Nan dekou rete-sonhe deblozonn 08 Me 1902 a
08 mai 2023
Mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn lan
Rarate se pa nepi an pòte-nouvel, ni menm an kouri-nouvel eti te pe ka liannen an ti konpanyi moun-ki-sav epi an gwo konpanyi, piplis-moun an, moun-ki-pa-sav ; plis pase sa, rarate se toulong anchouke an lang nan an laliwonn/tan-ka-pase, sa eti ka pe ba laliwonn/tan-ka-pase taha plis lantiray, plis karetel, plis chimen-ale tankon chimen-vire, plis laliman-pase, plis trase-chimen. Rarate se an mete-nan-brann laliwonnis (ecological niche) eti ka fè lang lan kouri lawonn nich-lavi y, delè menm dekouri lawonn pou vire kouri lawonn ; an konte-dekantje matjoukann-peyi jou-apre-jou eti ka pe ba an kote-doubout, an kote-rete (nan lèspri kabeche kote-rete Edouard Glissant an), an laliman, an laliwonn, an peyi, toulong plis laliman-fondok-peyi, menm si mapipi-eskwaya poèt-kabechè kote-rete a, pa te le tann pale laliman-fondok-peyi. Se pa pou se ale konprann man la ka ladje plodari bililik-aleliwon karayib la pou tjek lèspri-kabeche laliwonn-douvan-moun, se toulong nan rarate moun ka rarate otila yo ka fondase an laliwonn, jik an penteng-nanninannan. Konprann sa nawflaw eti si deblozonn 08 Me 1902 a te rive, blo, brile plis pase 28.000 moun nan ywit sigond e-dimi, debaba lanbouk-gouvelnaj ekonomi Senpiè a, men se rarate eti moun atè-lakay-matnik ka rarate penteng taha, nan an lang ka anchouke y nan an laliwonn/tan-ka-pase, ki ka fè y tankon penteng nan lavi a ek ka pe mete moun matnik nan liannaj epi moun oliwon-latè.
Se pa anni pou rete la badjole, si wou menm pa ka rarate dekou lavi-lakay se pa moun lòtbòtsay ke sa vini rarate y ba w men se pou se tann ek konprann nan rarate moun ka pe rarate an penteng se pou yo se rive leve an parad pare bok si-an-ka ek pi nolfok pou tankon vidjoze doubout-moun matnik la oben kanman-kòtòf matnik la pou moun ki nan lèspri kanman-kòtòf la. Si pa ni rarate taha, pa pe ni peyi men anni an kare-tè, an laliman ka lonje nannan ba moun, an tè-danme pou ladje vie falfrèt tan-ki-pase men jenhen an fondas apiye pou pran letjèt nan divini. Lè franse a debatje atè Ioüanacaera ("peyi otila igwann lan ka bay" nan lang-arawak nanninannan an), 15 Sektanm 1635, se pou yo te ba volkan an tit dòmi-dewò taha, "La Montagne Pelée" pou wè yo te wè an mòn tèt pliche, san piès degra anlè y, san piès lavi ka bay dapre yo ; tit taha rete, menm nan lang natifnatal-matnik la, nèhè pou deblozonn volkan ki pa ka rive anchay kou nan lavi an peyi ek/oben nèhè pou lang natifnatal-matnik la ki pa ka djè fòse kabeche asou wach-ek-kratjak laliwonn lan (latè-tranble, hourakàn, lavalas, lavalas-matjak, dife-pri, karenm dangpantang, karenm-gras, tè-koupe, tousa epi sa), se toulong Dja (bondje kretjen an) ka fè zafè y ek fok pa djè sistraye y, se anni predje epi se tout. Lanne douvan debatje franse taha, an deblozonn magma te debaba tout degra laliman volkan an.
