Kannaval lanne 2023 atè-lakay-matnik la
20 février 2023
Vaval mete fidji Revolvè-biwa y !
Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek mayimbe, men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moun, piaye moun, ki la pou fè an zèskay pou moun se mache dèhè y asou kat jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye tout dekinay sosial la dèhè y (menm dekinay sosial nanninannan, an tan papa-djab kannaval la te tibolonm pàt-kaye te ka jwe tèk-mab an lari Senpiè, nan brazonn volkan an) asou menm kat jou taha. Vaval la se pa nepi an bwabwa, se pa anni an bwabwa, ek si fok se piaye moun, tout moun-vide-kannaval, si fok moun vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, fok pa ka vini epi kanman djenm, fok pa ka vini epi mès majò, fok sa rete adan lèspri kannaval la, moun la pou blèz kò yo, Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa) ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete dous" nan kat jou kannaval taha.
Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y ek sav tout se katel-dekantje-longsay sosial ek politik la, ek menm katel-dekantje-longsay mès-longsay-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sav ki matjoukann-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsay natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moun-foyal se tanbouye TBK a) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan tout peyi ek lakou oliwon-latè, nan tout lakou-peyi, moun ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, ek menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) tout ti wach sosial, politik ek mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakay-matnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djab-wouj kannaval-matnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moun pa ka kouri kannaval ek otila màs la se pa jenhen nan an doukou timbile men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se trape plis kanmouzaza sosial ; atè Matnik otila moun nan fè-kakol depi nanninannan anba jouk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plis matjoukann-peyi pou se bay nan djoubap sosial la ; pa ni lakou-peyi otila tout bagay ka woule dous, dlo-nan-karaf ; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubap sosial. Nan tan-ka-pase atè Matnik, depi se prèmie kannaval wabap 19enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djab-wouj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Matnik te ka fè piplis machandaj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la kabeche, djezinen ek vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, ek menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moun konprann kòtok vire-kabeche-longsay (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moun atè Matnik te ka kouri kannaval (kouri vide) dèhè an bwabwa eti te ka trase djing gwo penteng politik ek sosial ki te rive nan peyi a longsay lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka bay ek se bagay ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp ek an vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnaj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, tout se mas la anba jouk li, ek ka pe toumbile liannaj nan mitan se mas la adan kannaval la, nan mitan moun ka kouri kannaval ek moun ka "gade màs pase" tankon Marius Cultier te ka bay lavwa.
Se pou se konprann sa eti, Vaval la menm si y se ka foute an moun oben an krèy moun nan djendjen, se toulong nan toumbele djoubap sosial la sa ka fèt ; ek nan djoubap sosial taha, se pou sa pran pawol, sa eti mande an menm mès-longsay-peyi, an menm lang-pale-peyi, tout larel-kòtòf sosial ki ka depenn an menm laliwonn/tan-ka-pase, an menm "annou rete dous", an menm we-feeling eti se pa anni pou sansle anlè an nou-menm-lan, an yonn-a-lòt men pou voye pawol asou an gliminen-yonn-tou-yonn peyi a (tankon lè se koutja natifnatal-matnik la ka pe di w "se anni atè matnik ki ni kous-yol oliwon Matnik"), menm si yo se rete anba jouk larel-gouvelnaj isenbòt franse a. Kat jou Vaval nan lari eti ka mete moun atè-lakay-matnik dous kon moun ki brè madou-siwo, ek se pou Vaval la, limenm, pa jenhen ka pòte fidji lennde-kou-oliwon, kanman-djenm, fizi oben bekmè. Kimafouti Vaval ka mete fidji an revolve-biwa, esa ? Ki Mawyàn-lapo-fig oben Kawolin-zie-loli, oben menm Katrin-pitjan ("katrin-pitjan djab la dèhè w, nou ka’y mete patàt an dife") ke sa mache dèhè an revolve-biwa ? Si Vaval la ka fini nan sann Mèwkrèdi a, es se pa plis pou asire an vire-kouri-kannaval lamenm lanne dèhè, pi bòdò, versus orbis ex cinere ad astra versus ? Ki Vaval esa, ke rive gouvelnen an kannaval nan fè moun pè, nan mete moun nan kakarel, nan lonje revolvè an fidji moun ? Pi nan fondok, ki peyi, ek/oben lakou-peyi, san gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal, te ke ladje yonn adan mande-sav-longsay pi tenmbolizè, lennde-kou-longsay la, nan lanmen an ti kannaval anni-dousin asou 4 jou ?
Lennde-kou-longsay la ka bay nan tout peyi, nan tout lakou-peyi, nan tout laliman-peyi, oliwon-latè ; menm nan peyi otila lahan, malèt-lahan, pa ka bay tankon fèy-piebwa. Se pou se tann sa eti lennde-kou-longsay la pa liannen anni epi kontribann, lahan krak-kokayin lan, mès-manawa, kout-fizi-biwa, tousa men ka pe fè chous nan an lakou-peyi otila pa ni piès kawbe-gouvelman natifnatal eti se dabò-pou-yonn an bidim brèt-nwè otila tout djoubap, djoubap sosial tankon djoubap moun-yonn-a-lòt ka pe regle nan tan-ka-pase. Se pou konprann lamenm-la, se pa owala ni an gouvelman natifnatal eti tout djoubap regle nan an peyi men nan brèt-nwè gouvelman natifnatal la, an mès-longsay-peyi sosial ek politik ka pe leve ek mete moun pi djok douvan se katel-dekantje-longsay la eti an peyi ka pe trape an lanmen-gouvelnaj djok anlè yo, nan tan-ka-pase. Kannaval-matnik la, pou wach-kòtok mès-longsay-peyi eti y ye a, ka, longsay-ale nan tan-ka-pase men kannaval se pa toulehou, plis pase anchouste, natifnatalize (matnikannize nan lèspri an yize y pou y se vini kòdjòm epi laliwonn matnik li) tout ti wach-kòtok ki se debatje nan peyi a ; nan menm balan natifnatalizay taha, pou toulehou ki pa pe jou-kannaval, ni an denatifnatalizay ka fèt eti ki pi bililik pase natifnatalizay la limenm. Kannaval la se an dekou djezinay, an dekou kabeche-djezinen otila moun ka ale tjoke tout ti matjoukann-peyi mès-longsay la eti peyi a se trape pou ta y, sa ki ka fè yo ale tjoke nan matjoukann-peyi lòtbòtsay ek ka fè natifnatalizay la pi flouz pase denatifnatalizay la. Owala tan-ka-pase ek laliwonn atè-lakay-matnik la se pase adan an zoko-fondas matjoukann-peyi lòtbòtsay, se pou y bat adan an natifnatalizay jik rive djigilòp nan mès-longsay-peyi-matnik la ; ek, pou gouvelman natifnatal-matnik ki pa ni nan peyi a, pa menm an gouvelman atè-lakay, lè zoko-fondas matjoukann-peyi lòtbòtsay taha se rive nan djoubap epi an zoko-fondas mès-longsay-peyi-matnik, se pou zoko-fondas mès-longsay-peyi-matnik taha se pèd lakat, vini bagay tan-nanninannan, bagay ki pase lanmòd, se isiya la konsa eti POM POM C'CHANN lan ka foute Katrin-pitjan kannaval nanninannan Matnik la, an tilili zòy, aleliwon-galba.
