Ensemble ek piplis moun ki vote R.E.S.P.E. te ke ale vote A2PN, piplis moun ki vote Fè Yonn te ke ale vote Alians Matnik, tousa. Nan 4 lawonn-politik dezienm wonn lan, taha ki fini twazienm lan,  te pou liannen epi taha ki fini prèmie a ek taha ki fini katriyenm lan te pou fè yonn epi taha ki fini dezienm lan eti te pe genyen flouz si liannaj prèmie ek twazienm lan pa te rive fèt. Nan mitan se de wonn lan, Gran Sanble Pou Matnik ek Martinique Ensemble rive près antipile kannan vwa yo asou 1,9 epi moun ki vini vote nan dezienm wonn lan, pou konte man konte se de zòt lawonn politik la rive antipile tou asou 1,4 pou A2PN ek 1,7 pou Alians matinik. Magre tousa, menm nan twazienm wonn lan, an topay politik pa rive fèt ek se pou nan plodari mete-nan-brann li a, kabwatè-politik Alians Matnik la anni apiye asou konsit ki ke pe fèt nan mitan krèy kabwataj kawbe plodari-politik la epi krèy gouvelnaj politik la, tout bagay ka bat anni pou an yonn-anni-yonn kawbe-gouvelnaj men pa pou fè Matnik vanse tankon peyi-asou-latè.

Pou ke tizi asou rete-pri-anba-swen La-Frans ek Ewòp la, fok ke vire doubout an kawbe-tre natifnatal oben kòtòf-karayib (kontel nan CARICOM) ek tout ekonomi vrivri a, tout laliwonn sosial yonn-a-lòt Matnik la eti nèg-mawon ek nèg-san-chenn kare depi mitan 18^enm siek la ek ki te rive nan fetay li an siek dèhè, nan 1870. Pou vire doubout kawbe-tre natifnatal taha fok ni an gouvelman natifnatal-matnik, sa ka sanm piès se kabwatè-politik atè-lakay-matnik la pa fouti konprann sa. Man ka matje ek dekantje sa depi an tan jounal Madjoumbe, pipirit se lanne 90 la ; rete-pri-anba-swen ekonomi an peyi se toulong an djoubap nan mitan an kare-ekonomi kapitalis eti nan lanmen zawa peyi a ek zawa peyi-lòtbòtsay asou an bò, epi an kare-ekonomi atè-lakay, ekonomi-vivri a (se pa anni pou mayonmbe dachin ek yanm epi woti papat, lasotè ek leskap, panyen-basen ek tann nàs,  se lang natifnatal-matnik la, se lawonn-bèlè a, se mès-kanbizinen, se  rimèd-razie, se teknik voye lak nan lanmè, se kous-yol la, tousa epi anchay dòt bagay) ki ka natifnatalize se teknik lòtbòtsay la toulong pianmpianm. Se anni an gouvelman natifnatal-matnik ki ke rive ba ekonomi taha ek laliwonn sosial ki ka ale epi’y la, an souch-kòtòf larel-tribinal (identité juridique nan franse wototoy Maslen Nado a) pou ta’y.  

Apre, Sèy Lètchimi ka bout plodari’y la epi an "Woulo pou Matnik, woulo pou lakou-moun natifnatal-matnik la" anni sa ka fè nou ladje mès lòlòy anni-jere a pou vire anchouke nan an plodari politik, an bagay ki ka ladje lavwa-egal bwabwa "mèsi anpil, mèsi anchay" la nan chimen anba-bwa Matnik. Yonn ka fè moun sav sa eti Matnik se an peyi asou-latè ek ni an mètafè fondok eti se lakou-moun natifnatal-matnik la, ek anlòt eti la anni pou mande moun bat lanmen ba an moun yonn-tou-yonn ki ke sa gremèsie yo, ba yo tjek sosokre pase anba djol-dou yo.

 

I – An kawbe-gouvelnaj ki ka depareye an krèy-kabwataj epi an kawbe plodari-politik.

Krèy-kabwataj 9 moun lan se pe djoubake tankon an mini-gouvelman atè-lakay, nan lide taha eti chak plodayè-kabwataj te pe ka pòte twa oben kat kare-fèy-nan-jeray epi tout tjak-dekantjay-longsay yo pe ka chaye. Lamenm la se pou te ke konprann de bagay ki fondalnatal, yonn se pou chak se plodayè-kabwataj taha trape an ti krèy  5 moun ka pòte-kole epi’y, èk lòt la, se pou depareye kawbe-djoubake plodayè-kabwataj taha epi kawbe krèy-kabwataj taha. Lide a se pou se rive, nan wach-lavi-toulehou, pran an gabel anlè larel-gouvelnaj franse a, lonyen’y, dekantje’y, pran seraj li, debòwne'y, tankon larel-tribinal pou wè ki kote eti Matnik ke pe chape anlè’y, gare’y nan chimen pou rive trase fondas an gouvelman natifnatal-matnik an jou.

Nan plodari Sèy Lètchimi an, kawbe-kabwataj la pa adan an lèspri djokte politik, se limenm ki te le mete an plodayè-politik krèy-politik detopayè a adan, poutji pa an plodayè-politik chak krèy-politik detopayè nan lèspri an gouvelman fè-yonn epi peyi-natifnatal la. Menm si kawbe-kabwataj Sèy Lètchimi an pa nan menm lèspri koutja ek bwabwa kawbe-kabwataj A. Marijàn lan, kawbe-kabwataj taha pou vini pran pawol epi krèy-kabwataj kawbe plodari-politik la nan an konsit bokantaj longsay, chak mwa, pa ni ayen ka apiye pou konsit taha woule tankon an konsit gouvelnaj ek pa ni oben pòhò ni ayen ka veye rive-jik-bout laliman bokantaj la.

Nou pa nepi nan chimen an gouvelman atè-lakay, bagay ka bay nan tout peyi Ewòp lajounen-jòdi (Almay, Espany, Beljik, Italia, Peyi Anba-rel-lanmè, Peyi Wangan-yonnife, tousa) ; se anni La-Frans ki rete pri adan gouvelnaj jakoben'y lan, Matnik pa menm nan Ewòp epi sa ; ek si plodari Sèy Lètchimi an se ka tjoke lide an yonn-anni-yonn kawbe-gouvelnaj pou kore tout leve-masonn nan mitan krèy-kabwataj la epi kawbe plodari-politik la, se plis pou bare tout ale-èche an doukou gouvelman atè-lakay, pou sav nou tout te pou sav se pa lè'w ke mete zouti djoubake nan lanmen kabwatè kawbe plodari-politik la sa ke toumbile an bagay. CTM lan se ke pou toulong an djabsoud  oben an badjolè ki genyen an jout-politik vini fè djol fò ba moun.