Deblozonn lan ni anchay wach-dèhè, kannan-moun-doubout nan peyi a, men wach-dèhè asou lavi ekonomi ek sosial, laliwonn lan ek mès leve-masonn-kay nan peyi a, politik (Marius Hurard te brile adan deblozonn lan ek nèhè tout lide an gouvelnaj atè-lakay-matnik te brile epi y), mès-longsay-peyi a, jik matjoukann-peyi lèspri-ladje-laliwonn tou. Owala ni an palpa-moun-doubout ka djigilòp nan an peyi (alelouya-akasia-lata oben ale rete nan peyi-lòtbòtsay), fok pa se bliye Senpiè se te gran-lanbouk gouvelnaj ekonomi atè Matnik, se pou wach ekonomi ek sosial la toumbile pak-an-pak ek pou anchay djing mès-longsay-peyi tankon mès-nanninannan se djigilòp tou oben toumbile, pak-an-pak oben an titak. Deblozonn peleyen lanne oliwon lanne 1.300 an, eti te rache djol volkan an, te fè gangan arawak la ale rete Wanalao (Sentlisi, lajounen-jòdi) oben Loulowoumèn (Senvensan, lajounen-jòdi), nèhè menm deblozenn peleyen lanne oliwon lanne 300 te leve an bidim rad-mare nan tout Karayib atè-solèy la. Se pa anni pou rete la ka plenyen asou tan-nanninannan-longsay natifnatal-matnik la eti deblozonn 08 Me 1902 a se an djing-fondok, bagay ki ka pe fè kanman-kòtòf natifnatal-matnik la (martinican we-feeling, sa eti an peyi ka dekatonnen longsay-ale pou depareye epi anlòt oben dòt peyi ; sa pa ni ayen pou teke epi depareyaj-fondok Jean Bernabé (1942-2017), kanman-kòtòf peyi a se toulong an kare-zobray politik) vini toulong pi djok. Anni nan ale rete nan peyi-oliwon oben peyi-lòtbòtsay te ka pe lonyen depenn Matnik tankon peyi, ba y toulong plis djing kanman-kòtòf, plis laliman ek plis laliwonn, tou.
Nan menm balan an, nan tout gwo palpa-moun-doubout taha ki ale rete nan peyi-oliwon-karayib oben peyi-lòtbòtsay, Matnik te vini an peyi-lanmizè, peyi-triminay, se anni moun ki te ni an koko lahan ki te ka pe ale rete nan peyi-lòtbòtsay. Moun ki te rete nan peyi a, te ale fè kay yo nan laliman anba an rel Mòn-zetok Kawbe a pou Tè-lonji Karavel la. Se konsa kawbe-gouvelnaj atè-lakay-matnik eti gouvelman an-frans te rale tout se ti lanmen-gouvelnaj-atè-lakay 1866 la anba y, nan Avril 1900, te kare masonn an krèy 19 kare-kay (Fon-Bouche, Fon-Laye, Founiol, Kolson, La-Bonnè, La-Demach, Lalma, La-Trase, Ritjile, Prefontenn, Tivoli, te ni dòt eti pa rete doubout jik lajounen-jòdi) nan lanne 1904 la, ba moun zouti fouye tè, ek grenn mete nan tè, ti chous-boujonnen pou fè jaden-mayonmbo men se kare-tè a pa te ni kont laliman pou se ba an fanmi manje tout lanne a. Anchay adan se kare-kay taha te djigilòp nan lanne dèhè, hourakàn 1903 a te kraze an 100-epi kay nan se kare-kay krache-dife taha. Tousa pou se tann ek konprann, se pa anni pou palpa-moun-doubout ki brile nan sann atè Senpiè, deblozonn volkan matnik la leve anchay wach-dèhè eti toumbile jik tan-nanninannan-longsay peyi taha, ek si si pa te si, si te ke siwo, nèhè wach politik lajounen-jòdi a te ke pi djok (epi se se an gouvelman atè-lakay-matnik) si volkan pa te debloze. Nèhè se konpayel Marius Hurard la te ke pe vire pi rèd ek fè se konpayel epi yich-dèhè L-J Ernest Deproge la (jik PCM ek PPM lajounen-jòdi, man se pe matje jik FMP ek MIM, kabwatè yonn-tou-yonn lan, tou) pran