Vaval la ka toumbile fidji chak lanne, lezòt zanpanlan kannaval-matnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bebe, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mas-gwo-makak, mas-kaka, mas-kilili, mas-labou, mas-lanmò, mas-makak-ti-latje, mas-mal-makak, mas-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, touloulou, wangan-vaval, zawa,, epi lezòt la) pa pe toumbile fidji menm si Vaval la, silon pòtre y, ka pe mete yonn adan yo plis nan pimpe-pòtre pase anlòt. Pa ni an larel-kòtòf ka trase pimpe-pòtre taha ek Vaval la, nan yonn-tou-yonn li, anlè wagaba kannaval-matnik la ka sanm an bagay ki sòti lòtbòtsay debatje, delè se jik tjek kaka-chen, tjek bobo-santi, lakou-peyi franse a ki ka vini Vaval la, tout se màs kannaval nanninannan Matnik la ka kouri, djol-koule, dèhè y. Pou gouvelman natifnatal eti Matnik pa ni pou ta y, pa menm an gouvelman atè-lakay, Kannaval-matnik la (Kous-yol oliwon-matnik la, Jounen rete-sonhe 22 Me a, ek menm chante-nwel la,tousa) ka pe bàt tankon an dekou wayalachi mès-longsay-peyi, nèhè menm an dekou wayalachi-politik, an dekou otila peyi a (se plis peyi yonn-a-lòt la isiya la konsa) ka pe apiye asou pwa kò y, mete piplis matjoukann-peyi a nan brann (se pa anni matjoukann-peyi palpa-moun-doubout ek mès-longsay-peyi) ek tankon an leve-doubout sosial gade wè trase an chimen-divini. Se anni nan lang natifnatal-matnik la otila moun atè-lakay-matnik ke pe trase chimen-divini, pa di yo di w !
I - Kannaval-matnik la, ki dekou wayalachi mès-longsay-peyi esa ?
Se pa anni pou fè koutja-matnik la eti ka ale èche gangan-afrik ba kannaval-matnik la, rete an kote, tann ek konprann tan-ka-pase atè Matnik tou ek kannaval-matnik la se an kare-zobray mès-longsay-peyi may-an-may. Nan mès-longsay-peyi, ayen pa pe ka sòti an kote pou rive anlòt kote san toumbilaj larel-kòtòf, pou moun-asou-latè eti ni toulong an kout-zie dekinayè asou bagay ka mennen lavi jou-ale-jouvire yo. Kannaval-matnik la leve nan wabap 19enm siek la pou pipirit 20enm lan, oliwon le lanne 1870 pou le lanne 1930, lè sistenm ninang-founang te ja bout ek djigilòp depi de kare-laj pou tout se lakou-moun an (betje-griyav, lapen-chode, milat, nèg-ginen, kongo, kouli-lezenn, chinwa, tout se moun taha) te pare pou bay lavwa ansanm-ansanm, yonn epi lòt, nan lèspri vire-doubout tankon moun-asou-latè yonn-tou-yonn epi an lang kreyol ka liannen yo.
Bay-lavwa ansanm-ansanm se pa pou ale konprann moun ka pèdi kanman-fondok yo lè yo ka vini adan bay-lavwa taha se anni pou rive la yonn-tou-yonn. Lide taha eti moun ka kouri kannaval nan an lèspri yonn-tou-yonn menm si yo se pe ka pran fidji an konpanyi krèy-sosial (Babiyèz, bòlòkò, nèg-gwo-siwo, malpròp, makoumè, gran-jile-piti-pantalon, tousa) pou kouri kannaval yo. Se pa anni an larel dekinay (rache-lapo-do-moun kon lang-ayiti ka di), lonje dwèt asou yo oben fè moun wè an nen-frèt (vergüenza panyol la) yo trape ba se moun taha, se lide pimpe ansanm, plis pase sa, vire-doubout-pimpe. Pi kannaval-matnik la te ka ladje lèspri vire-doubout-pimpe taha, pi se pou y te ka ladje bwabwa-kannaval la pou an Vaval.
Vaval la ka chaye lide yonn-tou-yonn lan (act of individuating) tankon an dezanzobraytaj bay-lavwa-ansanm lan men plis pase sa, chaye taha se an rale-mennen-vini tou, ek se pou tout se zanpanlan-kannaval la se, yo menm, tankon si tjou yo te ka fouye fòs yo, bat dèhè nan bay-lavwa yo te pe trape. Nèhè nan kare-zobray taha asou an pwenyen adan se lanne swasant ek swasann-dis la, nan dekou leve-doubout politik ek mès-longsay-peyi eti ka ale epi tout leve-doubout politik, Vaval la (ek/oben kannaval-matnik la) te double lezòt zanpanlan-kannaval la pou rive adan an rel-doubout papa-djing kannaval ek se nan dekou taha otila kannaval-matnik la, limenm, vini bay tankon an dekou anni kàt jou otila piplis larel-kòtòf mès-longsay-peyi a ka pete nan zie moun ek ka pe fè tilili.
Nan vini an voye-monte, an parètzòy, an w'a-lele-kalalou-a, moun ka fè kannaval la ka pran y anni pou an mès-nanninannan, bagay an tan djab te tibolonm epi pat-kaye y ek mèch larim li nan nen y, bagay ka vire chak lanne epi se menm matjoukann lan (se menm mas la, se menm lavwa-kannaval la, se menm bay-kalinda a, se menm kout-tanbou a, se menm ponponlon-ponpon tronpèt la), se menm kanman an, se menm lèspri a ; men nan menm balan an, moun ka fè kannaval la (moun ka kouri kannaval tankon moun ka gade mas pase) ka vire mare anlòt liannaj nan mitan yo, chak lanne.
Ek si Vaval la se an moun oben an wach-lavi atè-lakay-matnik, se pou liannaj taha mare pi djok ek kouri lawonn nan jou ek mwa apre kannaval. Isiya la konsa, Vaval la ka desann asou rel zandal li a, desann o-wa-tè delè (si se pa anba tè) ek tankon vini trape an kouri-divini se bwabwa kannaval tan-douvan an. Se pou moun yo bwabwatize a se tonbe nan djokte bloublou moun li, se pou wach-lavi yo bwabwatize a se vini pi lòlòy, anfwa. Men dekati taha pa pe ka bay nan menm rel la, ek nan menm rèchte a nan an bouk atè Matnik pou anlòt bouk atè Matnik, lari Fòdfrans se pa lari Mòn-wouj oben lari Voklen.
I-1. Mawyàn-lapo-fig, mas fanm bidjoul la. Men pou lapo fig la ki ka tikte nan an bat-zie ek dekati anfwa, pou fèy bannann lan ki ka chire anba prèmie kout van, fidji-bidjoul taha pa ka pòte nan tan-ka-pase, se anni an fidji-bidjoul kannaval. Menm tete doubout la se pou an tan, mawyàn-lapo-fig la se plis an kò pase an fidji ek se te ke pou konprann sa eti, isiya la konsa, nou douvan an djing-trase bidjoul san fidji, anni an kò.