Kawbe plodari-politik se pa anni pou se plodayè-kabwataj la vini fè plodayè-politik vote an ti lanmonne ba an krèy-mete-nan-brann sosial oben mès-longsay, se an kawbe djoubap politik, kote eti krèy-politik la pou defann tòt-genyen moun ka vote ba yo. Politik se pa an bagay kanmouzaza toulong, se pa bagay tjè-koko, kote moun ka niche moun, sousèkè, se kote otila an djoubap ka bay, kote otila plodayè-politik ka trase plan-divini, ki fè pou ni bagay ki prèmie-douvan ek bagay ki ka vini dèhè, ek menm an prèmie-brann pe rive ka bat dèhè nan tan-ka-pase ; an  kare-fèy-nan-jeray dezienm-lanmen pe vini pase douvan tout larestan pou an doukou atè-lakay (an hurakàn pase ek fok se kouri debare chimen, vire mete limiè, tousa) oben an doukou nan peyi-lòtbòtsay, si ladjè pete An-Frans kisa moun atè-lakay-matnik ka fè ?

An kawbe-gouvelnaj plodari-politik la, se an kawbe otila moun ka pran pawol pou kabeche, djezinen, ranbonni ek vote larel-gouvelnaj ek larel-mete-nan-brann, bagay eti kabwataj A. Marijàn lan pa te jenhen rive konprann, zie te ka pete anlè gidon jeray la, pa fouti kabeche trase-chimen an ek prèmie detoun, se "koko lanmbèw dans le banmbou". Plodari mete-nan-brann politik Sèy Lètchimi an pa ka nepi sanm sa ki le rive la, konsit pran-pawol longsay-ale a, ni menm "laliwonn tètèch"  ("géographie cordiale" nan pale-franse wototoy  Bò-Kannal la) li a, pa ke sa rive leve ek djezinen toumbilaj politik eti wakle-boulin Teknik la (si se pa teknolojik) ek wakle-boulin sosial la ka mande, oliwon-latè.

            I-1. Politik toulong anba jouk tan-ka-pase. Nan tan-ka-pase ek pou wakle-boulin tan-ka-pase a ki ka bay lajounen-jòdi (menm atè Matnik otila 46.857 moun ka rive ale vote anlè tit an moun 85 lanne eti progranm politik li se te anni pou lonje dwèt ek krache asou se zòt kabwatè-politik la), se pou djoubap politik se leve nan mitan krèy-kabwataj la (Conseil Exécutif) ek kawbe plodari-politik la (Assemblée de Martinique), se pa anni pou zouti djoubake eti yonn pa ke sa ba lòt.

Krèy-kabwataj la eti ka gouvelnen wach ekonomi ek sosial peyi a ja pi anba jouk politik gouvelman franse a nan se laliman-peyi’y la pase kawbe plodari-politik otila ni an krèy plodayè-politik (GSPM ek A2PN isiya la konsa) nan distopay politik epi piplis gouvelnaj la. Pi nan fondok, ek pou lanmen-djok politik eti krèy-kabwataj la pa ni pou ta’y, se pou’y se kole bò gouvelnè franse a bat toulong nan an pòte-kole asou anchay katel-dekantje-longsay politik eti lakou-peyi Matnik la (la société civile) ka lonhe dwèt anlè yo, kontel makandaj klòdekòn lan, pitji kore-Covid-19, mete toufe-dife nan brann, machandiz ki toulong pi chè, zawayaj betje a anlè peyi a, tousa.

            I-2. Nan doukou wakle-boulin teknik la. Prèmie bagay se te ke pou bout anfwa, epi kabwatè-politik piayè a  eti pa se pe ka bay atè Matnik pou mès-nanninannan ki ka toulong voye moun natifnatal-matnik ale èche an gangan-afrik ki pa ni peyi pou ta’y ek ka toulong bite nan sistenm ninang-founang ewòp-atlantik la. Si te ke ni an kabwatè-politik piayè se anni an moun fidji-ewòp ki te ke sa badjole tjek pale-kreyol dòmi-dewò.

Kawbe-gouvelnaj politik Matnik la epi krèy-kabwatè’y la trase nan larel kabwatè-politik piayè taha ek se pou krèy kabwataj CTM lan trape 8 moun ka pòte-kole epi an kabwatè-politik ek jenhen 8 kabwatè kawbe-gouvelnaj yonn oben de-o-twa katel-dekantje-longsay Matnik la. Se anni se-le an kabwatè-politik eti ka fè krèy-kabwataj taha pe rive tonnfakte nan an ti gouvelman atè-lakay. Wakle-boulin teknik la ek wakle-boulin sosial eti’y ka rale ka toulong mande pou tonnfakte krèy-kabwataj taha nan an gouvelman atè-lakay.          

 

II – CTM lan djezinen anni pou jere, se pa an kawbe-gouvelnaj nan mès-longsay politik mabial la.

Nan pase towtow anlè se "ti tjak kabwataj CTM" taha, pa menm ni lide an krèy lonyen-dekantje pou se kabeche "tjak kare-zobray" CTM, an kawbe-gouvelnaj ki pa fouti vote larel-gouvelnaj, ni menm larel-mete-nan-brann (se se anlè doukou kase-chadron an) pa se pe an kawbe-gouvelnaj, plodari mete-nan-brann politik Sèy Lètchimi an pa ka bat, nan piès tan, pou se mande-sav, ale wè vire kabeche liannaj la epi Repiblik La-Frans lan, se se pou mande yo sispann politik jakoben isenbòt ek demounizè yo a ek ladje de-o-twa matjoukann-doukou politik ba CTM, nan politik sosial la, nan politik ekonomi an (politik leve taks atè-lakay eti Conseil Général Marius Hurard 1880 an te ja ni pou ta’y), politik mès-longsay la, politik laliwonn lan, politik moun-doubout atè Matnik la, politik pòte-nouvel ek politik sistenm-lekol la.