lanmè sèvi savann, fè lide an gouvelman atè-lakay-matnik kouri lawonn ek wouvè chimen ba an gouvelman natifnatal-matnik. Se pou mande sav si an dezàs-laliwonn, bagay pèsonn asou latè pa ke sa mare, pa ka chape toulong anlè rarate eti moun ki te anba jouk li ka rarate y ? Sav si palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la (« le peuple martiniquais » nan pale-franse dekale-mangous Eme Sezè, 1913-2008) sa rive rarate an dezàs-laliwonn ki fè y tankon palpa-moun-peyi nan an lang-pale peyi-lòtbòtsay, lang-pale franse a isiya la konsa ? Sav si rarate dezàs-laliwonn taha, deblozonn-volkan oben hourakàn ka pòte kòtok nan doubout an mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn ? Ek pi douvan, si mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha ka pe ba kanman-kòtòf palpa-moun-peyi a tjek matjoukann-peyi mès-longsay-peyi ek oben matjoukann-peyi lèspri-ladje-laliwonn pou pran letjèt nan divini ?
Pi nan fondok, se pou se konprann sa eti an bidim dezàs-laliwonn tankon deblozonn 1902-1905 lan te ni anchay wach-dèhè anlè mès-longsay-peyi a pou moun ki ka konprann an dezàs-laliwonn anni epi djing mès-longsay-peyi (cultural landmarks) yo ni pou ta yo, anni adan sistenm mès-longsay-peyi yo ek, nan menm balan an, pou se anni epi se djing mès-longsay-peyi taha eti yo ka vire kabeche pianmpianm oben towtow, pou se rive vire doubout dèhè dezàs-laliwonn lan. Ou pa ke sa vire doubout dèhè an toumvàs tankon Dorothy (18 pou 22 d Awou 1970, 44 moun neye) epi djing mès-longsay-peyi la-frans. Fok sa konprann sa, se tout plodari-kabeche-sosial vire-kabeche-longsay la (reflexive sociology) eti mwen menm pa ka demòd asou sa, nan bat ek debat pou vire doubout dèhè dezàs-laliwonn lan, palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la te ka pran chimen an vire-kabeche mès-longsay-peyi a, toumfakte se mès-nanninannan an jik se sistenm-vie-fanm lan nan an bagay pi djok, pi kòdjòm epi laliwonn/tan-ka-pase a, apiye an doubout-yonn-tou-yonn (process of individuating) nan mès-longsay-peyi taha. Kontel, se nan dekou taha, apre deblozonn 1902-1905 lan otila moun vini rete nan kare-kay oliwon an laliman nan mitan Lawviè Bizoden ek Lawviè Banbou (Bizoden, Fon-Kako, Mòn-Makwa, Mòn-Perou, Mòn-Poutoun) ek toumbile banboula nanninannan an nan an tilili bèlè ek lalin-klè eti ka pran adan se mizik-douvan bidjin Senpiè a, nan se lanne 1880-1900 an. Se pou se tann ek konprann, dwe isiya la konsa, Senpiè te gran-lanbouk gouvelnaj-ekonomi Matnik avan deblozonn 1902-1905 lan ek anchay djing mès-longsay-peyi Senpiè (ki te ka malakse djing mès-nanninannan peyi-lòtbòtsay, Anglitè, Espany, Etazini, La-Frans, pou piplis ek mès-nanninannan atè-lakay) te ka pe vini toumpakte, si se pa kare ba yo, mès-nanninannan atè-lakay-matnik avan deblozonn volkan an ek lè volkan an vini pete, moun ki te rive chape kò yo te masokade an mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn, se se towtow, eti vini kole anlè anchay mès-nanninannan ki te ka kouri lawonn atè Matnik pou fè mès-longsay-peyi natifnatal-matnik taha eti piplis moun atè-lakay-matnik lajounen-jòdi ka pran seraj li nan an pale-franse dòmi-dewò.