Pou pase tan-ka-pase atè Matnik tou, menm lè plodari anni-afrik la ka vire voye nou nan reklanm gaway zawa franse nan Afrik, chak sanmdi asou RLDM (Radio Lévé Doubout Matinik, Magazin l'Afrik), Mawyàn-lapo-fig la epi tout fidji-bidjoul li a, se pòtre an fanm-san-katjòt, an fanm dekatjotize, an fanm san katje, san an do-koukoun pou nonm se rense zie yo, pou kreve zie an nonm, pran pawol pou apre kannaval. Mawyàn-lapo-fig, fanm-wangan fidji-bidjoul la oben depenn konsa pou foute fanm betje lapo fidji prin-sise a nan djendjen.
I-2. Kawolin-zie-loli, mas fanm malouk la. Se pa anni pou an boug eti'y ka pòte anlè do'y, lide chay pete-kin lan se toulong pou depenn an moun desosialize, an moun ki pa nan liannaj, nan blo sosial epi dòt moun ek nan tout peyi oliwon-latè se anni liannaj sosial la ka fè fidji-bidjoul la, atè Matnik pa pe ni fidji-bidjoul yonn-tou-yonn, nan fondok lavi a. Kawolin-zie-loli se mas an fanm ki ni an nonm pou ta'y men tou-yonn nan lavi a.
Epi lide taha eti nan lakou-moun, lakou-peyi, anba-jouk, fok ni an nonm nan lavi an fanm, pou ni an wach sosial ek si Kawolin-zie-loli a ka rale'y, chaye'y, anlè do'y se pou toulong vire sosialize, vire mare liannaj sosial la, vire doubout fanm nan lakou-peyi a, vire pran fidji-bidjoul la eti'y pèdi a, bat pou pa tounen ladjablès nan lavi a. Se pou se konprann sa eti kannaval-matnik la ka toulong kabeche se zanpanlan-kannaval la nan liannaj yonn epi lòt ek jenhen yonn-tou-yonn ; Kawolin-zie-loli nan liannaj blo epi Ladjablès la, Mawyàn-lapo-fig la, Katrin-pitjan an ek nan liannaj matjonnen, masokade dawlakataw epi tout larèstan zanpanlan-kannaval.
I-3. Katrin-pitjan, an fanm ka pòte'y. Nan lavwa-balanse kannaval la, "Katrin-pitjan djab la dèhè'w nou k'ay mete patat an dife" eti ka toulong teke epi lòt pawol taha "Di mwen la yo pase, bonda manman'w ka (oben ja) pri dife… di mwen la yo te ye…", se pou se depenn katrin-pitajan an tankon an fanm tete-doubout, bòdò, ka limen dife men pa ka voye piès dlo pou etenn dife, Katrin-pitjan an se an Kabwe-dife.
Mas taha ka liannen an fidji-bidjoul ek an kò pete-flanm, an fanm ki anfòm, tete-doubout, do-koukoun ka pete ek bonda-siwo, an fanm ki ka pòte brayès ek dousin nan kannaval la, se plis dousin gade anni epi zie, se pa pas koukoun li ka pete nan de koko zie'w nan kannaval-matnik la pou'w se ale konprann katrin-pitjan an le an moun koke'y ek moun taha se wou, Katrin-pitjan an se fanm Vaval (wangan ek lèspri kannaval la) se an dekou sansle, an falfrèt otila tout bagay ka pase van ek ka toumbile dawlakataw, se anni lang-natifnatal-matnik la ek wanniwannan kannaval li a ki pe lonje pal defarouche tan-ka-pase dawlakataw taha.
II – Kannaval-matnik la nan dekou wakle-boulin sosial la.
Se pa anni pou Vaval la se pran fidji an moun oben an penteng peyi-lòtbòtsay, oben menm ba an moun oben an penteng atè-lakay-matnik fidji moun oben penteng peyi-lòtbòtsay, se pou kannaval-matnik la ki ka woule anni tankon an tengpenteng, nan an depareyaj fann ek djok nan mitan moun ka fè tengpenteng lan ek moun ka gade tengpenteng taha ; ek, se te ke pou konprann sa eti moun ka gade tengpenteng lan pa te ke ni piès lanmen-djok, piès sa-sav, piès matjoukann mès-fondok ek/oben plodari-kabeche pou tann ek konprann trase-djing an bwabwa ek se pou sa se anni Vaval la, tankon an djing kannaval oliwon-latè ki pe kouri lawonn kannaval la. Isiya la konsa se pa an kout-zie asou lakou-peyi ki te ke fondok men anni an dekou fè tan pase, gade mas pase.
Nan an dekou konsa, se anni desann bay-lavwa nan gwo mizik nan lari a ka fè kannaval la, se pa se màs la ek se nan sa Vaval la ka fè màs atè-lakay-matnik la rantre nan tè. Tout moun oliwon-latè ka pe tann jik konprann mizik la, toumbele'y ek lavwa-wosiyole'y menm lavwa-dèhè a tou, men màs la ka chaye an bililik epi y nan sa eti moun ka pòte màs la ka pe fè lèspri màs la toumbile, màs la se màs la nan limenm, tankon an pòtre men se màs-fidji a ek latifay ki anlè kò moun an tou. An touloulou pa te ke sa touloulou epi an gol oben an dashiki afrik-anba-solèy anlè fanm lan ka pòte màs touloulou a, fè y tounen koutja (sirik-bwa) oben zagaya.
Nan dekou mès-longsay-peyi oliwon-latè taha, matjoukann debranbrannize moun-oliwon-latè, UNESCO (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization), dekou "matjoukannizay" la, se plis pou ba moun wè, rense zie yo oben kreve zie moun, pase se ladje an sa-sav, an sa-fè teknik ek an sa-doubout-moun, nan lanmen ek kabèch yich-dèhè. Vaval la pa ka mande p an sa-doubout-moun-matnik dèhè sa-fè teknik la ; isiya la konsa, pa ni an mès-lèspri-nanninannan, an mès liannen moun yonn-epi-lòt, an mès-kriye an djanmbel pou yonnife peyi a, ki ka kouri lawonn. Nan dekou mès-longsay-peyi oliwon-latè taha, se pou peyi fondas la se djigilòp dèhè an peyi kòtok eti ekonomi ka ranmase dawlakataw daw.
Se liannaj siktiran taha nan mitan moun ka kouri vide ek moun ka gade màs pase eti kannaval ba drivayajè a, la ka depotjole. Plis pase an kannaval tengpenteng, kannaval ba drivayajè a ka toumbile fidji silon moun peyi-lòtbòtsay ki debatje oben sipoze debatje, se pou lise kannaval la ba drivayajè (sa eti ka pe fè an konpanyi videyò pran chante o pi malelive pou plen zie drivayajè a men moun atè-lakay la tou, nan menm balan an, jik pou dezanzobrayte lèspri vire-wouvè-zie kannaval la. Vaval mete fidji an revolvè, plis pase an lonje-dwèt asou kontribann ek lennde-kou ka bay atè Matnik tankon nan tout peyi olion-latè, se pou se zanpanlan-kannaval la se pèdi tout ti kanman ek jès bidjoul yo (nan lèspri liannaj sosial la) pou se pran an pòz pòtre-kannaval yonn-tou-yonn, nan lèspri djoubap sosial la, jenhen nan liannaj yonn-epi-lòt.
