Jounen-gloriye mizik oliwon-latè

Rel-doubout sosial djezinè-mizik la

 

 

 

 

 

 

Nan lèspri moun-matnik, djezinè-mizik la se an vakabon lanmen-asou-tjè eti ka pòte, longsay-ale, nan kare-zobray yonn-a-lòt la, nan lakou a, nan lakou-peyi a, nan peyi a. An vakabon lanmen-asou-tjè, se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, an moun ki fouben se larel-kòtòf sosial la, jik delè nan djoubap epi yo,  epi menm  rel-lèspri-konprann-lavi moun-yonn-tou-yonn lan, men pa la pou toumbile lavi moun, ni menm gade wè ranbonni lèspri moun nan lide taha eti mizik ka pòte an rete-dous nan mès moun ; an djezinè-mizik se pa nepi an kabwatè sosial ni menm an badjolè politik. Lang ek mès-longsay-peyi kreyol atè-lakay-matnik li nan fonfonn kabèch li, epi menm anba bra y, djezinè-mizik atè-lakay-matnik la ka fè an trase-djezinen kouri lawonn, alagadigadaw.

Nan matje man toulong matje mizik tankon prèmie trase-djezinen nan mès-longsay-peyi Matnik la, lide taha eti se gangan natifnatal-matnik la (ek owala  an moun se rete sonhe gangan y, se pou an lang natifnatal se sonnen) pa te pe apiye asou dòt trase-djezinen si se pa te mizik, pou pran seraj fok te pran seraj an barank nan mitan tilili lang-pale ek mès-nanninannan ki te ka kouri lawonn krèy ninang-founang ek nèg-mawon nan tan taha. Djezinè-mizik la se pa nepi raratè-kont lan eti li tou pa ka ale nan fondok trase-djezinen y lan, anni pou fè lawonn nan an lang-pale ki pa fouti depenn aleliwon-galba ek ka toulong veye asou an lang-pale lòtbòtsay pou se kouri lawonn an divini, men djezinè-mizik la pe rive fè siyak nan mitan an tilili  son-mizik  oliwon-latè. Nan mizik la tou, lang-pale a fondalnatal, se lang-pale a ka fè son an, "menm mizisien ka pe jwe, se gàm bel mo y ape di, kèlèkèkè yo pa sav sa ka pale"¹, se anni nan an lang, pale ek matje, otila moun-asou-latè ka djezinen, tout bagay an moun se djezinen, se pou y kabeche y avan.

Lamenm-la, se pou se tann ek konprann sa eti rel-doubout sosial djezinè-mizik la liannen kare-bare epi rel-doubout lang trase-djezinen an nan lakou-peyi a, nan peyi a ; ek, nan dekou an lang anba-jouk tankon lang natifnatal-matnik la, trase-djezinen an (nan mizik oben nan sinema oben nan rarate-kabechinen, tout se sèt trase-djezinen an, lajounen-jòdi moun ka konte nèf trase-djezinen) ka toulong gade wè janbe laliman lang-pale anba-jouk la pou tjoke lang-pale depotjolè a,  sa eti ka fè moun depenn djezinè-mizik la, menm tjokè-mizik, tankon an tanbou-de-bonda ek ba y rel-doubout sosial vakabon taha, an zitata eti "an ti moman doubout la, (ja) pran loto monte Makouba"², si se pa ja rive nan anlòt kontinan otila y pa konnèt pèsonn nan piès peyi, ni menm pa sa pale piès lang-peyi nan kontinan taha, anni pou ale badjole an pawol-rapòte tankon, "mizik pa ni laliman-peyi".