Nan plodari a ni anchay se-le lonje lanmen ba moun ka trimen, ba brenbrel la, anchay pawol-trase-divini eti tout moun atè-lakay-matnik ki pa se le kore tòt-genyen Matnik (nan doukou Repiblik La-Frans lan, vote-mete-nan-brann 10 janvie 2010, enyen Sèy Lètchimi) te ke le wè rive jik bout men tousa se bagay ka djigilòp nan an bat-zie si pa ni an kare larel-gouvelnaj pou anchouke’y. An politik sosial pe ka lonje lanmen ba malere nan an doukou fann men rel-rive a se pou malere taha sispann timen ek rive doubout moun nan divini, fok se ni an larel-gouvelman pou sa. Tire R.ES.P.E ek AKM (Aktè Kilti Matnik) se progranm jout-politik la te rete pri adan gouvelnaj sosial kantekant epi La-Frans ki rale tout matjoukann-doukou politik anba Matnik.

Anni pou jere ek jenhen pou doubout an larel-mete-nan-brann ale wè an larel-gouvelnaj, CTM anba gouvelnaj Sèy Lètchimi an tankon CTM gouvelnaj anni-bout-djol, Marijàn lan, senk lanne douvan, pa pe fè dòt bagay si se pa vote koko-lahan kole bò ta gouvelman franse ek Ewòp-Yonnife pou dekatonnen sistenm ekonomi machandè a, ek vote ti lahan-kòd palantje mete-nan-brann ekonomi krèy-mete-nan-brann sosial oben krèy-mete-nan-brann mès-longsay, lòtbòtsay. Ti kole-lahan apre ti kole-lahan, ti lahan-kòd dèhè ti lahan-kòd, se tout an peyi eti sistenm-gouvelnaj anni-jere taha la ka depotjole, se se pianmpianm.

Rive nan rel gouvelnaj pou vote larel-gouvelnaj ek larel-mete-nan-brann atè-lakay-matnik, nan sosial, nan ekonomi, nan laliwonn, tousa te ke mande pou kawbe-gouvelnaj franse atè-lakay-matnik la se ka owonzonnen djoubak li limenm ek toulong. Se pa anni pou se konte lahan debantje pou mete nan brann oben pou palantje an kare-ekonomi, owonzonnen politik an kawbe-gouvelnaj se pou toulong konte rel matjoukann-doukou (matjoukann-doukou moun-doubout, matjoukann-doukou laliwonn, matjoukann-doukou branbrann-kòtok, matjoukann-doukou politik, matjoukann-doukou zekal-fere-pare-kou, matjoukann-doukou lèspri-ladje-branbrann, matjoukann-doukou mès-longsay, tousa) ek fè yo pran letjèt nan divini.

Jout-politik taha ka fè nou konprann sa eti nan lèspri piplis moun atè-lakay-matnik, se anni jere ka konte, politik se pa zafè yo, se toulong bagay lamenm-lamenm, pa ni divini ek nan lèspri lòlòy taha, Alfrèd Marijàn, doktè nan ekonomi ek nan matematik, se li ki badjole asou RLDM, ka mennen douvan tout moun. Jere, isiya la konsa, se yenki 1+1=2 ek tan pa pou ka pase adan, yonn epi yonn pe ka fè twa oben senk, se anni pou pa fè agoulou, nan an konpanyi doukou ; boug la doktè nan matematik, yonn epi yonn ka fè de, se bagay pou tjanmay lekol CPPN. Se konsa nan senk lanne ki pase, Matnik bat dèhè nan politik asou karant lanne, vire nan doukou politik avan se larel-gouvelnaj demitannen Gaston Deferre la, gouvelman Pierre Maurois eti koumanse nan lanne 1982.

            II-1. Jere se pou voye politik ale. Nan senk lanne ki fini pase, Matnik bat dèhè nan politik asou 50 lanne, rive nan doukou douvan lanne 1974 la, lè an bidim leve-doubout "matinitjennize" te koumanse. Tout ti matjoukann politik eti se krèy-politik ek leve-doubout sosial se lanne 1970 a 90 la te genyen rive anlè tab-sèbi gouvelnaj-franse pou an ti koumandè-bitako vini fè palmarès ba konpayel ladwèt anchoukaj franse a epi lagòch kantekantaj sosial la.

Politik koumandè-bitako koutja taha te ja koumanse depi 1998 pou 2010 men anni nan kawbe-gouvelnaj ekonomi Matnik la (Conseil Régional), kawbe-gouvelnaj sosial la (Conseil Général) te rete anba kabwataj lagòch kantekantaj-sosial la ek anni ti depareyaj taha te rive kore Matnik nan towblip-blogodo’y jik nan Fevriye 2009 lè an bidim leve-doubout sosial te kouri lawonn peyi a. Se pou matjoukann politik peyi a eti jeray koumandè-bitako koutja taha te sise ki te fè si leve-doubout sosial 5 Fevriye 2009 la pa te ni piès mande-trape politik adan.

            II-2. Ti lèspri koumandè-bitako a ka apiye rel-doubout anni-pou-jere CTM lan. Gouvelman franse a eti pri nan mès-longsay jakoben’y lan, pa te ke ale ladje an pwenyen matjoukann politik nan lanmen se moun-politik Matnik la eti nan tout badjolaj palantje-peyi yo a pa ka bat pou sa. Larel politik kantekantaj sosial epi La-frans eti Eme Sezè ek se konpayel kominis li a te ka apiye depi Maws 1946 toulong piplis atè Matnik, jik jòdi, menm lè gouvelman franse a ladje politik anchoukaj kawbe-gouvelnaj li a.

Se atè Matnik otila nou ka pe tann moun ka badjole aleliwon asou liy 73 larel-gouvelman fondalnatal franse a 18 lanne apre gouvelman franse a, limenm, dezandjoke’y ek mete’y anni ba La-Reyinion, Matnik limenm, rive anni adan liy 72 la, koumandè-bitako koutja a ek plodayè-politik Matnik la pa menm sav. Nan jere koumandè-bitako a te la ka anni jere ek apre ale fè palmarès asou RLDM nan an pale-kreyol dòmi-dewò, se pa anni matjoukann politik eti Matnik te ja ni pou ta’y ki pèdi, se tout brayès doubout-djok la ki gare chimen divini ek laliwonn-rete.       