Nan dekou wakle-boulin sosial la, anchay pòtre-kannaval matnik vini bay nan liannaj epi pòtre moun-doubout oben pòtre wach sosial oliwon-latè, delè menm tjek badjolè-gran-chimen vini pran màs-kannaval matnik la pou tjek màs mès-kriye-djanmbel tjek peyi Afrik-anba-solèy, tout bagay ki ka chaye kannaval-matnik la anni adan an welele-nan-lari ek debaba tout sa-fè-teknik la ki ka pòte y la. Nan toudlin eti y ka chaye, kannaval ba drivayajè a, welele-nan-lari a, epi anni bay-lavwa malelive ki ka blablate anlè se manman an ek jenhen anlè se fanm lan nan wonn-ladje-wonn, depareyaj nonm/fanm lan, kannaval la ka toulong janbe laliman fant-katje a, ka toulong malelive se zanpanlan-kannaval atè-lakay-matnik la.
II-1. Mas-touloulou a, an djing kouri-lawonn karayib la. Mas-touloulou a leve nan kannaval Senpiè a douvan deblozonn volkan an nan 08 Me 1902 a, chape Gwiyann epi anchay moun Matnik ki te ladje peyi a ek ale rete lòtbòtsay (Ayiti, Etazini, Gwiyann, Sentlisi, Trinidad ek Tobago, Venezwela pou piplis) ek vire vini nan kannaval Fòdfrans lan depi yonn-a-de dis-lanne ki pase. Se pou se tann ek konprann, touloulou 21enm siek taha pa nan menm lèspri ek nan menm fondok epi touloulou wabap 19enm siek la, la-pou-la, an mas-kannaval (an rad zoute depi kabèch jik pie) ka apiye an fidji-sere, lanmen-djok katjòt se fanm lan (sa eti sipoze brayès la) ek lajounen-jòdi, an lanmen-djok sosial se fanm lan, bagay ka ladje katjòt (toutoun) tou-touni anlè de pie'y nan lari a.
Se pa anni pou ale fè palmarès asou an bililik-aleliwon karayib (caribbean complexness) ki te ke pi bililik pase dòt kote asou latè, se pou se tann ek konprann sa eti pran-boulin pase sosial tan-ka-pase a pi djok nan Karayib la pase piès kote asou latè, se pa anni "nou sòti nan divini ka rive" Edouard Glissant an, ek se ba nou lè pou nou pase epi sa, lide taha eti nou ka vire kare tan-nanninannan an toulong, leve an dekinay aleliwon asou tan-ki-pase, se pou, nan kouri-lawonn/dekouri-lawonn amerik-anni-solèy ek karayib taha, ki anba pwa-peze dekinay tan-nanninannan chak se peyi Karayib la.
II-2. Moko-zonbi a se pa an zonbi. Moko-zonbi a ka bay nan tout se kannaval Karayib la (Bahamas, Bawbad, Grinada, Gwadloup -asou tit mas a biki, tou-, Kouraso, Jamayik, Trinidad-ek-Tobago, epi dòt) se pa nepi an fidji-pòtre an zèspri, an lèspri fè moun mal, tjek gangan-afrik (nan tout peyi Afrik-anba-solèy ni moun doubout anlè bwa-lonji-janm), an djanmbel, tousa ; se anni Fidji-pòtre djoktòch sosial ek politik la ek nan tout teyat-lari oliwon-latè, ni moko-zonbi.
Moko-zonbi a, se dabò-pou-yonn an teknik kalibich, ek nèhè menm an kout-zie dekinayè asou dekalibich la won-ladje-won ek dekalibich sosial la, dekantekantaj sosial la, won-nan-won. Ek pou moun Matnik ki ni an zie-wouvè titak bòy asou liannaj nan gouvelnaj sosial ek politik, se pou moko-zonbi a rete pri nan gran landjal li a anni nan an djoubap flòkò epi Vaval la ki limenm sòti lòtbòtsay debatje.
II-3. Bradjak la, an loto-kannaval. Se anni kannaval Fòdfrans lan ki kabwate zanpanlan-kannaval taha, bwa-djak eti vini bradjak nan pale kreyol djol-an-tjou-poul se moun Fòdfrans lan. "Bwa" a se dwel fè eti moun ka kabwate an loto ka toumbile rel-doubout li pou bay chabon oben tizi anlè boulin loto a. Nan pawol-pale lang natifnatal-matnik la bwa a vini an rel-boulin tankon "rale an bwa twa pou monte mòn Lèstrad la".
Kannaval dèhè kannaval, bradjak la vini an djing fondok kannaval Fòdfrans lan magre Matnik, tankon lakou-moun asou-latè, pa ka faktore loto, pa menm an kat-woul ladje adan an desant. Pa ni faktoraj men ni an bidim toumpotjolaj teknik, fè vie loto (an bwadjak se an vie loto) vire woule, ek pi nan fondok, mete an faktorel lòtbòtsay anba mès teknik ek mès-fondok peyi a, nan koulè peyi a ek nan laliwonn chalè-wakle peyi a.
III - Vaval, wangan kannaval-matnik la.
Se pa tout kannaval oliwon-latè ki ni an wangan-kannaval, nèhè anni Puerto Rico, men se pa nan menm larel-kòtòf la. Kannaval la se an laliwonn otila anchay sa-fè teknik ek sa-sav, sa doubout-moun (moun-asou-latè) tou, ka kouri lawonn, se anni apre desitiraj sistenm ninang-founang lan otila an kannaval-matnik vini ka bay, an bagay pi djok, pi sitire pase se lakou-moun an (yo te ka kriye yo "nation") ek se konvwa a. Se lakou-moun taha se toulong de gran krèy moun ki te leve nan an menm mès-nanninannan nan Afrik-anba-solèy ek tit "nation" taha la pou depenn anni an rel yonn-a-lòt men pa ni ayen ki politik adan y ; ehe, "nation" pa pe bay san politik, san an rel matje an lang-natifnatal djok. Nan Matnik taha, avan desitiraj sistenm ninang-founang lan, depi oliwon 1750 jik 1852, pa te pe ni kannaval-matnik men anni an yonn-a-lòt, pou banbile, pou timbile, oben pou doubout moun-asou-latè, nan an tan fann. Kannaval la se anni lè tout moun an ka bay lavwa ansanm, nan lari a, ka fè mizik ansanm, tankon an vire-doubout-pimpe (resilience as a plethora of positive outcomes), tankon an vire-wouvè-zie-nan-lavi, se pou se tann ek konprann fondokte tan-ka-pase a.