Se pa anni lang lan ka pe fè an laliman-peyi, nan an menm peyi, piziè lang pe rive ka kouri lawonn, fè moun pale ek depale, fè moun matje ek konte, ni menm mès-longsay-peyi a ; an peyi se, dabò-pou-yonn an laliwonn/tan-ka-pase ek owala tan-ka-pase, se pou se konprann ek kabeche an anzobraytaj politik longsay-ale epi, may-an-may, an tilili larel-kòtòf, toulong pi bililik-longsay eti moun, djezinè-mizik oben tjokè-mizik nan mitan yo, ka pe apiye, pianmpianm oben doum-apiye, silon rel anchoustaj yo nan fondok mès-longsay-peyi a ek rel sa-pale lang natifnatal la, nawflaw oben kòdjòm. Si an lang natifnatal, ale wè an langayelaj anchouste, fondok pou se kabeche ek djezinen se larel-kòtòf la nan mizik, se pou se tann ek konprann sa eti menm lè nou nan an dekou kouri-lawonn-karayib, an wach mès-longsay-peyi ki se leve atè Matnik pe kouri lawonn ek vire leve nan anlòt peyi Karayib la epi se menm larel-kòtòf la oben toumbile yo, pou vire atè Matnik lanne dèhè epi dòt larel-kòtòf, tousa ; lang natifnatal la oben langayelaj anchouste taha ka vire kabeche se larel-kòtòf la, se se pianmpianm ; se bèlè-dòmnik la³ la ni près menm larel-kòtòf epi se bèlè-matnik la, ka pe sanm delè kon de pok-dlo tankon nan bèlè-djouba atè-dòmnik la ek gran-bèlè Sentmari a, atè-matnik, men pale-kreyol dòmnik la pa ka kabeche bèlè a nan menm rel-konprann epi pale-kreyol matnik la eti ja pi kare nan zobray li pou matje moun atè-lakay-matnik pe ka matje y aleliwon-galba. 

Se pou se tann mizik la tankon an bidim wach bililik-longsay ; mizik nanninannan oben mizik letjete-nan-divini, mizik atjolman oben mizik pou dèmen, chak tit mizik ka fè moun tann an rete-sonhe tan-nanninannan, an vire-kabeche mizik douvan, an kabeche ek defarouche laliwonn/tan-ka-pase epi an pran-letjèt-nan-divini nan menm balan an, an kanmouzaza kalagway eti laliwonn/tan-ka-pase a ka soukre nan fidji moun chak jou leve. Nan bililik-longsay karayib la, se mizik la, plis pase tout larestan trase-djezinen, ki te fè liannaj sosial la, bay nouvel, pòte nouvel ek kouri nouvel, apre mete moun yonn epi lòt, kabechinen an tilili yonn-a-lòt la nan doukou an sistenm faktoraj, kawbe-bitako ninang-founang lan, te ka mete moun yonn bò lòt nan an jout rayi-ras-nèg-ginen, san-manman. Se mizik la, plis pase tout trase-djezinen, ki te pe fè lang natifnatal-matnik la kouri lawonn, toumpotjole wanniwannan-kreyol anni falfrèt kawbe-bitako a nan an lang-langayele ka rarate ek kabechinen kalagway laliwonn/tan-ka-pase a, se tousa ki fè si djezinè-mizik la trape an lanmen-asou-tjè menm nan vakabondaj (se pa anni pou drivaye, ni anchay fè-koraj ek menm fè-kakol tou) asou de laliwonn/tan-ka-pase, ta franse a eti frèt kon nen chen ek ta atè-lakay-matnik la eti pou trape plis laliman kouri lawonn, jik dekouri lawonn, vire kouri-lawonn.

Ki chimen mizik te ke pran pou vini prèmie trase-djezinen nan wach-lavi se moun natifnatal-matnik la ? Ki lèspri-peyi esa, mizik nan wach moun toulehou men djezinè-mizik la se an vakabon ? Ki lang-pale/lang-matje eti mizik matnik la, tou trase-djezinen eti y ye a, ka palantje ? Es mizik la, pou trase-djezinen eti y ye a, se djok pou rive vire leve laliwonn Matnik la ek, nan menm balan an, anchouste tan-ka-pase a ? Es se djezinè-mizik la ki ke rive fè djoubak kabwatè-politik la, fè pou moun se fè yonn nan an lakou-peyi ? Nan dekou wakle-boulin sosial la, wakle-boulin teknoloji tankon wakle-boulin toumbele lavi-toulehou, eti ka mete moun yonn-tou-yonn ka miyonnen lapo-fidji yo, ki mizik ek ki chous-kòtòf mizik ke sa fè moun fè-yonn nan an peyi oben an lawonn-peyi ?  