    

III – Depareye, kare-bare, kawbe-gouvelnaj mete-nan-brann politik la ek kawbe-gouvelnaj plodari-politik la.

Nan plodari mete-nan-brann politik li a, Sèy Lètchimi apiye asou fondok sa fondok pou se koubare tout leve-depareyaj nan mitan kawbe-mete-nan-brann lan eti se limenm ki kabwatè ek kawbe plodari-politik la eti se Lisien Salibè ki kabwatè ek nan prèmie konsit CTM, de kabwatè a te size yonn-bò-lòt. Si ti lèspri konmandè-bitako, anni-fè-gòj, A. Marijàn lan te pe fè moun atè-lakay-matnik ale konprann depareyaj taha ka anni leve kankan, sa fondalnatal, nan tout mès-longsay gouvelnaj oben nan tout sistenm-gouvelman pou depareye mete-nan-brann politik la eti fondase asou an dekontaj tan-ka-pase epi plodari-politik la eti nan blo epi sa-sav-longsay-lavi sosial la.

Nou ja ni an bidim sèpan-mòde-latje’y nan lide eti fok se sispann leve masonn-depareyaj nan mitan kawbe-gouvelnaj mete-nan-brann politik la ek kawbe-gouvelnaj plodari-politik la asou an bò, epi lòtbòtsay lide vire ba kawbe-gouvelnaj plodari-politik la tout pwa apiye asou-pwa-kò’y. Tout apiye-asou-pwa-kò ka mande an depareyaj nan mitan an bagay ek anlòt bagay. Ek pi nan fondok, an anzandalaj, de bagay ki nan menm rel pa pe bat nan tjek apiye-asou-pwa-kò. Kawbe-gouvelnaj mete-nan-brann politik la pou ni toulong an rel politik anlè kawbe-gouvelnaj plodari-politik la menm lè kawbe-gouvelnaj mete-nan-brann politik la pa ka kabeche piès larel-gouvelnaj atè-lakay, ni menm tjek larel-mete-nan-brann, fè kawbe-gouvelnaj plodari-politik la doubout.

Nan  jout-politik gouvelnaj CTM lan, ni toulong an kabwatè-politik yonn-tou-yonn, an moun (S. Lètchimi pou Alians Matinik, A. Marijàn pou GSPM oben Man K. Konkòn nan Martinique Ensemble oben J. Nilò nan A2PN) eti menm si’w se vini badjole asou "co" an bagay, dezienm lan toulong pi ko pase an mab ki rete pri nan mitan triyang lan. Se anni se kabwatè-politik la eti moun konnèt ek nan sistenm franse taha, "de sokan pa se pe ka rete nan an menm tou" pou gwo mòdan yo ki ka depotjole tout bagay oliwon. Nan CTM franse taha, se anni an kabwatè-politik ki ka mennen ek menm si kabwatè CTM se fè an wol ladje titak ba an konpè, nan tan-ka-pase, "co" taha (lang laten cum, pou apiye asou an yonn-epi-lòt, an bay-adan, lide "nan menm balan an") eti te pou plis adan an "éco" (nan lang grèk nanninannan, οἶκος pou oikos lajounen-jòdi eti se "lakay", "kote-rete") pou se liannen an moun epi laliwonn li politik li ki ta’y, ka yize anba mal-do pòte chay. 

Tit-langayele-douvan, éco taha se pou se apiye asou anchay liannaj, anchay mayaj yonn adan lòt, yonn pa pe ka ale san lòt, ek plis pase tousa yonn epi lòt ka nate dòt liannaj nan divini ka rive blo anlè moun. Eco lang-franse, oikos lang grek la, ka toulong mete anbrazonnaj laliwonn lan douvan ek se te ke pou moun atè-lakay-Matnik la, nan tout pale franse yo a, se fè wol anbrazonnen laliwonn lan (salvaguardare la natura) ek pi douvan kabeche plis pase an divini balaliwonn lan, mès-longsay laliwonn atè-lakay-matnik. Nan tit-langayele-douvan, "co" taha eti ka kouri lawonn Matnik depi kon krèy-politik Peyi-A mete de "co-president" douvan, ni toulong an vie lide an "kantekantaj nawflaw" nan mitan de moun nan an kawbe-mete-nan-brann (nan krèy-politik oben anba-lakay), sa eti se an bidim lèspwa-mal-papay.

Se pa anni pou mwen se matje, nan an tek-mab owala ni de "ko" tout tek-mab bout ek se pou an bawoufè genyen tout (man pe ke sa pran’y nan malelive a, si ni de ko, ni de ko…), se pou mwen se matje kabwatè-politik CTM lan se toulong moun ki te ka kabwate nan dekou jout-politik la. Nou pa se pe konprann Sèy Lètchimi te kabwatè-politik Alians Matinik ek lè rive kabwate CTM se manzè Sandra Kasanova oben misie Lisien Salibè ki ka mennen. An sistenm-gouvelnaj kalibiche se pou piplis nan krèy-politik eti jout-politik la mete douvan se vini ka kabwate kawbe-gouvelnaj plodari-politik ek se nan kawbe-gouvelnaj plodari-politik taha eti krèy kabwatè-gouvelnaj taha ka sòti, se pou se konprann kawbe-gouvelnaj plodari-politik la te pou ni an pwen-peze anlè krèy kabwatè-gouvelnaj la.

            III-1. Nan dekou pa te ni topay politik nan dezienm ek twazienm wonn lan. Dabò-pou-yonn, lè pa ni topay politik nan dezienm wonn lan, se pou konprann mès-longsay politik la flòkò ek pa ni an lèspri mete tòt-genyen peyi a douvan. Nan 2010, 78,9% moun Matnik (adan 56,4% ki te ale vote nan referendum) te vote pou koubare tòt-genyen Matnik tankon laliman-peyi La-Frans ; kabwatè-politik Alians Matnik te cho douvan adan moun te ka vote koubare tòt-genyen tankon laliman-peyi La-Frans. Ki tòt-genyen Matnik esa ? Se anni pou se plodayè-politik Matnik la te ke la pou fè djoubak plodayè-politik yo, apiye ek defann Matnik nan mitan se 101 laliman-peyi franse a, rive konprann sa eti Matnik nan Karayib/Amerik la, pa se pe nan menm wach anchoukaj politik franse epi Haute-Garonne nan mitan La-Frans oben La-Rehiyon nan lanmè-ble Lezenn lan, oben Saint-Pierre et Miquelon nan lanmè-ble frèt Atlantik la nan lèstè Kanada, menm si an latchè-o-zen Senpiè anba volkan Matnik la pe ka ale voye lak nan lanmè Miklon, rale an rele oben an vare abò  kanno’y.       