Lang natifnatal la toulong poto-mitan nan mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha eti limenm se pa anni an memwa, an rete-sonhe pou palpa-lanne penteng taha men toulong an kantinaj sa-sav, teknik oben kabeche, pou se rive pran letjèt nan divini. Lang natifnatal la poto-mitan nan mès-longsay-peyi a eti lè pa ni an gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal pou se se konte ek dekantje rel matjoukann-peyi, se anni li ka pe ba moun an djing asou tan-ka-pase. Mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn taha, bagay ki ka bay nan tout peyi-oliwon-latè, menm peyi ki pa ni anchay dezàs-laliwonn adan yo, kontel Lagwiyann, fondase anlè rarate tan-nanninannan-longsay la, limenm, men ka toulong ladje rarate tan-nanninannan-longsay taha nan chimen ; se pa anni an pawol-pale, se an tjè-senyen eti moun ka dispaye moun-lontan ba yich-dèhè, ek ki ka debòwne pawol-pale lang lan nan limenm. Se pa pou vini badjole, isiya-la-konsa, se anni nan lang natifnatal-matnik la eti an moun pe badjole deblozonn 08 Me 1902 a, tankon an djing tan-ka-pase, sa pe fèt nan tout lang oliwon-latè, se anni pou se tann ek konprann, rarate dezàs-laliwonn taha limenm ka ladje penteng deblozonn 08 Me 1902 a nan chimen. La-pou-la, se pou mès-longsay-peyi dezàs-laliwonn lan, li tou, ladje penteng 08 Me 1902 a nan chimen ek tankon an antipilonn, rel-apre-rel, ni dòt dezàs-laliwonn dèhè (deblozonn-volkan lòlòy 1929 la oben ta 1932 a, toumvàs Dorothy 1970 la, dezàs politik 10 Janvie 2010 la, dezàs politik 24 Avril 2022 a, tousa) eti ka pe vire depenn-o-kare dezàs-laliwonn douvan.
Se plodari moun ki ka pe ba an dezàs-laliwonn tout chous-kòtòf dezàs-laliwonn li ek, lamenm-la, nan an lang pou anlòt tit-langayele dezàs-laliwonn taha pe ka toumbile, se se rel-depenn-o-kare ; nan an peyi jaden-diri nan bòdaj lawviè, an wakle-rel-dlo pa se pe menm dezàs epi an peyi kare-kay nan bòdaj lawviè. Se pou se tann ek konprann, tann se yonn, tann ek konprann se de, si an dezàs-laliwonn se toulong an wach-kòtok (moun ki alelouya-akasia-lata, moun ki djigilòp, moun ki flandje,branbrann-kòtok moun pèdi, tousa), ek nan dekou an deblozonn-volkan se tout laliwonn lan ki pe toumbile, lawviè ki pe djigilòp oben ki pe vini ka koule, oben vire ka koule, ràs-bèt ki djigilòp nèt (Pilori, Megalomys desmarestii, natifnatal-matnik la djigilòp nèt apre deblozonn 08 Me 1902 a), se rarate moun ka rarate dezàs-laliwonn taha ka pe fè y tjenbe nan tan-ka-pase ek ka pe fè y rive nan an rel djing kanman-kòtòf. Se deblozonn-volkan 30 d’Awou 1902 a eti alelouya 1.400 moun (800 moun atè Mòn-Wouj), deblozonn 1905 lan, deblozonn-magma 16 Desanm 1929 la oben deblozonn dlo-cho 1932 a, pa ni rarate pou ta yo ek moun natifnatal-matnik, epi memwa-poul franse yo a ke sa di sa pa jenhen rive.