Se pa anni pou vini badjole gangan nou te ka kwenyen tanbou-djouba, bay kalinda bèlè, pou an fanm se "pran balans peze la chair humaine"⁴, se pi douvan pase blèz-kò eti mizik la ka chaye, vire kabeche, se se pianmpianm an lèspri-peyi, an kanman-kòtòf, an doubout-moun-asou-latè fondalnatal nan laliwonn/tan-ka-pase natifnatal-matnik la. Nan dekou wakle-boulin teknoloji pòte-nouvel la, mizik grif-an-tè-matnik la ladje djokte-mete-nan-brann pòte-nouvel oben kouri-nouvel li a, "gran bri ka kouri, an tout lari se an sel welele, a Rivière-Pilote, yo touve de moun ki rete kole" ⁵, se pou djezinè-mizik la vini ka anni miyonnen lapo-fidji y ek depotjole tout se larel-kòtòf lang natifnatal-matnik la, "ti mè mank, ou ka mantje mwen" ⁶, pi douvan ek nan fondok, wouvè gran lapòt ba mès-lonsay-peyi gran-dewò, lòtbòtsay Lanmè karayib la ek "fè-yonn anba-lanmè" ⁷ y la, tout bagay ki ka fè pou yich-djok-peyi a se gare chimen divini.   

    

I – Ki prèmie trase-djezinen esa ?.

Se pa jòdi man ka kabeche lide taha eti se mizik la, plis pase tout trase-djezinen, ki te pe mete moun yonn epi lòt, ba yo tankon an kanman-doubout-moun nan an sistenm ki te ka kraze yo, demounize yo tankon moun-asou-latè. Depi Etazini desann jik Brazil, anchay depenn-rarate kawbe-bitako, lè se kabwatè kawbe-bitako a te sa matje, ka apiye asou se doukou taha otila ninang-founang afrik la te ka pe fè yonn. Atè Matnik, se labe franse a te, toulong, depenn an ninang-founang ki ka bay kalinda depi y trape an ti wouspel pou kò y, an ti deredi-kò, an ladje-lèspri tou ; tout sistenm, menm taha ki pi begliyè a, ka toulong gade pou douvan an doukou ladje seraj anlè moun eti y ka kraze.

Se pou se tann ek konprann an sistenm otila an konpanyi moun adan sistenm lan pa ka pe fè-yonn nan djoubak la (plis pase an djoubak fòse-lanmen, se an djoubak fòse-lèspri tou), ni menm nan pale-lang kabwatè kawbe-bitako a (lang-anglitè, lang-an-frans, lang-espany, lang-pòtigal), ni menm nan pale-lang-afrik yo eti se an tilili lang men anni nan mizik ek bay-kalinda otila yo te ni pou vire langayele nan tilili lang-pale taha, se lang-pale yo a eti te lòlòy pou anba-jouk yo te anba jouk, lang-ewòp la eti te ka kabwate tout lavi anlè kawbe-bitako a ek asire piplis moun-afrik-anba-solèy la te ja ka deredi lang-pale y nan djel li pou pale lang-pale zawa a epi lang-pale arawak/kalinago a eti te ka langayele tout laliwonn lan, se anni mizik la tankon an langayelaj ki te pe fè yo fè yonn.

Se nan lèspri taha eti mizik la se toulong pou pòte nouvel o-pi-piti kouri nouvel, rarate an tan-nanninannan-longsay pou moun se ka wè tan an ka pase ek se mete lèspri yo pou se pran letjèt nan divini. Mi se sa ki fondas tout wach-djezinen oliwon-latè, kabeche tan-ka-pase a pou se pran letjèt nan divini ; wach-djezinen an se toulong, an ti faro asou tan-ka-pase a, delè menm se pou fè an welto, an ganm anlè tan-ka-pase taha, foute y an kout-chenn nan Mòn-Galocha a (atè Matnik) oben nan De-Manmel Gwadloup la, tankon an lonje kwi lèt o-pipirit-kokiyoko.

Se pou se kabeche tankon an vire-vini-moun nan se doukou bay-kalinda ek kwenyen tanbou taha ; se pa anni pou, nan se kare-bèlè lajounen-jòdi a, 20^enm siek la, oben menm nan se liy bèlè wabap 19^enm siek la, oben menm nan se kare-lewòz douvan se lanne swasant 20^enm siek la, deredi an kò ki pran bok nan sistenm djoubak fòse-lanmen an ; se pou gade wè defarouche tan-ka-pase a, ba y an kous-kouri krache-dife otila moun ka apiye yonn-tou-yonn yo nan leve laliman an lakou-moun. Djezinè toulong yonn-tou-yonn nan se trase-djezinen an men nan mizik la se pou an pòte-kole gade wè pran douvan toulong.