Lè pa ni topay politik nan twazienm wonn lan, se pou konprann lèspri jere-bitako a pran douvan ek se pou se kankan jeray la fè siwawa. Nan CTM 2015 lan te ni an topay politik bòtò nan dezienm wonn lan ek an topay jere mafoudja nan twazienm lan anni pou sere topay politik la dezienm wonn taha eti te ja ka leve djoubap nan mitan se de krèy topay la konsa GSBPCh te genyen. Menm si pa ni topay dezienm wonn, kou taha, se pou topay jeray la fèt nan mitan Alians Matnik ek Martinique Ensemble (eti fok pran pou an gade pou douvan nèfte ladwèt mafoudja atè-lakay-matnik la) nan tan ki ke pase nan CTM taha.

            III-2. Martinique Ensemble oben A2PN ? Gouvelnaj politik Alians Matinik la ke ni pou apiye anlè yonn oben lòt pou, se se kore de adan se krèy-politik distopayè a. Menm si se A2PN ki trape kabwataj an krèy-jeray politik, se plis anlè Martinique Ensemble, ladwèt franse krache-dife eti Alians Matinik ke pe apiye. Dabò-pou-yonn, piplis konpayel-politik Martinique Ensemble lan te ja ka bat adan EPMN nan 2015 ek kase-lo ki rive adan EPMN se pa te nan dekou an kante-lagòch, an apiye-pou-Matnik, men nan dekou an kante-ladwèt, bagay ki nan fondok politik PPM lan depi 1958.

Pi nan fondok, se te ke pou konprann Martinique Ensemble taha tankon an trase-welto-rive se kabwatè-politik kantekantaj sosial la pou kore ladwèt mare-Matnik-adan-La-Frans lan, dwe prèmie wonn lan, pou’y pa te ale siyen topay politik kok-a-lavantaj epi Gran Sanblé kon sa te fèt nan soukou 7 pou 8 Desanm 2015 lan, owala topay taha pa te fèt, Alians Matinik te asire genyen. Ek pou Gran Sanblé Pou Matinik ki pa te ke fouti siyen topay politik ek pèsonn, pa menm se krèy-politik prèmie wonn lan ki pa te rive pase rel 5% an, se pou di an moun mafoudja eti gouvelnaj politik la te mafoudja nan MIM, jout-politik 2021 taha te ke jwe anni asou Fòdfrans ek Lanmanten, ek nan twazienm wonn lan, se pou A2PN bat plis adan an lèspri pòte-kole epi Alians Matinik pase gade wè fondase an topektaj politik epi Gran Sanble Pou Matinik.        

 

IV – Se pa CTM ke sa regle katel-dekantjay-longsay dekati kannan-moun atè-lakay-matnik.

Chak lanne, kannan-moun ka rete atè Matnik ka dekati pou brayès la ki ka ladje peyi a ale djoubake nan peyi lòtbòtsay, An-Frans pou piplis epi dòt peyi tankon Gwadloup, Gwiyann, Kanada, Etazini, tousa. Tout se 14 progranm bat-lawonn politik CTM 20 Jwen 2021 te depenn doukou fann-tjè taha ek te trase, towtow, an progranm pou se mande brayès taha rete lakay. An konpanyi adan yo te badjole sa eti yo ke leve politik pou bloublou brayès taha pou’y se rete lakay. Ni menm adan yo, Alians Matinik ek Martinique Ensemble ki ke menm rive fè yo vire an peyi pou djoubake.  Se menm krèy-politik taha pa fouti wouvè an zie bòy mande epi ki zouti gouvelnaj-politik yo ke rive fè tousa politik.

Se pa anni pou ri se politisien Matnik la, ri diri plere lantiy ; se anni pou konprann an politik toumbilaj kannan-moun nan an peyi ka mande anchay lanmen-djok gouvelman eti pou natifnatalize an konpanyi moun, palantje an politik fè-tjanmay, kore brayès la nan ladje-peyi eti’y ka bat, ranbonni doukou doubout-djann peyi a, tousa mande plis pase an gouvelman atè-lakay, an gouvelman natifnatal. Nan se 14 progranm politik CTM 2021 an, pa te ni yonn ki te ka bat pou an gouvelman atè-lakay, anni an ti krèy moun-politik, dèhè Maslen Nado, nan A2PN ki te ka mande pou doubout an zouti owonzonnaj politik ek menm adan A2PN anlòt konpanyi te ja ka gade’y gwo zie.

Se pa ti lòlòy eti mès-longsay politik la lòlòy atè Matnik ek menm adn se progranm politik, annou matje palantjè-peyi a, ou ka pe li bagay eti jakoben franse a ka badjole aleliwon. Kabwatè-politik MIM lan rive fè eti kabwatè tout kawbe-gouvelnaj franse pou mande yo pou doubout an rel-gouvelnaj franse yonnife, Collectivités à statut Spécifique, nan dekou Topay Lisbonne eti La-Frans siyen nan 2009 ka mande pou depareye se peyi taha nan sistenm-gouvelman franse a, Gwadloup se pa Matinik, Gwiyann se pa La-Reyinion, Walis-ek-Futuna se pa Tahiti, tousa.

Ek si 3.300 moun, mitan-o-peze, vini ka ladje peyi a pou ale rete lòtbòtsay, chak lanne, fok se rive konte anchay vie-kò, moun-an-frans ki ja bout doukou djoubak yo ek ka vire nan peyi a oben ka debatje nan peyi a pou pase an wouspel-djoubak anba solèy, sab-fifinen ek  brè dlo yo. Nan 2016, 25% moun ka rete atè Matnik te ni 60 lanne ek plis anlè tèt yo. Nan ki peyi esa an kawbe-gouvelnaj ka rive  regle an tjak-dekantjaj-longsay kannan-moun nan peyi a,  san ni djokte pou vote larel-gouvelnaj asou natifnatalizay moun-lòtbòtsay, trase an politik kannan-moun nan peyi a,  tousa ? Ki kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik eti ke pe fòse moun ale rete an kote ek pa rete anlòt kote ?