Lamenm la, si Vaval se wangan kannaval la (the king of carnival), moun an oben bagay la eti ka yonnife se lakou-moun an, se kare-moun an nan kannaval la, se pou se tann ek konprann Vaval la pou toulong sòti nan fondok wach lavi atè-lakay-matnik la. Lang-pale a fondalnatal pou tout moun an nan kannaval la trape menm larel-kòtòf asou Vaval la ek asou tout zanpanlan-kannaval ki nan liannaj epi Vaval la. Men mi Vaval la rive apre nan kannaval-matnik la, anni nan wabap se lanne swasant lan a swasann-dis la epi djokte gouvelnaj kannaval eti y trape lajounen-jòdi. Avan sa, Vaval la se te an bwabwa ek nan an menm kannaval bwabwa se pe te ka fè siwawa.
Vini Vaval tankon an bwabwa yonn-tou-yonn, tout bawda-lele kannaval la anni nan an menm bwabwa-kannaval, se pou se konprann tan-ka-pase nan kannaval-matnik la ek se pa anni pou te ale pran an màs nan Afrik otila pa ni kannaval oben nan Ewòp ek chaye y vini Matnik, men plis pase-tan-ka-pase a, se an laliwonn pimpe-aleliwon otila tankon nan tout mete-nan-brann moun-asou-latè, ni anchay toumbilaj ka bay, an dekou pou anlòt. Isiya-la-konsa, se pa anni pou djoubap sosial ki ka bay nan tout lakou-peyi, ek se menm djoubap sosial la ki ka, nan tan-ka-pase, kare zobray lakou-peyi taha, se pou pimpe-aleliwon kannaval la ki ka pe vire kare pòtre se zanpanlan kannaval la nan tan-ka-pase tankon an vire kabeche se larel-kòtòf kannaval la asou pwa kò y.
Janjol-dekantje tan-ka-pase a eti se an janjol-dekantje anlè pwa kò y, ek pou moun atè-lakay-matnik ki pa ka demòd nan palantje gangan-afrik yo a, jik pou te ke fè tan-nanninannan-longsay Matnik la pati nan Ejipt-farahon otila yo te ka tere tout djoubakè kay-wangan an epi Wangan an lè y te alelouya-zakasia pou moun-asou-latè eti y pa te ye tankon tout moun-asou-latè, se pa nepi tan-nanninannan-longsay la eti limenm se an rarate asou tan-ka-pase a. Se pou se tann se yonn, tann epi konprann se de, owala tan-ka-pase nan an laliwonn, toumbilaj ka pe bay ek ni anchay tonnfaktaj, kabeche, vire kabeche, ki ka kouri lawonn.
Vaval la, tou wangan kannaval eti y ye a, pa ni piès mete-nan-brann teyat, piès djendjen zanpanlan oliwon y, se trase eti y ka trase, se pa menm fanmi ek se bwabwa kannaval Senpiè avan volkan an deblozonnen nan 8 Me 1902 a. Pou pann eti y pann anlè an kanmiyon, yonn-tou-yonn nan lari lanbouk la (Fòdfrans, Latrinte oben O-Fanswa), Vaval taha ka pekli lezòt zanpanlan kannaval-matnik la, pran seraj yo ek pi Vaval la sòti lòtbòtsay, pi se zanpanlan-kannaval natifnatal-matnik la djigilòp oben pran an pòz bwabwa. Se pa anni an mete-nan-brann-teyat, an ladje kò-nan-lari, an djezinaj kouri-lawonn, an kabel, an nika-douvan, an nika dèhè ki te ke ka sek anlè kò yo, se an kout-zie asou lavi a (weltanschaung), epi tout sa-sav, sa-doubout-moun ki liannen epi y ki ka sek anlè kò yo. Dèhè Vaval-revolvè-biwa taha, nou pa wè de papa-djab kole, pa menm an kawolin-zie-loli.
III-1. Djab-wouj la ka fè sa brile Vaval. Djab-wouj la se mas ki chaye lèspri bililik-aleliwon an nan kannaval-matnik la, se pòtre an kabwatè, an gouvelnè, ki la pou mete an larel-gouvelnaj mabial, an laliman pou moun pa janbe. Nan lang natifnatal-matnik ladjab la, nan piplis dekou, se tit an moun djok, an moun ka sèvi mèt oben ki mèt adan an bagay pase se tit oben pòtre an bagay danma, tjenbwa oben malfentri tankon nan mès-kriye-bondje kretjen an.
Tilili kòn eti djab-wouj kannaval-matnik la trape ka fè nou kabeche'y andewò mès-fondok kretjen an menm si pikwa eti'y ka mache epi'y delè ka vire voye'y adan an laliwonn kretjen otila an sen kretjen ka pitje djab la epi an pikwa. Se pa anni pou mete eti kannaval te ke ka mete tout bagay djol anba tankon anchay kabechè kannaval ka rarate, se pou kannaval-matnik la eti ka fè anchay bagay kouri lawonn, delè anni douvan, delè anni-dèhè, nan piplis dekou douvan-dèhè. Djab-wouj la se an mas ki la pou kore oben menm koubare Vaval la oben Bwabwa a avan Vaval te ka bay ek se la tout djokte se ti dwel glas la ek tilili kòn lan, se kannaval-matnik la ki doubout djab-wouj la asou pwa kò'y ek fok pa ale èche piès gangan afrik-ginen.
III-2. Ladjablès la se pa nepi fanm djab-wouj la. Se pa pou ale konprann djab-wouj la pa te ke ni fanm pou ta'y, an makoklen, an makolèlè, an makoumè, an tou-kaka-foule, men djab-wouj la pa ni liannaj blo epi ladjablès la. Ladjablès kannaval-matnik la se pa menm pòtre-trase epi ladjablès nan pawol majolè a otila se an fanm bidjoul ki ka pe bloublou an nonm epi fidji-bidjoul li ek chaye'y lòtbòtsay lavi, kay abolay. Nan kannaval la, se pa an fidji-bidjoul ek se anni pou trase djing djokte "sosial" se fanm lan. Ladjablès la eti depotjole mas-lanmò a nan tan-ka-pase, ni an jipon blan epi dantel, an jip nwè, an kòsaj blan epi an chapo blan ek tet-kalande (anni an pwent) epi de kote makwame depareye, yonn blan, lòt nwè pou fè liannaj epi pat-bèf ladjablès majolaj la, Fidji ladjablès la penn ek farin.
Mas-ladjablès la se pa an fanm ki ni an kout-koukoun, se pa "koukoun kouri lolo ka vini" se te ke plis "koukoun santi lolo ka kouri", si ladjablès pawol majolè a se an fanm ki la pou gare nonm epi dousin katjòt yo, ladjablès kannaval-matnik la se pou kore djokte djab-wouj la nan kannaval la, se an fanm ki nan tjè-koko epi Vaval la (tèt-kalande anni an pwent lan) plis pase djokte koukoun fanm lan se djokte lèspri-kabeche a, isiya la ; se pa anni an ladjablès yonn-tou-yonn, se an kare ladjablès yonn bware ek lòt, ka chaloupe yonn-epi-lòt asou an lavwa-note, "magre lavi a rèd, Vaval ka kite nou".