Trase-djezinen an se pa anni an sa-fè teknik eti an moun ka pòte, se lèspri an lakou oben, pi won-ladje-won an lakou-peyi, nan an dekou laliwonn/tan-ka-pase a. Trase-djezinen ka gade wè, toulong, klèsi tan-nanninannan-longsay la, fè eti se gangan an wè sa ki pase nan lavi yo, pàs yo pase, kou yo pran oben kou yo se foute an tjou moun, tout bagay ki ka gade wè glimen tan-ki-pase a, anni pou tan-kòtok trape an tilili chimen rive nan tan-nanninannan an ek pou divini an, eti se toulong anni an lide ka vini pianmpianm, se rive blo ek pantann anlè moun. Se nèhè pou sa eti trase-djezinen an, rarate-kabechinen plis pase mizik la isiya la konsa, ka toulong vire kabeche lang natifnatal la pi bidjoul.

 

II - Tout trase-djezinen la pou pòte an lang-natifnatal, anlè.

Pòte-anlè taha se pa pou ale konprann se anni pou gloriye an lang-pale nan dekou an jounen palantje "lang manman-yich" oben "lang peyi-natifnatal", oliwon-latè ek vire pran menm penpenp depotjole lang peyi-natifnatal la dwe solèy kouche. Pòte-anlè taha se, chak jou leve, mare an liannaj krache-dife epi lang-pale peyi oliwon an (isiya la konsa lang-pale-ayiti a, lang-pale-gwadloup la, lang-pale-dòmnik la, lang-pale-sentlisi a, lang-pale-trinidad-ek-tobago a, se lang-pale-gwiyann lan, tout se lang-pale taha epi dòt lang-pale kare-peyi karayib la jik lang-pale kare-peyi kontinan-amerik la) kabeche matjoukann-peyi eti yo ka fè kouri lawonn.

Tann se yonn, tann ek konprann se de, kote-rete a (vire li mapipi-eskwaya Edouard Glissant an) fondok nan pòte-anlè taha, se pou trase laliman ek janbe laliman nan menm balan an, jou ki jou. Se progranm-radio a, mizik eti yo ka mete trase pòtre yo, pawol yo ka voye douvan, ni pou trase laliman-peyi taha men se pa tankon an masonn 7 a 11 mèt wotè yo te ke ka doubout pou moun pa sa pase ; trase laliman-peyi a, se pou moun ki ka pase la se rive sav, san gran katjil, yo ka ladje an lang-natifnatal pou bay antre adan anlòt lang-natifnatal ek pi moun se ni konsians yo ka janbe laliman-peyi taha, pi yo ka, anni nan janbe laliman an, voye peyi a douvan, voye lang-natifnatal la tou douvan, ba y toulong plis tit-langayele ek djokte pou sonnen pawol.

Kwenyen to-to-to anlè fèy zorèy chak moun pou yo se tann dabò-pou-yonn epi konprann lamenm apre ; kontel, lang-pale-gwadloup la ek lang-pale-matnik la pe ka sanm tankon de pok dlo, de peyi-mitan-lanmè-karayib sese, "menm biten, menm bagay", se an lavwa-dèhè ka bat sa konsa ; men si yo se sese, se anni pou yo te ke trape an menm manman, nèhè menm an menm papa, yich-kòn se toulong dousin laliwonn lan, "jaden lwen gonbo gate", ek nan menm manman taha se pou yo pa te ke ni an divini yonn-tou-yonn pou ta yo. Men mi de sese pa jenhen ni menm divini an, menm si yo te ke rete kay manman tout lavi yo, ek manman yo taha, nan karetel kòdjòm lavi-asou-latè, pou alelouya-akasia-lata avan yo.