Se pa anni anlè katel-dekantjay-longsay kannan-moun atè Matnik otila CTM pa pe ni lanmen, anlè piplis katel-dekantjay-longsay sosial la tou, CTM pa ni an patat lanmen-djok ek larel-gouvelnaj djoubak la se an katel-dekantjay-longsay. Ki kawbe-gouvelnaj franse atè Matnik ke sa, se se owonzonnen (konte djing ek gade pou douvan) djoubak la atè Matnik peze pwa sosial li, fè tankon an simie moun atè-lakay pase moun-lòtbòtsay, tout bagay ki "nan tèt koupe epi" larel-gouvelman franse a tankon larel-gouvelnaj ewòp la, ale-vini san chenn moun ek machandiz. Ki CTM ki ke sa kore an djoubaktwa-La-Sisil ka debatje atè Matnik fè moun manje gwo-lapat ek lasòs tomat-aransò, vini matoufoun-sendou nan peyi a ?

            IV-1. Sistenm-gouvelnaj franse a. Nan tan-divini ka rive gran balan, gouvelman franse ke ni pou ladje toulong plis lanmen-djok politik ba se peyi-lòtbòtsay taha eti anba jouk li a, se se pou yonnife an model politik ewòp. La-pou-la, pou ale pi nan fondok, se pa anni an depareyaj laliman-peyi eti piplis politikè Matnik la rete pri adan’y lan, menm lè yo ka matje "nan tit li ki ta’y", yo ka ale badjole, yo vini anlè tit La-Frans ek yo pa menm fouti rive ek an bann-twel (bann-twel kòn-lanbi a pa se pe an bann-twel peyi) epi an lavwa-regle ka trase tan-ka-pase nan peyi a.

Kimafouti "laliman konpayel" esa, se pou fondase an divini politik, asou pwa kò yo, eti ka anchouke se peyi taha nan divini laliwonn yo ki ta yo, pou gouvelman yo (gouvelman atè-lakay oben gouvelman natifnatal) se ka vini defann tòt-genyen yo asou an wonn-tre otila se liannaj la ka toumbile aleliwon, pou rel liannaj eti se peyi taha pe leve epi dòt gran peyi-lòtbòtsay. Pou se rive tjenbe nan an sistenm konsa fok ke sa brile matjoukann politik ale-vire.

            IV-2. Menm an gouvelman atè-lakay pa adan sa. Nan larel-gouvelman-fondalnatal franse a eti ka fè La-Frans se an repiblik anni-yonn  ek sistenm-gouvelman’y demitannize, pa pe ni gouvelman atè-lakay, pa pe ni an lanmen-gouvelnaj asou sistenm sosial la, vote larel-gouvelnaj pou ranbonni oben toumbile sistenm lan, vote larel-gouvelnaj ki ka anchouke laliwonn sosial nanninannan an, ba’y an souch-kòtòf douvan sistenm-tribinal la, pa menm ni an lanmen-gouvelnaj asou sistenm doubout-djann lan ; nan dekou prèmie kouri-lawonn Covid-19 nan Ewòp, apre 13  maws 2020 an, gouvelman franse te rive fèmen Tahiti nan an rete-mare-bò-kay ek an dekole-bò-moun sosial bwabwa, pa te ni pèsonn kalbòy epi sa.

An gouvelman atè-lakay (kontel Amapa nan Brazil, Chihuahua nan Meksik, Florida nan Etazini oben Sucre nan Venezuela, Puerto-Rico eti se an peyi-karayib liannen san-chenn epi Etazini, tousa) ni an lanmen-gouvelnaj  asou sistenm sosial la ek pe ranbonni tout larel-gouvelnaj atè-lakay men pa ni lanmen-gouvelnaj asou kannan-moun nan peyi a, rel bay-san-chenn moun ek pa pe kontel leve an politik  bloublou fanm nan fè-tjanmay oben  redi brenbrel peyi-lòtbòtsay vini rete nan peyi a, pe pa kore moun peyi a asou chimen ale rete lòtbòtsay yo, tousa.

 

V – Ki karetel pou tonnfakte CTM lan nan an gouvelman atè-lakay ?

An gouvelman atè-lakay-matnik te ke ni lanmen anni asou an konpanyi tjak-dekantjaj-longsay peyi a, kontel sosial, dekatonn ekonomi, mès-longsay, sistenm gouvelnaj atè-lakay la, sistenm mete-nan-brann jout-politik atè-lakay, ti bagay konsa. Nan piès dekou, kawbe kabwataj-politik CTM lan pa pe an gouvelman atè-lakay ek kawbe-gouvelnaj plodari-politik atè-lakay-Matnik la (Assemblée de Martinique nan lang-franse wototoy se nouvelis mawon matnik la) pa pe pran pòtre an kawbe larel-gouvelman natifnatal. Pa ni apiye-asou-pwa-kò politik nan sistenm-gouvelman franse a, se an repiblik yonn-tou-yonn menm si yo ka badjole asou mete-nan-brann li ki demitannen, kawbe laliman-peyi san-chenn, tousa.

An gouvelman atè-lakay-matnik pa se pe rive regle tjak-dekantjaj-longsay kannan-moun nan peyi a pou gouvelman atè-lakay ki pa ni lanmen asou natifnatalizay moun, ni menm asou lanmen-djok moun. An gouvlman atè-lakay eti nolfok nan chimen an gouvelman natifnatal, pa pe ni lanmen asou dekontaj jou-ale, jou-vire politik la ek tout se  tjak-dekantjaj-longsay menm sa eti’y ni lanmen anlè yo, kontel sosial la oben ekonomi an ka rive chape anba lanmen yo nan dekou an banbann ; nan 2010, nan dekou fianza H1N1 an nan Kanaky, gouvelman franse a te anni pran kabwataj banbann lan anlè gouvelman atè-lakay la.