III-3. Djabloten an se anni de kòn. Epi djabloten an nou ka vire towblip nan mès-nanninannan kretjen an ek si djab-wouj la ni anchay kòn ek djabloten an ni anni de kòn, se pou konprann pa ni an liannaj papa pou yich isiya la ek pi nan fondok, pou moun ki jaja badjolaj peyi-wouvè-zie a, se pou se tann djabloten an pa te ke sòti menm kote epi djab-wouj la.
Djabloten an se mès nanninannan kannaval ewòp la ek djab-wouj la se mès-fondok natifnatal-matnik la, bagay ka ladje Ewòp oben Afrik oben tjek peyi-kontinan an-tjou-man-deviran nan chimen. Isiya la konsa, se pou se konprann sa eti se liannaj la nan mitan se mas-kannaval la ka fè yo mas-kannaval-matnik ek pi nan fondok ka fè se mas la toumbile "fidji" ek ba yo an rel-doubout nan kannaval la, mete djab-wouj la douvan ek anchouke an djabloten ki sòti Ewòp debatje.
IV - Vaval la, plis pase an bwabwa-kannaval, an djing dekinay sosial la.
Vaval-revolvè taha le sanm an katel-dekantje-longsay sosial ; se pa anni pou se tann ek konprann, lamenm la, Vaval la trape an rel-doubout yonn-tou-yonn nan kannaval la men pou an katel-dekantje-longsay sosial (oben politik) ki toulong nan liannaj epi anchay dòt, rel-doubout yonn-tou-yonn Vaval taha ka pe toumbile, se se pianmpianm, nan tan-ka-pase. Tout katel-dekantje-longsay, sosial, politik oben mès-longsay-peyi ka pe toumbile nan tan-ka-pase ek se nèhè menm toumbilaj nan tan-ka-pase taha ka fè yo vini ek bay tankon katel-dekantje-longsay. Man ja fè moun tann ek konprann, asou Natifnatal-Wanakera-Karayib, depi dis-sèt lanne, tan-ka-pase a se janjol-dekantje fondalnatal la nan plodari-dekantje-sosial la.
Owala nou se rive konprann fondokte janjol-dekantje tan-ka-pase a, owala nou rive ladje ti badjolay moun-debiele yich-gangan taha, ek janjol-dekantje tan-ka-pase taha pa pe ale san an liannaj kòtòf epi janjol-dekantje laliwonn lan, se pou nou se tann ek konprann ni an dekinay sosial ki ka bay toulong nan tout lakou-peyi, nan tout mès-longsay-peyi, ek dekinay sosial taha se yonn adan motè-twa-tan toumbilaj sosial la. Se lide taha eti dekinay sosial la, se pa anni pou fè-koraj, ka toulong wouvè lawonn sosial la, ba y plis laliman, ba y plis fondokte, ba y plis balan pran letjèt nan divini eti ka rive blo anlè se lakou-peyi a, nan dekou wakle-boulin sosial la.
Menm nan dekou badjolaj "nou-yich-gangan-nou" an, ni an dekinay sosial ka bay eti ka gade wè toumbile flèch tan-ka-pase a, mare y nan tan-nanninannan, "zonbi kay bagàs di : jòdi pa yè" (nan lide taha eti jou ka kouri dèhè jou men yonn pa ka sanm lòt), kore y pou tan-divini an pa rive gran balan anlè moun. Dekinay sosial taha, ta yonn-a-lòt gangan an, se pou toulong èche vire doubout adan an zayann nanninannan otila gangan an te ka kouri anba bwa, tou-touni, koukoun li ka fè lagli dèhè an kalenbe (twel sere-fant-katje se Arawak, Businenge ek/oben Wayana atè Gwiyann lan), tankon mistinay soubawou dous J-J. Rousseau a.
Dekinay sosial kannaval la pi anchoustè pase sa, menm si y se ka bay asou kat jou ek nan an dekou timbile aleliwon. Se pou konprann sa eti dekinay sosial kannaval la ka ranmase nan peyi-lòtbòtsay (La-Frans plis pase lezòt pou lang-pale a, ek sa titak kouyon ba y, men kawbe-lizin sinema Etazini an, Hollywood, tou eti fok se toulong liannen epi Bollywood Lezenn lan ek Nollywood Nijerya a) ek ka mete an pawol, an jès, an sa-fè teknik, an bay-kalinda, an kout-koukoun-santi kreyol adan. Nan wouvè karetel anchoustaj taha eti nou pe kriye ankreyolaj, nan lèspri meli-melo eti Edouard Glissant te ka ba tit-plodaye-langayele ankreyolaj la, pa ni an rel otila anchoustaj taha ka bout, pou gouvelman natifnatal-matnik eti peyi a pa ni pou ta y ek pou dòt pawol-pale, jès ek sa-fè teknik ki ka debatje aleliwon.
Dekinay sosial kannaval la se toulong an pimpe-aleliwon eti ka apiye, se se tou lèkètè, anlè lang ek mès-londay-peyi natifnatal-matnik la pou se anchouste bagay lòtbòtsay, tjek Luke Skywalker oben T’Challa, ka pran an pòtre, annou matje kreyol, pou kouri kannaval. Tout se tras-pòtre taha ka griyen lagrimàs bel, pa ka toumbile lèspri kannaval la menm si yo pe ka voye Mawyàn-lapo-fig la oben Katrin-pitjan an asou bòdaj. Yo ka apiye pwa-peze dekinay sosial la nan kannaval la, nan fè moun atè-lakay-matnik konprann Matnik tankon an peyi-asou-latè (ek moun-natifnatal-matnik tankon moun-asou-latè, nan menm balan an) nan liannaj, pi djok jik pi piòpiò, epi laliwonn karayib li, laliwonn amerik li.
IV-1. Se màs makak la tou pòtre bwabwa-kannaval la. Nan kannaval-matnik la, se makak la ka bay kalinda nan pangal ek aleliwon-galba, asou-moun-an, san piès jès bidjoul, jès kanmouzaza ; se màs makak la ki pi liannen ek bwabwa-kannaval la pou nan lang natifnatal-matnik la tit-langayele depenn-dekantje "makak" la se dabò-pou-yonn pou depenn lèspri ek kanman bwabwa an moun. Makak la se an moun ki pa ni kabèch, ki pa doubout djok nan an dekou mete-nan-brann.
Nan se makak la, ni tit-langayele ti-makak la eti nan lang natifnatal-matnik la ka depenn an moun malouk plis pase an moun bwabwa ; ni tit-langayele mal-makak la eti nan menm lang natifnatal-matnik taha ka depenn kanman an moun ki anba ek ki pa doubout dèhè pawol li, an kouto-de-lanm ; ni tit-langayele gwo-makak la, se an moun ki fizike, pou misk li ka pete men ki pa ni ayen nan kabèch li ek ki toulong ka mache epi an moun, dòg an moun, an moun ki ka mache dèhè an kabwatè ; si ni tit-langayele mal-makak taha, pa ni tit-langayele fimel-makak nan lang natifnatal-matnik ek se pou se mande poutji han ?