Nan pòte lang-natifnatal la anlè, mizik la, tankon trase-djezinen, ka toulong trase chimen apiye-anlè-pwa-kò y douvan dòt mizik oliwon-latè, Bidjin Senpiè a se pa Djaz Nòwleyan an, ek nan menm balan an tankon an kare langayelaj anni-pou-sa, se pou se tann an depareyaj epi lang natifnatal la, bèlè atè-lakay-matnik la se pa bèlè atè-lakay-gwadloup la menm si se de lang lan se pe ka malakse yonn adan lòt. Se pa anni pou se tann sa eti se mizik la ni langayelaj yo pou ta yo, epi anchay tit-langayele, anchay pawol-pale, anchay toukouloukoutoum, anchay sonnen-mizik, se pou ale tjoke lide eti se mizik la ka trase an karetel longsay-ale-depi-nanninannan anni pou ta yo.

Pi nan fondok, se pou se progranm-radio a te ke sa klere karetel longsay-ale-depi-nanninannan taha, bagay ki pe fèt anni nan an lang peyi-natifnatal. Lang la, se pa jòdi man la ka plodayele sa, se an sistenm otila pawol-pale, lavwa-egal, tit-langayele, ti-pawol, ti sistenm-vie-fanm, lavwa-djole ek sonnen-lavwa-bidjoul men de jès, kanman, woule-zie epi anchay pe-djol, anchay welto-ou-wè’y-ou-pa-wè’y, tou, nan an liannaj toulong pi kare-bare pou kabeche anchay larel-kòtòf eti yo menm ka pe mete tout se dwel sistenm taha toulong pi bililik-longsay.

III- Fè-yonn lan se anni nan plan-divini politik.  

Kisa, nan cho mizik la, nan dekou an bay-kalinda tjè-senyen, de moun  (an fanm ek an nonm, se anni la eti lèwdou tjè-koko ka pe voye fèy-divini) ke sa kole, dekole, vire kole, sere kole men se pa mizik ki ke sa kole moun yonn-a-lòt nan an pòte-kole, nan an lakou-peyi, nan an peyi, nan an kare-peyi. Se anni oliwon an plan-divini politik otila an lakou-peyi, an peyi, an kare-peyi ka pe fè yonn ek nan dekou wakle-boulin sosial la, nan tout peyi oliwon-latè, se se pianmpianm, fè-yonn taha ka pe chaye anchay dekou kase-lo.

Nan se lakou-peyi karayib anba-jouk la, nan kawbe-bitako otila nouvel se te anni nan jounal matje-nan-franse oben jounal matje-nan-angle, si se pa neherlande, panyol oben pòtidje, pèsonn pa te sa li, pa menm koumandè kawbe-bitako a, mizik la te ka pe pòte nouvel ek kouri nouvel nan menm balan an, "fanm lan pran balans lan, peze la chair humaine", "Chal Zizin yo mare angle a, an ti moman doubout la, nonm lan pran loto monte Makouba", tousa. Se pa anni nan pawol-rapòte a, "A Rivière-Pilote, yo touve de moun ki rete kole", se pou sonnen-mizik la limenm ki te pe ja ka ale tjoke ek voye kwi nan peyi oliwon.

Mizik kawbe-bitako a (djouba, tibwa, toutoun-banbou, chacha) tou anchouste nan fondok-peyi eti y ye a, te ja ka rale pawol ek sonnen-mizik lòtbòtsay kawbe-bitako a, se pou se tann ek konprann, an fè-yonn nan mizik ek mès-longsay-peyi se anni pou pawol mizik la eti an lakou lang-pale ka pe tann, konprann ek kabeche flouz, si se pa nawflaw. Nan tout mizik oliwon-latè, son ek pawol, pe ni anchay larel-kòtòf eti pèsonn nan lang ek mès-longsay-peyi a pa ni lakle pou wouvè yo oben konprann yo kòdjòm, pou djezinen-kabeche mizik la ki ka sòti nan kabèch an moun yonn-tou-yonn oben an ti krèy twa-kat moun.

Tousa pou se konprann, fok se tann kòdjòm pou rive konprann, mizik la ka fè moun fè yonn anni nan an doukou fann, an lawonn-bèlè, an kawbe-size-koute, an kay-mizik, sa epi dòt. Owala moun se ladje se doukou yonn-kole-bò-lòt taha, se pou yo se vire pran chimen moun-yonn-tou-yonn yo ek pran menm mizik la pou an parètzòy-pase-tan, vire nan penpenp lavi-toulehou a. Nouvel-pòte eti mizik pe ka fè kouri lawonn lan ka pe depaye anfwa, nan kannal Bosehou a, jik djigilòp.