I – Dezàs-laliwonn lan, sa sa ye sa ?
Nan media pòte-nouvel, nouvelis ek dekantjè-laliwonn ka depenn an dezàs-laliwonn tankon an dekou ladje rel kòdjòm yonn adan se janjol-fondok laliwonn lan, kontel deblozonn dlo-cho, deblozonn-magma, glinsad-fondàs, gren-vante, gwo-van, hourakàn, latè-tranble, lavalas-matjak frèt, lawviè-debòde, tè-koupe, tè-sek, ràzmare, toumvàs-sab, wakle-chalè, woule-lanm, tousa. Si se dezàs-laliwonn taha se bagay ki pe rive eti pèsonn pa pe kore (an gwo gren anlè laliman volkan an ek sa pe leve an bidim lavalas-matjak frèt nan Lawviè-Prechè), wach-dèhè yo toulong pi djenm la eti mete-nan-brann moun-asou-latè ka depotjole laliwonn lan.
UNDRR (United Nations Office for Disaster Risk Reduction pou Kawbe-gouvelnaj Lawonn Peyi Oliwon-latè pou rive dekati koraj-dèhè dezàs-laliwonn) plodaye eti se toumbilaj rel-kalibich-karenm-livènaj ki fè si dezàs-laliwonn tilili epi an rel 2 nan ven lanne ki pase. Wakle-rel-dlo epi kout-van se piplis nan dezàs-laliwonn de dis-lanne 2.000 ek 2.010 la. Nan dis-lanne 2.020 an, UNDRR katjile ek owonzonnen se lanm wakle-chlè ki ke piplis. Oliwon-latè, yo konte an mil-epi dezàs-laliwonn chak lanne eti se lawviè-debòte ki pili sek pi depotjolè.Se toulong an gwo-gren (nan hourakàn, gren-vante, gwo-lapli, tousa) ki ka fè lawviè-debòde a ek se pou dlo rantre kay moun, tè-koupe, glinsad-tè, chaye-barank oben depotjole-pon, tousa.
Deblozonn-volkan 08 Me 1902 a se deblozonn-volkan ki alelouya plis moun-asou-latè nan 20enm siek la, plis pase 30.000 moun ki te rete Senpiè ek nan ti lanbouk oliwon apre an mal-mouton gouvelnè franse te chofe tèt yo pou ale vote nan 11 Me ki te ka vini. Se pou sa moun atè-lakay-matnik ka di "tout kouyon brile atè Senpiè", lè an moun ka chofe tèt yo. Deblozonn-volkan se dezàs-laliwonn lan eti ka voye plis rel-ago ba moun ; douvan tout deblozonn-magma ni toulong yonn, de, twa deblozonn dlo cho (Nan 05 Me, dig ma-dlo anlè tèt volkan an te denngole fè an lavalas matjak, dlo-cho, nan Lawviè-Blanni eti ki antre nan Lizin-Geren ek chaye 150 moun) menm si pa ni toulong an deblozonn-magma dèhè tout deblozonn dlo-cho ; nan 08 Jwiye 1976, an bidim lavalas matjak-cho te deboule nan Lawviè Kawbe a, asou 3,5 kilomèt londjè ek oliwon 30 mèt lajè, sa pa fè deblozonn-magma pou sa.
Deblozonn peleyen 08 Me 1902 a (peleyen pou rache eti y ka rache djol volkan an) te voye anchay dòt djing-ago ba moun Senpiè, se douk-latè oliwon volkan an, tout ti bèt ki te kouri desann nan lari lanbouk Senpiè, lanmè ki te redi dèhè asou plis pase 100 mèt ek te vire vini ek an lanm oliwon 3 mèt wotè, zibie ki te ka vole fol ek anchay piyank, tousa. Se pa tout dezàs-laliwonn ka voye djing-ago konsa, kontel pa ni piès djing-ago pou fè moun sav an latè-tranble ka rive. Dwe 23 Avril, volkan an te voye an lapli sann anlè Senpiè k moun te tann an bidim tanbi-sonnen nan djol volkan an.