Nan tout doukou ki pe ni, ni anchay tjak-dekantjaj-longsay atè-lakay-matnik eti gouvelman franse a pe ke jenhen sa regle ; nan lide taha eti pou regle an tjak-dekantjaj-longsay se toulong nan tan-ka-pase ek fok se anchouke’y nan mès-longsay politik peyi a, nan wach sosial peyi a pou se rive regle’y. CTM pa adan an mès-longsay natifnatal-matnik, ek piplis mètafè CTM lan, nan senk lanne ki pase, pa sa menm pale lang natifnatal-matnik la, se toulong an kreyol dòmi-dewò eti nan chak pawol ka voye moun ale lòtbòtsay oben nan lang an-frans djol-pwenti ti lanbouk bòdaj Paris. CTM 2015 lan eti te nan lanmen moun ki badjole yo se palantjè-peyi, pa menm rive ba « lang kreyol » yo a an rel-doubout lang atè-lakay-matnik.

Mès-longsay politik la, isiya la konsa, toulong mele (nan lide malaksay la) epi lang natifnatal la, se pa anni pou anchay tit-langayele ek tit-plodarele eti lang natifnatal la pe ka ka fè kouri lawonn nan mès-longsay la, se pou anchay larel-kòtòf nan menm balan epi anchay rel-lèspri eti lang natifnatal la ka pe fè kouri lawonn nan mès-longsay la pou moun se pran wakle-boulin tan-ka-pase a nan de lanmen yo, nan dekou anchay teknik ek teknoloji krache-dife ka debatje blo nan peyi a. Atè Matnik otila mès-longsay politik la an chingpongtong (jik pou an kabwatè-politik se ka vini blablate asou papa an moun, ki ja mò ek ki te ke vini gremèsie’y pou tire eti’y te ke "tire yich li bò chimen an" oben madanm li ki ja mò tou ek ki te enmen sinema, la eti limenm se te foutbol…) se anni lang franse a eti moun natifnatal-matnik pa fouti plodayele, yo ka pran pou tjenbe wakle-boulin tan-ka-pase a nan de lanmen yo.

Tout fòse-lèspri a, se lè wakle-boulin teknik la ek menm wakle-boulin sosial la, eti ka debatje blo anlè moun natifnatal-matnik, ka debatje epi lang-an-frans lan. Se pou se konprann, se yenki moun-an-frans ki ka rete atè Matnik (djoubakè-gouvelman franse ki ka pase nan peyi a) ki ka pe tjenbe wakle-boulin tan-ka-pase nan de lanmen yo ek moun natifnatal-matnik la, la ka gobe, djol-koule. An gouvelman atè-lakay-matnik, se te ke pou lakou-moun natifnatal-matnik la (se an konpanyi moun adan kannan-moun atè-lakay-matnik, se anni moun ka pale ek plodayele lang natifnatal-matnik) se rive triye nan tout wakle-boulin sosial ek teknik taha ek pran anni bagay eti’y pe tjenbe nan de lanmen’y.

            V-1. Dèmen nan CSME (Caribbean Single Market and Economy) CARICOM lan. Se pa anni an liannaj epi Sentlisi oben Dòmnik, si se pa Ayiti eti ke bay toulong nan divini, anchay moun natifnatal-matnik ni fanmi nan tout se peyi taha, se pou an tòt-genyen natifnatal-matnik eti ka kouri lawonn Karayib la depi nanninannan ek ka ladje larel-gouvelnaj, frèt kon nen chen, franse a nan chimen. Pi nolfok pase dezienm fanmi eti an mèt-kanno Lawviè-Pilòt  pe ni atè Sentlisi oben an latchè-o-zen Gran-Lawviè pe ni atè Dòmnik, se anni nan liannaj-karayib taha otila Matnik ke pe ladje rete-pri anba-swen ekonomik ek sosial eti’y mare adan’y lan.

An kawbe-tre natifnatal-matnik (Ọja orilẹ-ede Martinica) pe ke sa tjenbe nan tan-ka-pase pou wèt eti’y te ke tro wèt (Matnik se anni 375.929 moun nan 1^e Janvier 2021) ek pou an tilili faktorel eti an peyi tou-yonn pa ke sa fè, men an kawbe-tre peyi-karayib (Ọja Karibeani ti o wọpọ) pe rive tjenbe nan tan-ka-pase, Ayiti se te 11,26 milion moun nan 2019, Jamayik se 2.913.160 moun nan 2020 ek Trinidad and Tobago se te 1.404.347 moun nan 2021. Pi ni peyi-karayib, pi an tilili faktorel pe bay, ladje ekonomi anni mayonmbe kann ek bannann epi drivayaj la.

    V-2. Dèmen nan AEC (Asociación de Estados del Caribe) Gran Karayib la. Menm si AEC lajounen-jòdi ka rete an chanm lonyen-dekantje anni pou depenn ek apiye se bidim katel-dekantje-longsay la oliwon lanmè Karayib la, pou wakle-boulin teknik ek teknolojik ki ka bay, wakle-boulin sosial la tou, se kawbe-mete-nan-brann kare-peyi a (Karayib la, Amerik Latin, Peyi-mitan-Amerik, tousa) ke ni pou gouvelnen an tilili katel-dekantje-longsay eti ka fòse lanmen se gouvelman-peyi a men plis pase sa ka ale pran souch nan dòt peyi oben kare-peyi lòtbòtsay. Mi Jamayik mande bay antre nan OUA (kawbe-mete-nan-brann fè-yonn Afrik la), Jamayik pa nan Afrik men nan Karayib la ek se pa pou vini peyi-lonyen-depenn men peyi nan mete nan brann politik.

Se anni an gouvelman natifnatal ki ka pe peze asou an liannaj epi dòt peyi-lantouraj ; an ti-peyi (nan kannan-moun ek nan laliman-blayi) pa pe nan menm rel-peze a epi an gran peyi, million moun ek se anni rel wayalachi-politik li ki ka pe fè’y peze nan gouvelnaj politik ki ka trase divini’y ba’y. An gouvelman atè-lakay-matnik pe ke sa gouvelnen se bidim katel-dekantje-longsay lanmè Karayib la ek te ke ladje yo nan lanmen bidim peyi tankon Meksik oben Kolonmbia, Panama, Venezwela. Fok se ni an gouvelman natifnatal-matnik pou sa epi anchay dòt bagay.