Nan dekou wakle-boulin teknoloji a, menm si djouba a se rete menm tanbou nanninannan taha, menm si tibwa-griyav la pa toumbile se se an makpitak, pòte-nouvel la djigilòp adan mizik la, tout se mizik la, pou chous-sonnen yo ki, ale tjoke nan an tilili kote-rete, oliwon-latè. Nan menm balan an, se pawol-sonnen-mizik la ka tjoke sonnen-pawol oliwon-latè, "tjè-senyen ba tout moun-asou-latè nan delala" Eme Sezè a, eti ka pe delantiraye sonnen-mizik la, jik depotjole peyi-fondok la, nan an plere-zie-sek, pa rete divini asou-latè.

            

IV – Mizik la ka toulong vire leve laliwonn lan ek anchouste tan-ka-pase a.

Se anni mizik la, ek se pou sa nou toulong mete y wach-djezinen prèmie douvan nan plodari kabeche mès-longsay peyi-karayib nou, eti ka vire leve an laliman-karayib atè Matnik otila dekinay sosial la pa ka bay pou lang-pale-franse a ki ke toulong an lang-pale lòtbòtsay ek pou lang natifnatal-matnik la eti ka woule nan an pale-kreyol ki ka toumbile larel-kòtòf aleliwon ek pou pèsonn pa sav la yo ye nan an menm size-koze. An memwa-poul ki pa fouti trase an ti djing pou se boulouwe nan tan kavale ka bay oben ka rive ek prèmie kout-van nan vwel se pou koule djol-anba. Pou piòpiò eti dekinay sosial la piòpiò, se zoukè a pa menm fouti konnèt pawol se zouk fondok la, lang atè-lakay-matnik la pa fouti apiye asou pwa kò y ek pran letjèt nan divini ka rive gran balan asou do wakle-boulin teknoloji a.

Se progranm-radio nan lang atè-lakay-matnik la, nan pale-kreyol media kouri nouvel atè-matnik la, nan kreyol tjòlòlò se badjolè sosial ek politik palantjè-peyi-matnik la, ka, kanmenm, rive depareye epi se progranm-radio nan lang pale-franse a nan de kote ; yonn se larel bay-lavwa a (Conative function R. Jakobson lan) eti pa pe ka bat nan menm rel si moun ki ka dekole fèy zorèy koute a, koutè-radio a, nan mès-longsay atè-lakay-matnik la oben si moun taha nan mès-longsay an-frans lan ; nan lang natifnatal-matnik la, bay-lavwa a se plis pou fè pawol la sonnen (tire-kont la eti Edouard Glissant depenn ek kabeche nawflaw) pase se pou fè moun tann an mande-sav kare-bare, kantapou larel kriye-ago ki ni adan tout larel bay-lavwa, se an bat-manman pou an tilili wach ki pe ni adan.

Dezienm kote depareyaj taha se larel kabeche-toumpak-lang (metalinguistic oben reflexive function R. jakobson lan), plis pase an bat-manman, an bonda-mezanmi. Lang natifnatal-matnik la ka rive toumbile se larel-kòtòf li a silon rel pale lang natifnatal-matnik se moun an, delè menm silon rel pale franse se menm moun taha, silon moun ki douvan moun ka pale a, an aganman (an kameleon) ki pa fouti tann, ni menm konprann, an lang la se pou moun aprann li ek ki ka debare laliman lang ek mès-longsay li aleliwon, depi an vie pòpòt-lacho se fè an griyen-dan fanm-gwo-larat ba y oben depi an katalan-pòch-kreve se pran an ti men lèwdou-o-piyaj epi y.

Lè mizik ek pawol-sonnen-mizik lòtbòtsay ka rive blo anlè an doukou larel-kòtòf an lang konsa, plis pase an degrenngolaj rel-depareyaj nan mitan pòte-nouvel ek kouri-nouvel, se pou pòte-nouvel la limenm djigilòp ek pou moun ka anni gobe, ababa djol-koule, pawol-rapòte peyi-lòtbòtsay eti yo pa ni piès lanmen anlè yo. Se pou se media nanninannan atè-lakay-matnik la (mizik la, tire-kont lan, lavwa-egal la, badjolaj fanmiyal la, menm milan an) gare tout larel-kòtòf yo ek vini ka bat anni epi ti zoko nouvel-kouri eti moun, mandjannè wototoy, ka vini plase adan tout koze yo se trape.

