Wouj-Vèw-Nwè ek an kouloubri nwè epi an rel-brazonn blan-sann-cho

An twel-flatje-peyi Matnik  

  

 

 

 

 

 

 

Foyal, Matnik: Matnik ni an twel-flatje-peyi epi an lavwa-egal-peyi, man se pè ; 74,84% moun ki vote te vote twel-flatje-peyi tèt-sisi a ek 53,76% moun te vote lavwa-egal-peyi "Ansanm" lan. La-pou-la, tout moun te ja sav se koulè wouj-Vèw-Nwè a te ke debaba "ipséïté" Marijàn lan epi 34 trase-jeometri y la. Men nan twel-flatje-peyi "tèt-sisi" taha ni an tjak, an bidim tjak, menm pòtre-trase a eti ka bat zel nan mitan kouloubri ek sisi-mel pa rive chape anlè "koulè-nwè" a   eti nan djezinay trase-pòtre oliwon-latè a se pa an "koulè", ni menm "koulè-blan" an. Asou an twel-flatje-peyi eti se an rarate politik, koulè-nwè a se toulong nan liannaj epi anlòt, Wouj ek Nwè se lide pete-chenn, bay san chenn, oben lanmò, eti te vini ka bay nan doukou rive-jik-bout Ranboulzay Ayiti a.

An twel-flatje-peyi se anni pou an plodari politik, se pa bagay lapo-fidji moun. Asou media-dijital CTM lan, ni an kapistrel ki ka badjole bagay bwabwa-kannaval taha eti "koulè-nwè se pou koulè lapo moun atè-lakay-matnik", dabò-pou-yonnn, si koulè-nwè a asou an twel-flatje-peyi se koulè lapo-fidji moun, depi ki tan Afghanistan, Almay, Beljik, Estonia, Libia, Palestin, Siria, Timor atè-solèy, Vanwatou, epi anchay dòt se moun lapo-fidji nwè. Fok se fè wol kabeche avan badjole menm pou an kapistrel, bel fidji pa tjè ni lèspri. Twel-flatje-peyi Wouj-Vèw-Nwè Matnik la sòti nan twel-flatje-peyi Wouj-Nwè-Vèw UNIA (Universal Negro Improvment Association) a eti te ka flatje nan van tout se peyi Karayib la jik Brazil nan se lanne 1920 jik 1940 lan ek Vèw la se pou an konpanyi konpayel leve-doubout sosial afro-ameritjen an ki te ja ka mande pou leve an gouvelman nèg-ginen, fè yonn epi South Carolina, Georgia epi Alabama ; anni ale koute Man Nina Simone asou sa.

Fok te konprann sa eti, nan an prèmie welto -ou wè y ou pa wè y– gouvelman franse a te ke mande fè an tanbi-welele, an blo twel-fatje-peyi koulè Wouj-Vèw-Nwè pou se konpayel leve-doubout sosial pou machandè klòwdekòn se parèt nan tribinal la te moli anlè djokte, si se pa djenmte politik yo, ladje asou an bò pou vire rale lòtbòtsay ek mi yo di se Wouj-Vèw-Nwè nanninannan an, ek pa ni pase lanmen. Nan an dezienm welto, Wouj-Vèw-Nwè nanninannan taha pa te pe bat adan jout djezinay twel-flatje-peyi taha pou bay eti y te ja ka bay nan tout ti wèt peyi a depi Janvier-fevriye 74, depi se tibray-lekol AMEP wabap se lanne 70 la, depi nou menm te ja ka penn li asou tout masonn LPEM  Latrinte a nan se lanne 1979-81 an. Owala an moun te ke genyen an jout-djezinay twel-flatje-peyi epi y, se te ke "vòlè vòlè vòlè, djab ka ri".