Chak dezàs-laliwonn se an doukou-blo nan tan-ka-pase, nan memwa-moun tou, ek se pou depenn li oben menm dekantje y epi tit-langayele depenn-dekantje kòdjòm, si se pa nawflaw, eti memwa moun ka gade wè kalibiche toulong nan tan-ka-pase, may-an-may tjè-senyen an oben tjè-flandje a ka fèmen. Se pa anni pou se konprann tjek chous-fondok ek ranbonni an progranm gade-pou-douvan, Matnik pa ni gouvelman, se se an gouvelman atè-lakay pou ta y ; se plis pou se kabeche djezinen se tit-langayele a, se pawol-pale a, se ti-pawol la, tousa, anchouste nan lang natifnatal la eti ka pe djeri bobo ek soulaje moun nan tan-ka-pase.
I-1. "La Montagne Pelée", ki tit-volkan lòlòy esa ?. Lè franse a debatje atè Ioüanacaera ("peyi otila igwann lan ka bay" nan lang arawak la), 15 Sektanm 1635, se pou yo te ba volkan an tit ta'a "La Montagne Pelée" pou wè yo te wè an mòn tèt pliche, san piès degra anlè y, san piès lavi ka bay ; tit taha rete, menm nan lang Matnik la, nèhè pou deblozonn volkan ki pa ka rive anchay kou nan lavi an peyi ek/oben nèhè pou lang natifnatal-matnik la ki pa ka djè fòse kabeche asou dezàs-laliwonn lan (latè-tranble, ourakann, lavalas, dife-pri, karenm dangpantang, karenm-gras, tè-koupe, tousa epi sa), se toulong Dja (bondje kretjen an) ka fè zafè y ek fok pa djè sistraye y, se anni predje epi se tout, se bondje ki mèt. Mwa douvan debatje franse taha, an deblozonn magma te debaba degra laliwonn volkan an.
Lamenm la se pa anni an langayelè-franse atè Matnik ki ja teste Pele se an djanmbel dife nan palpa-moun peyi-natifnatal kalinago a, se tjou rat ! Jik jòdijou otila tout lantiray volkan an se anni degra epi anchay lasous, lawviè, anchay so, epi anchay bèt anba-bwa, tit "La Montagne Pelée" taha rete ek pèsonn pa sonje deblozonn 1635, ale wè mapipi deblozonn-peleyen 1300 an oben menm deblozonn apre 1902-1905.
I-2. Lasous ek Lawviè. Apre deblozonn1902-1905 lan, volkannis ek jeològ te konte 29 lasous ek lawviè an plis nan laliwonn volkan Senpiè a. Nan tan-ka-pase, an konpanyi se lasous ek lawviè taha vini dekati, vini sek, vini djigilòp ; oben de rive pe fè yonn, jik nan deblozonn dèyè, ta 1929-1932 a, pe rive fè yo vire fè dlo.
Nan lawviè ka fè dlo yo anlè "Mòn-dife" a tankon kalinago a te ka kriye y, ni Gran-lawviè, Lawviè-bim, Lawviè-blanni, Lawviè-Cho, Lawviè-Klè, Lawviè-Mitan, lawviè-Papa, Lawviè-pitje-dlo, Lawviè-Prechè, Lawviè-Rokselàn, Lawviè-san-tit, Lawviè-sek, eti anchay dòt ti lawviè ka pe jete dlo yo nan dòt lawviè pou fè gran lawviè, tout se lawviè taha ni lasous yo ki ta yo.
II – Depareyaj-yonn-tou-yonn deblozonn-volkan an nan se dezàs-laliwonn lan.