Se progranm-radio a eti potomitan nan kouri-lawonn mizik la, ka fèt nan lang-an-frans lan, se plis an franse-bannann pou se tit mizik la ki nan kreyol oben kreyol-tjòlòlò ek pou sa eti tan kare/dekare larel-kòtòf (encoding/decoding Stuart Hall la, “Culture is always a translation”) mizik tankon pawol-mizik te ke two kout ; an bidim fòse-lèspri eti moun-ka-koute a pa sa pran asou kò y, si se pa pou voye mizik tankon djezinè-mizik nan krèy bagay vie-nèg oben vakabon. Pawol-mizik la pe ka leve laliwonn lan ek gade wè anchouste tan-ka-pase a, piplis moun nan peyi a pa fouti kabeche yo, si se pa pawol-mizik zouk eti pa ni ayen pou se kabeche ; pa ni laliwonn, ni laliman-fondok-peyi, ni menm an ti plodari asou tan-ka-pase a nan zouk la.

V – Djokte mizik dekati nan dekou wakle-boulin sosial la.

Se pa anni pou se mizik-karayib la ki pa ka pòte nouvel (oben menm kouri nouvel) lajounen-jòdi ; ni menm pou se pawol-mizik la ki rete pri adan an "doudou ou ka pati epi bonm siwo la, avè ki biten an ke dousi kafe la", oben ankò pi tògò, ladje tògò ka ale, "tu me manques, ou ka mantje mwen" ; se plis pou an mizik ek an pawol-mizik ki pa ka rive tjenbe nan tan-ka-pase ek eti pèsonn pa ka vire pran nan trentren lavi toulejou yo, tankon lavwa-egal oben djing mès-longsay-peyi pou pa se gare nan bankoulele sosial la oben sokodong lan, lè Covid-19 oben ladeng/chikungunia ka kouri.

Nan dekou wakle-boulin sosial la, wakle-boulin teknoloji tankon wakle-boulin toumbele lavi-toulehou, eti ka mete moun yonn-tou-yonn ka miyonnen lapo-fidji yo, smartfòn yo, djezinè-mizik la te ke vini an drivè-oliwon-latè (a regular globetrotter, and furthermore, a free rider), moun ki pa mele epi laliman-fondok-peyi, peyi-natifnatal ni menm lang natifnatal. Isiya la konsa, pa ni tan-ka-pase, se anni pou brè dlo w nan tan-kòtok la, tan-pase a se pou moun ki anba lenbe ek tan-divini an se anni an lide konsa, anba latè pa ni dousin, tan-kòtok la se toulong an tilili dekou sansle.

Wakle-boulin teknoloji a se pa anni an mizik ek pawol-mizik eti moun ka jete konsa yo koute y an kou (se zoukè a pa te ke fouti rarate pawol zouk oben konpa yo fini fè lafouka oben mabouya anlè y la), se an tilili sonnen-mizik ek toumbele-peyi ki ka djigilòp anba an sonnen-mizik ek toumbele yonn-tou-yonn ki sòti nan machin-mizik etazini an ek ka kouri lawonn-latè, menm se sonnen-mizik ek toumbele nanninannan an ka pe pèd lakat, lè yo ka rive rete doubout.

Bèlè laliman-fondok-peyi atè Matnik la ka fè kakol, ka tjenbe an rel-doubout ek ka menm dekatonnen asou se twa dis-lanne a ki fini pase a, ranbonni pawol-bèlè y, ba yo an djokte sosial oben politik, ladje, se se pianmpianm "man ke lele y ba w" la oben "djouk djak doudou bwarne anlè kabann lan ki pa ta w la", men  pou lonyen ek dekantje kòdjòm,     se lang natifnatal-matnik la ek mès-longsay-peyi a nan menm balan an ki ka djigilòp, pianmpianm, oliwon lawonn bèlè a.