           

 

            Tonnfakte CTM lan nan an gouvelman atè-lakay nan 7 lanne ka vini, se sa ki te pou rel-rive fondalnatal se lawonn-politik dezienm wonn jout-politik 27 Jwen ki pase a. Se te ke pou fè moun sav, andewò lo kankan ki te kouri lawonn nan CTM 2015 lan, se kabwatè-politik atè-lakay-matnik la te rive tann ek konprann sa eti pou wakle-boulin tan-ka-pase ki ka bay, oliwon-latè, gouvelman franse a ke ni pou mete sistenm-politik li a kantekant epi Ewòp Yonnife ek se model gouvelman atè-lakay la ki ja piplis.

Tonnfaktaj taha ka trennen atè Matnik anni pou flòkò eti mès-longsay politik la flòkò, si se pa lòlòy. Sa fè, mès-longsay politik taha pa fouti anchouke wakle-boulin sosial ki ka bat nan se peyi Ewòp la ek depareyaj laliman-peyi ("différenciation territoriale" nan lang an-frans poèt Eme Sezè a) eti’y ka chaye, PPM epi kabwatè-politik li a rete pri nan "kantekantaj sosial" epi La-Frans se lanne 1946 a 1958 la, pi wakle-boulin teknik la ka bay, ek se pou’y se bay toulong plis nan tan-ka-pase, pi kantekantaj sosial taha ka vini bwabwa.

Se pa anni pou se laliman-peyi taha se apiye asou pwa kò yo, ek trase an chimen ekonomi ek sosial pou ta yo, se pou Gwadloup, Gwiyann ek Matnik se rive tankon peyi-asou-latè menm si yo pa se ni an gouvelman natifnatal pou ale pran pawol nan lawonn gouvelman-peyi nan kontinan Amerik yo (Matnik adan OECS eti se an kare-peyi anba CARICOM, AEC, CEPALC, PAHO, CONCACAF eti se an kare-peyi anba FIFA, epi anchay dòt) asou gran tjak-dekantjaj-longsay ki ta yo.

Pou bidim dal eti A2PN pran nan jout-politik 2021 taha, ek pou Alians Matinik ki genyen de bò (sòti douvan ek trape Martinique Ensemble nan twazienm rel la, sa eti ka kore tout rive pèdi piplis plodayè-politik nan lelekou-dèhè), se pou konprann gouvelman atè-lakay la pa djè ni plodayè-politik pou ta’y, se anni Maslen Nado adan A2PN te ka plodaye pou doubout an kawbe-mete-nan-brann owonzonnaj gouvelnaj-politik atè lakay. Se sa menm, owonzonnaj gouvelnaj-politik la ka mande ladje mès anni-jere a (ek tout kankan ki mare epi mès-anni-jere taha) ek tjoke plis pase an gouvelnaj atè-lakay, an gouvelman atè-lakay.

Nan an peyi-anba-jouk, (tankon peyi-asou-latè, Matnik anba jouk La-Frans) an gouvelman atè-lakay se anni an ti ponyen lanmen-gouvelnaj nan peyi a, anni sistenm ekonomi ek sosial, sistenm doubout-djann lan, sistenm-lekol la, sistenm pòte-nouvel ek kouri-nouvel la, mès-longsay la ek de-o-twa ti wach kòtòf peyi a, sistenm-tribinal la ka chape anba lanmen gouvelman atè-lakay la, liannaj epi peyi-lòtbòtsay tou, sistenm zekal-fere-defann-peyi tou jik piplis adan sistenm kolbòkok la. Se pou sa eti an gouvelman atè-lakay se toulong an tan fann asou chimen rive gouvelman natifnatal. 

   

Simao moun Wanakera   

  

      

     

Comments

[Rédigé par : Nouvel cho]

Philippe Jock, tête de liste de Déclic, a décidé de poursuivre Louis Boutrin, directeur de publication du site "La Tribune des Antilles" et conseiller territorial Gran Sanble Pou Matinik, pour diffamation.

[Rédigé par : El Caracol del Caribe]

Luego de casi mes y medio de la realización de la segunda vuelta electoral en Perú el Jurado Nacional de Elecciones se dispone a la proclamación del Pedro Castillo como ganador de la presidencia del país.

[Rédigé par : Carib.News]

The Master Artist, author and poet, LeRoy Clarke, passed away at his home The Legacy House in Cascade. Born in Belmont on November 7, 1938, Clarke, was 82 and was the first artist in Trinidad and Tobago to be conferred with the title Master Artist by the National Museum and Art Gallery of Trinidad and Tobago. In 2005, Clarke was bestowed with the Staff of Eldership and Chieftaincy title at the sixth Shango/Oshun Rain Festival.

[Rédigé par : Caribe]

El legendario artista, Juan De Dios Ventura Soriano, conocido como el "Caballo Mayor", falleció a los 81 años. Orgullo de la República Dominicana, de Latino América y del Mundo, "Johnny Ventura", grabó más de 100 discos durante su prolífera carrera de unos 60 años en la música con temas como "Patacón Pisao" o "Salsa pa' tu lechón".

[Rédigé par : Info-Guadeloupe]

Leader du groupe Kassav, Jacob Desvarieux est décédé vendredi 30 juillet, à l'âge de 65 ans. Guitariste, chanteur, arrangeur et producteur Jacob Desvarieux, est une personnalité marquante de la vie musicale de Guadeloupe, Guyane et Martinique.

[Rédigé par : El Mayimbe]

La película cubana La última cena (1976), del realizador Tomás Gutiérrez Alea, llegará a la sección Clásicos Fuera de Muestra del 78 Festival Internacional de Cine de Venecia, destacó el crítico Luciano Castillo.

[Rédigé par : Carib.News]

Outgoing Saint Lucia Prime Minister, Allen Chastanet, says he has called Prime Minister-elect, Philip J. Pierre, to congratulate him and says he wishes the Saint Lucia Labour Party (SLP) leader the best. The SLP won Monday’s general elections by a landslide. Chastanet thanked all the supporters of the United Workers Party.

[Rédigé par : Carib.News]

Former Prime Minister of Antigua and Barbuda Sir Lester Bird has died. Sir Lester served as Antigua and Barbuda’s Prime Minister between 1994 and 2004. He also served earlier in several Ministerial positions including Tourism and Economic Development.