IV-2. Gwo-makak la nan kannaval la. Nan kannaval-matnik la, gwo-makak la se toulong an màs epi an rad koulè nwè sousoun-klere a, nwè listrin, nan dekou eti tout ti-makak ek mal-makak zoute epi rad oben màs anchay koulè kako-jòn, kako-wouye tankon pou lonje dwèt asou se nèg-ginen taha, nwè-ebenn, "nèg ble", ki pa ni piès tjè yonn-a-lòt, nèg-kont-nèg, se dòg betje a.
Gwo-makak la tou, tankon se ti-makak la, bwabwa anmwe, toulong yonn-tou-yonn, pa jenhen ni anpil gwo-makak, an grap gwo-makak nan kannaval la. Nan dekou plodari nèg-ginen-krann lan, gwo-makak la djigilòp nan kannaval-matnik la ek nèhè pou sa ni anchay dòg betje nan lakou-peyi matnik la, anchay badjolè gangan-afrik nan lang an-frans lan eti ka depotjole lang natifnatal-matnik la, aleliwon-galba. Nan kannaval la, delè konsa an màs pe ka malakse djab-wouj la nan nwè epi gwo-makak la, se pou wè si nan lèspri moun-peyi-natifnatal-matnik, gwo-makak la se pa an rel koumandaj politik la, ta koumandè-bitako a ki te ka mande malerèz la "vini epi sak ou" si y te le djoubake nan koupe oben mare kann lan.
IV-3. Se ti-makak la, djendjen ek bankoulele aleliwon. Nan bay-kalinda se ti-makak la, ni toulong anchay pangal ek se pa anni pou apiye asou kanman ek lèspri bwabwa yo, lèspri koutja yo, lèspri obre-de-sou yo, se pou fè lide taha eti kannaval se toulong an dekou vègle larel-gouvelnaj franse a atè Matnik, an dekou piaye gouvelman franse a, ek double djoktòch ekonomi betje a anfwa, ou wè y ou pa wè y.
Kannaval-matnik la, tankon tout kannaval oliwon-latè, rale matjoukann kannaval nan tout dekou kannaval nan tout peyi oliwon-latè owala nouvel-pòte kannaval taha se kouri lawonn. Nan tout kannaval oliwon-latè ni màs-makak taha eti pa pe ni menm lèspri a nan an sistenm-lang pou anlòt sistenm-lang, an tjole ti-makak pa pe ni menm lèspri a nan an lang-ewòp otila se pou apiye rayi-ras nèg-ginen an, epi nan an lang peyi-karayib otila moun pase pàs sistenm ninang-founang lan.
V – Mèkrèdi-le-sann, brile Vaval. kannaval-matnik la.
Nan brile Vaval la ek pran pawol pou lanne dèhè, se te ke tankon nan tire-kont lan, vire mete tout kont lan nan sak la pou apiye an vire-trape kanmouzaza sosial, nèftay an liannaj sosial, tout bagay eti te ke ka fè kannaval la tankon an doukou nan sosializay la atè Matnik. Nan plodari sosial atè-lakay-matnik la, kannaval la se toulong an dekou vire-pimpe (Serge Domi, André Lucrèce, Thierry L'Etang, Louis Felix Ozier-Lafontaine, tout se mapipi kabechè-dekantjè plodari sosial taha epi dòt) an wach djok matjoukann lan tou ; desann nan lari a, bay-lavwa ansanm, pou vire pati pi djok nan lavi a, pi nan yonn-a-lòt tou. Se anni moun ki doubout zie-wouvè ka pe vire pati.
Men mi anvwala, pou gouvelman natifnatal-matnik oben menm atè-lakay-matnik ki pa ni, kanmouzaza sosial taha eti se toulong an bagay ka kouri anlè an dekou fann, ek pi nolfok nan fondok tout lakou-peyi, sosializay la eti nou ka tann ek konprann tankon an sa-sav-longsay-lavi ka doubout dèhè se dekou kanmouzaza sosial la, pa ka fèt nan an liannaj nan mitan moun ki ka gouvelnen ek moun ki anba gouvelnaj eti an konpanyi pe èspere toumbile rel-doubout yo an jou, vini moun ka gouvelnen. Atè Matnik, moun ka gouvelnen an se An-Frans eti y ye, pèsonn pa pe espère wè y pran an gojèt an jou.
La-atjolman, se pou brile-vaval Mèkrèdi-le-sann lan bay tankon an rive-jik-bout kanmouzaza sosial kat-jou a, men san palpa kanmouzaza sosial taha se ka rive peze asou sosializay la. Chak lanne, se an bidim dekou kabeche ek djezinen ki ka bay nan peyi a menm nan bay-lavwa malelive òwdinè a men sa ka bay tankon an kouri o-pi-douvan ek san-vire-gade-dèhè eti pa ka jenhen pase nan sosializay la pou gouvelman natifnatal oben atè-lakay ki pa ni ek kawbe-gouvelnaj oben krèy-doubout-o-kare (krèy oben lawonn leve-doubout politik, krèy mete-nan-brann sosial, krèy doubout-o-kare mès-longsay-peyi, tousa) ki pa fouti kabeche sosializay la.
Kannaval-matnik la se dabò-pou-yonn an sa-fè teknik, tout se mas taha, tout se bwabwa a, tout se bay-lavwa taha, "Edamiz o eya, man mande w douvan ou ba mwen dèhè", (lavwa-mas, lavwa-djab), tout se mizik voye-monte taha, eti nan tan-ka-pase, te pou ka toulong leve ek chaye an sa-doubout-moun-matnik nan kannaval la ek pi douvan, nan lavi toulejou atè-lakay-matnik, ek pi nolfok nan lavi toulejou an-tjou-man-deviran. Men se konsi sa-sav-longsay-lavi taha pa te ka rive janbe Mèkrèdi-le-sann lan.
Dwe Jedi a, "tout krab la mò an bari a" ek moun ka vire pran trentren franse yo, pa menm an chwichwi-kreyol kapistrel ki pòhò ka pete bonm, ka pe rive fè an koraj anlè pale-franse djol-nan-tjou-poul la. Kat-jou kanmouzaza sosial taha (pa ni djoubap sosial nan kannaval la) pa ka rive detenn anlè wach-kòtok lakou peyi a ek pran seraj, se se wakle-boulin toumbele lavi-toulehou a, ale wè wakle-boulin sosial la eti ka toudi peyi a, jou-ale-jou-vire, pou gouvelman natifnatal-matnik eti y pa ni pou ta y.
V-1. Nèg-gwo-siwo a. Se nèhè pou sann yo ka malakse epi siwo-batri a ka fè liannaj blo epi koulè nwè djòsol plere-vaval la, men nèg-gwo-siwo a pa ni pou toumbile mas nan se kat jou kannaval la ek se an zanpanlan-kannaval ki pa toumbile pòtre-fidji depi kannaval Senpiè a. Se an djing sistenm-ekonomi kann lan, kann brile a, Canboulay Trinidad-ek-Tobago a, "siwo-brile ka voye anpil lafimen", se pou ladje sistenm-ekonomi taha nan chimen.