Wakle-boulin teknoloji a ka bloublou bèlè a tou, se pa anni pou se pawol-mizik bèlè a ki pa djè nan larel vire-faktore longsay-ale, bèlè a rete pri nan kawbe-bitako ; se pou lawonn bèlè a ki pa ka chaye menm fè-yonn lan, chak moun ka koki zie y anlè smartfòn li ek pa fouti wè se jès fifinen Mawyandre a oben se jès djaka Maniela a, tousa ka fè pale-franse a ja rive ka pitje tjè lawonn bèlè a. Isiya la tou, pa ni ayen pou se kore (nan lide natifnatalize y ek lang natifnatal-matik la fondalnatal nan tout natifnatalizay atè Matnik) wakle-boulin sosial la eti, pou Matnik ki pa ni an gouvelman atè-lakay oben natifnatal, ka depotjole tout se yonn-a-lòt sosial nanninannan an ek palantje an yonn-a-lòt gouvelman (franse isiya la) eti nan tan-ka-pase pa pe sa pòte longsay-ale.  

 

         

            Pou lang natifnatal-matnik la ki leve nan doukou sistenm-bitako a, ek ladje sistenm taha nan chimen, pianmpianm, se pou se rive konprann an bidim dwel bagay eti moun, menm moun natifnatal-matnik la, pa sa wè ek se anni mizik la, tankon wach-djezinen, ki pe fè moun sav ni an dwel bagay eti moun pa sa nepi wè ; men se pa pou ale konprann mizik la, limenm, ke sa fè moun wè bagay eti moun pa sa wè. Tout lang oliwon-latè ka pe chaye an dwel-pa-sa-wè taha (se nèhè pou sa ti-pawol lang-italia a ka di w : "Traduttore, traditore") eti se anni an wach-djezinen ki pe fè moun sansle anlè sa.

Se pou se progranm-radio a eti ka kabeche epi lang natifnatal-matnik la, (Radio APAL, RLDM, RFA) se rive nan dekou taha otila se pa anni mizik eti yo ka pase ki pe ka anchouke progranm-radio a nan an peyi, men plis pase sa, sonnen-lang lan nan progranm-radio a. Se pa anni pou blabla lang natifnatal-matnik la nan dekou tjek Jounen Kreyol Oliwon-latè, bagay pou depotjole y plis pase rel depotjole eti y ja pri anba y la, se pou se palantje ek faktore plis larel-kòtòf la.

Lòtbòtsay, se pou plodari palantje-peyi a ek nan an rel pi wo, plodari peyi-natifnatal-matnik la, se rive nan doukou apiye-anlè-pwa-kò taha otila se anni an lang natifnatal ek an mès-longsay-peyi natifnatal ki ka pe ba an peyi, an lakou-peyi, an lakou, tout matjoukann politik ek sosial, mès-longsay tou, pou pete-chenn politik ek sosial la, pran an letjèt nan divini.

Pou divini an eti se toulong anni an lide konsa, se pa bagay an moun pe menyen kòtok, miyonnen bo-tjoup-tjoup, se pa nepi pou sa pou pa ale trase plan-divini ba an peyi, se anni dekinay sosial la (se pa yenki chikannen ek bat djol aleliwon) ki ka pe fè moun sav sa eti lang ek mès-longsay-peyi natifnatal la rive nan rel pòte kont matjoukann politik, sosial, mès-longsay-peyi pou wouvè chimen pete-chenn politik ek sosial la.

Pran letjèt nan divini se, rive konprann tan-nanninannan-longsay pa pe ka, li tou-yonn, kare wach tan-kòtok lajounen-jòdi ; rive tann sa eti tan-kòtok lajounen-jòdi taha trape anchay chous eti nou ni pou vire kabeche toulong-ale, se sa lèspri pawol Edouard Glissant an "nou sòti nan divini ka rive" ek mwen menm pe ke sa fè wol mete an sitjèt bwa-kannel adan, "se ban ou lè pou nou pase" epi sa.

Simao moun Wanakera

1 – Mots creoles, André Dejean, Les Frères Dejean, Bouki ac Malice, 1977.

2 – Chal zizin yo mare angle a, bay-lavwa danmie nanninannan atè Matnik : "an ti moman doubout la, nonm lan pran loto monte Makouba"

Comments

[Rédigé par : El Caracol del Caribe]

La edición 41 del Festival Internacional del Caribe comienza este domingo en Santiago de Cuba en esta ciudad hasta el 9 de julio próximo, tras la pausa impuesta por la Covid-19 en los dos últimos años, que obligó a su realización en la modalidad virtual y escasa actividad presencial.