Piplis adan se dezàs-laliwonn nan lawonn-peyi Karayib la (se pou se konprann, lamenm-la, chak kontinan trape dezàs-laliwonn li ki ta y, dezàs-laliwonn Karayib la pa pe dezàs-laliwonn Afrik oben Ewòp ; delè menm dezàs-laliwonn Amerik latin, tou pre a la) pa ni chous-fondok kòtok nan lèspri moun (si se pa pou yo di w bondie ka fè zafè y) ek se pou pa pran lapenn gade wè ranbonni oben menm leve an mès-longsay gade-pou-douvan. Ek, lòtbòtsay, nan an menm lawonn-peyi, se dezàs-laliwonn lan pa pe anlè menm rel dekou-rive-blo a ; nan Karayib la, an deblozonn-volkan eti, moun ka pe wè vini anchay tan douvan ek ki pe rive jete sann nan an peyi-laliman, pa pe nan menm rel dezàs-laliwonn ek dekou-rive-blo epi kontel an hourakàn-Wilma, rel 5 asou zandal Saffir-Simpson lan, 882 hpa, 290 a 310 km/hè van-ranfale ek an diamèt 800 kilomèt.
Se pa anni pou fè an moun tann ek konprann, an deblozonn-volkan atè Matnik pa se pe ni menm djokte trase-pòtre a, menm rel-djing nan memwa moun, menm tit-langayele depenn-dekantje nan an lang pou anlòt, epi an deblozonn-volkan atè Gwadloup otila se anni deblozonn matjak-cho 8 Jwiye epi 30 d Awou 1976 la, nan Lawviè-Kwbe ek Lawviè-Galion, yonn-dèhè-lòt, ki ka kouri nan memwa moun. Dènie kou Soufriyè Gwadloup pete, nan deblozonn magma, se te oliwon lanne 1.500 a 1560 ; menm an deblozonn-volkan atè Senvensan-ek-Grinadin, Soufriyè nan lanne 1979 ek 2021 oben Soufriere Hill Monsera a, epi bidim deblozonn 1997 la ki te brile Plymouth, lanbouk-gouvelman peyi a, nan sann, pa pe ni menm djokte trase-pòtre epi deblozonn-volkan 8 Me 1902 a.
An deblozonn volkan se pa bagay ka rive toulong, chak lanne tankon an hourakàn oben an kout-van ek menm rete-sonhe eti moun ka leve anlè y se toulong an bagay gliminen-yonn-tou-yonn. Isiya-la-konsa, ni anchay janjol-dekantje, kontel tan-ka-pase a, rel aprann-lekol, rel anchoustaj nan lang ek mès-longsay-peyi natifnatal la, rel konprann langayelaj lonyen-dkantje a, kote-rete a (an moun natifnatal-matnik ka rete Senpiè pa pe ni menm kout-zie anlè volkan an epi an moun ka rete O-Maren, dapre mwen), tout bagay ki ka pe fè tout moun nan an menm peyi pa pe ni toulong menm kout-zie-lonyen-lavi (weltanschaung, lang-pale alman an) ek anni sa ka leve anchay depareyaj nan mès-longsay-peyi dekou-rive-blo a.
Mès-longsay-peyi dekou-rive-blo taha se dabò-pou-yonn an sa-sav ; konnèt an laliman, an peyi ek djokte y pou doubout douvan an dekou-rive-blo ek sa-sav taha se pou lonje y ba tout moun ka rete nan peyi a, moun-natifnatal tankon moun-lòtbòtsay ki se vini ka rete la. Isiya-la-konsa, se pa anni pou moun pare kò yo ek sav sa pou se fè lè dezàs la rive ; se plis pou vire-doubout-pimpe dèhè a. Ek, nan tout vire-doubout-pimpe, lang natifnatal la ek mès-longsay-peyi a fondalnatal, se anni yo ki sa ba moun toumbele ek djing tan-ka-pase a.