Se pou se rive konprann sa eti kannaval la se an dekinay sosial wach lavi toulejou ek pa jenhen an bouskay tjè-sere tjek gangan koulè lapo-fidji, tout peyi oliwon latè, gangan an se dabò-pou-yonn an pawol lang-natifnatal la. Nèg-gwo-siwo a, se anni djoubakè kann lan, eti se an nèg-ginen tou, menm tout nèg-ginen eti'y nèg-ginen an, sa pa ka mare piès liannaj epi kontinan Afrik la, tjek gangan yorouba oben igbo, pou piplis.
V-2. Mas-lanmò a. Ladjablès la nan an jout san-manman, nèhè menm rache-koupe, epi mas-lanmò a. Se de zanpanlan-kannaval la ka sanm men ladjablès la pi kabeche tankon zanpanlan-kannaval, mas-lanmò a se te an moun ki kouvè kò'y depi tèt jik pie epi an gran twel-kabann koulè blan, delè an zoklèt trase nan nwè anlè blan twel kabann lan, sa eti ka pe fè'y toumbile nan ladjablès si se an fanm.
Nan kannaval Senpiè douvan deblozonn volkan an, mas-lanmò a te ka sòti anni nan Mèkrèdi-le-sann ek se te anni krèy-sosial defaroze te ka kouri katriyenm jou kannaval taha. Se pou se konprann ek kabeche sa anfwa eti Mèkrèdi-le-sann lan se pa te an jou kannaval tankon se twa jou douvan an, se tankon an djendjen pou defarouche lanmò tankon wach djòsol lavi a ek si ladjablès la fè mas-lanmò a djigilòp nan kannaval-matnik la (se anni an kou konsa an moun pe wè an mas-lanmò pase nan kannaval Fòdfrans lan lajounen-jòdi) se pou mès-fondok natifnatal-matnik la te vire towblip nan an kout-zie kretjen chaje epi lèspri djòsol asou alelouya-zakasia eti lang-an-frans lan ka fè kouri lawonn atè Matnik.
V-3. Plere Vaval. Ni tout se fanm rad blan ek nwè taha, tèt kalande an pwent tankon nan ibènaj toulejou si se pa te pou an fèy-kosol yo ka chaye epi yo ek wol plere gwo dlo yo ka fè epi anchay boug ki latifaye nan fanm pou apiye fondok katjòt fanm lan nan kannaval-matnik la epi pi douvan nan lakou-peyi matnik tou. Isiya la konsa nou pa adan mas-kannaval la pou piplis moun ki zoute ek rad san piès kòchte ni rel-chire men adan an fidji-pòtre lavi toulejou, se an teyat-lari otila laliman nan mitan tjè-senyen ek djendjen ka toumbile aleliwon silon moun oliwon ek silon tan douvan brile Vaval la.
Se pou teste Mèkrèdi-le-sann lan se pa an jou kannaval, an jou tounen-djol-anba tankon se zòt jou kannaval la, se plis an dekou pare lèspri pou dezas ek malè ka vini dèhè, vire lonyen se djing yonn-a-lòt la. Kannaval-matnik la se an bidim teyat, an bidim teyat-lari, otila moun atè Matnik, se taha ki pi bòdò a, se traha ki pi anchouke nan wach-lavi atè-lakay-matnik la, ka vire mete tout wach lavi sosial la anba zie yo pou gade wè vire siktire'y, vire mare liannaj sosial la.
Kannaval-matnik la se kannaval an peyi-asou-latè, nan menm rel-kannaval epi Kannaval Trinidad la, Kannaval Santiago, oben Kannaval Rio a ; se pou se tann ek konprann sa eti moun pou ka sòti nan peyi-lòtbòtsay vini fè kannaval yo atè Matnik alagadigadaw, se pase yo ka pase, yo pa vin’ pou rete, tankon driyayajè oliwon-latè. Nan doukou mès-longsay-peyi oliwon-latè a ek wakle-boulin toumbele lavi-toulehou a, se drivayajè taha, yo menm, ka pe palantje an kannaval, nan peyi yo tankon nan dòt peyi kannaval.
Lamenm-la, se pou koutja WVN a se rive konprann sa eti Kannaval-matnik la se pa anni an penteng mès-longsay-peyi fondok, bagay moun pe rete la ka fote bouden yo epi y tout lavi yo, Kannaval-matnik la se, tankon penteng mès-longsay-peyi fondok, an dekou fè moun oliwon-latè wè an sa-fè teknik moun atè-lakay-matnik, an djezinay-bidjoul atè-lakay-matnik epi menm an laliwonn ekonomi ek sosial ki trape rel-gliminen y tankon nan tout peyi oliwon-latè.
Ekonomi an nan kat jou kannaval-matnik taha se pa anni pou bidim kawbe-machandiz ki ka vann màs faktore nan peyi-lòtbòtsay ba moun, se se màs atè-lakay-matnik la, se se machann tablèt-koko ek lotjo a, machann sòwbe-koko ek gato-patàt la, tout ekonomi mawon taha eti ka pouse bwa anba dife an peyi nan fè-kakol ek ka vini apiye kalagway an lang natifnatal-matnik.
Pou Matnik eti pa ni an gouvelman natifnatal-matnik pou ta y, pa menm an ti gouvelman atè-lakay, pa menm an kawbe-gouvelnaj plodari politik peyi a, Kannaval-matnik la se toulong an dekou otila mès-longsay-peyi a ka rive pran lanmen, se se an lanmen golbo, nan gouvelnaj sosial la, jik pou ekonomi nanninannan an, ekonomi mawon an, vini tjoke, bay nan jout epi ekonomi anni-kapital la, ekonomi franse a atè Matnik.
Pou Matnik eti se an peyi-asou-latè menm si y se anba jouk an peyi-lòtbòtsay, La-Frans isiya la pou sa ki pa te sav, se katel-dekantje-longsay sosial la (lennde-kou a, kontribann-kokayin lan, kontribann-fizi a, tousa se katel-dekantje-longsay sosial) pa ni an kawbe-gouvelnaj pou se gouvelnen yo (man ja matje ek kabeche sa eti an katel-dekantje-longsay sosial pa pe ka regle nan tan-ka-pase men an gouvelman-peyi atè-lakay oben natifnatal ka pe tjenbe y anba lanmen y nan tan-ka-pase, pou matjouknn-peyi tribinal, matjoukann-peyi politik, matjoukann-peyi kòtok, tousa eti sa mande pou brennen, jou-ale-jou-vire) ek si Kannaval-matnik la se lonje dwèt anlè yo, se anni an lonje-dwèt.
Simao moun Wanakera
"On behalf of the Caribbean Community (#CARICOM), I convey heartfelt congratulations to the Government and People of Saint Lucia on the Country’s Forty-Fourth Anniversary of Independence". - Dr Carla Barnett, CARICOM SG
Rédigé par : Carib.News | 26 février 2023 à 11:11
Influential jazz innovator whose lyrical, complex jazz compositions and pioneering saxophone playing sounded through more than half a century of American music, Wayne Shorter, has died in Los Angeles.
Rédigé par : Carib.News | 03 mars 2023 à 11:25