Epi nan peyi oliwon-latè, twel-flatje-peyi  se kawbe-gouvelnaj-peyi a pa toulong menm epi twel-flatje-peyi tan-nanninannan-longsay la, delè menm, pe ni an twel-flatje-peyi  politik kontel twel-flatje-politik Wouj ek Nwè epi an liy-bòdaj jòn Kouba a (koulè-nwè a se pa te koulè lapo-fidji se moun Kouba a) ki te sòti nanMovimiento 26 de Julioeti te ka pe flatje kantekant epi twel-flatje-peyi Wouj-ble ek blan an nan tout gran penteng gouvelman Kouba, kantekant nan ti-rektang twel-chimiz-gliminen anlè zepol Commandante Fidel Alejandro Castro Ruz. Nan an peyi anba-jouk gouvelman-peyi-lòtbòtsay, Matnik  pa ni gouvelman natifnatal-matnik pou ta y, pa menm an gouvelman atè-lakay tankon Puerto Rico otila an twel-flatje-peyi triyang ble epi bann wouj ek blan an ka bat van asou tout se fetay masonn kawbe-gouvelnaj la, twel-flatje-peyi tan-nanninannan-longsay la, Wouj-Vèw-Nwè Janvie-Fevriye 74 la isiya la konsa, se toulong twel-flatje-peyi politik la ek twel-flatje-peyi taha pa pe ka bat van nan fetay masonn kawbe-gouvelnaj an peyi-lòtbòtsay. Twel-flatje-peyi triyang-wouj ek de rektang-a-zetok Vèw ek Nwè a pou rete twel-flatje-peyi wayalachi-politik Matnik la, se pa, piès toubolman, twel-flatje nèg-ginen, moun-afrik oben tjek moun koulè-lapo-nwè oben tjek bagay tèbè politik konsa, se anni twel-flatje-peyi wayalachi-politik Matnik la.

Twel-flatje-peyi taha epi an sisi nwè a, nèhè "Le corbeau et le renard" Jean de La Fontaine lan pòhò fini trase chimen nan kabèch tòtòy djezinè a, se bagay eti an gouvelman natifnatal-matnik oben menm an gouvelman atè-lakay-matnik ke pe pliye ek ladje nan fondok tjek vie komòd tan-nanninannan-longsay Matnik la. Nan lèspri moun natifnatal-matnik, sisi a oben kouloubri a (se depi Latrinte, Gwomòn, Sentmari monte jik Gran-Lawviè otila moun ka di kouloubri, depi Robè desann jik O-Maren, Sentàn, moun ka di koulibri, tit-langayele C(k)olibri a se pou konprann moun ka nonmen y lan ja rive nan lang franse a epi w) ka toulong trase pòtre moun debiele, titak toktok, dekou otila an moun pa ni tout tèt li. Nan tire-kont kreyol la, Konpè-Kouloubri a ni, toulong, an tanbou pou ta y men se anni konpè-Krapo ka (ki pe)  kwenyen tanbou taha eti doumbegedoum li ka ba Konpè-Kouloubri plis vidjozite, plis vayans. Nan tire-kont lan, Konpè-Kouloubri se an dezodè, ka kriye moun oliwon pou fè kakol, pou leve gawoule, men ka towblip, alelouya-akasia, nan se prèmie blo gawoule a.  

Nan tout se lavwa-egal-peyi a, se Ansanm ki te ka sonnen plis lavwa-egal-peyi, menm si pawol bay-lavwa a se adan an pale-kreyol koutja franse ; Matnik se pa anni  "an mòso tè ki ka pòte lavi", Matnik se an peyi ek se pou konprann an tan-nanninannan-longsay, an rarate asou peyi taha, toulong ranbonni depi Sèptanm 1870 (delè se anni an badjolaj) ek anchay liannaj nan mitan moun ek laliwonn yo, nan tan-ka-pase ; moun atè-lakay-matnik ka jik rive fè gangan yo pale franse se pou di an moun. Nan lang natifnatal-matnik la, moun pa ka di "matinitje" men "moun-matnik" oben  "moun natifnatal-matnik" ek nèhè "matjinité" a se pa bagay ki ke sa pri atè Matnik otila moun pa ka apiye an kanman-kòtòf matnik anni pou koubare dòt moun oliwon-latè men plis pou se bloulou yo, fè yo wè an lanmen-asou-tjè pou yo se rete pri nan tjek lèwdou-tjè-koko epi Matnik tankon peyi-asou-latè.   

Simao moun Wanakera