Deblozonn-volkan an eti trape an tilili djing douvan, ka mande an memwa politik anchouste (se anni an gouvelman natifnatal ki pe chaye memwa politik anchouste taha) pou se doubout o kare douvan deblozonn lan, ek vire doubout pimpe apre dezàs-laliwonn lan, fè pou an konpanyi moun adan palpa-moun-doubout peyi a pa vini anni vare tout ti matjoukann-peyi ek lonje-pal eti gouvelman-peyi lòtbòtsay se lonje, tankon an konpanyi betje-matnik te fè apre dezàs 8 Me 1902 a, anni ale li an lonje-dwèt plodayè-politik matnik nan kawbe-gouvelnaj plodari-politik franse a, Amédée Alexis Augustin Knight, te fè.
II-1. 120 a 150 m/sd rel-sann-akouri a, an djing wakle-boulin tan-ka-pase a. Rel-sann-a-kouri a rive anlè lanbouk Senpiè nan an bat-zie, se pa anni pou te trase liy tan-ka-pase atè Matnik, wakle-boulin tan-ka-pase a, se pou branbrannize an laliwonn/tan-ka-pase matnik eti, pou laliwonn lan ki tou wèt, ki kote otila y doubout, an moun pa jenhen plis pase 15 kilomèt lanmè, ka pe vire trase toulong-ale.
Laliwonn Matnik la eti se anni mòn ek koule, delè konsa an ti savann, ka pe lonji tan-ka-pase a, ba y plis blayi, plis chimen-mache, plis chimen-dekoupe tou, jik pou wakle-boulin toumbele lavi a, isiya la konsa, tan-ka-pase a se anni nan memwa moun, ka pe depareye fann, an lanbouk pou anlòt, epi wakle-boulin teknolojik la.
II-2 Toumbilaj laliman nan dekou deblozonn-volkan. Lapli sann, lavalas matjak cho, lavalas matjak frèt, lawviè-debòde, douk-latè, rel-fann nan fondas la, fèy-piebwa dife nan razie oben kay oliwon, ek tout kay ki pe kraze nan se toumbilaj taha, an deblozonn-volkan se an chenn dezas eti ka pe toumbile lavi-toulejou moun nan an peyi, asou anchay tan.
Nan djigilòp Senpiè djigilòp nan 08 Me 1902 a, se plis pase toumbilaj nan laliwonn lan, an lanbouk 26.011 moun ki te djigilòp ; se pou se tann ek konprann, anchay matjoukann laliwonn ek matjoukann moun-doubout ki djigilòp, se pou se tann ek konprann tou, an tilili toumbilaj politik, ekonomi, sosial, mès-longsay-peyi, jik lèspri-ladje-laliwonn.
III – Dèhè tout dezàs-laliwonn, an yonn-a-lòt peyi-oliwon-latè.
Etazini se te prèmie peyi ki lonhe pal ba Matnik apre deblozonn-volkan 08 Me 1902 a, kabwatè gouvelmn-peyi a Theodore Roosevelt te fè kawbe-gouvelnaj plodari-politik la vote an lonhe-pal 200.000 dola (oliwon 1 million fran-lò) pou te genyen 1.500 tòn nannan-kranmkranm ek rimèd, rad ek ti-joupa nan dril, tousa. Dwe 14 Me bato-kantinaj-ladjè Dixie te delantje atè New York pou rive Fòdfrans nan 21 Me. Nan jou dèhè, menm kawbe-gouvelnaj plodari-politik Etzini an te vote an koko-lahan 300.000 dola pou lonje-pal ba oliwon 25.000 moun ki te rive chape anba dezàs-laliwonn lan.
Fok se matje sa eti nan se lanne taha, jik oliwon 1935-36, Matnik te ka genyen ek vann piplis machandiz li nan Etazini pase nan Ewòp. Anchay peyi Ewòp, Anglitè, Itali, Almay, Neterland, La-Risi, tousa te ba 5 a 10.000 dola pou lonhe pal ba moun ki te rive chape kò yo. An-Frans, se nan 13 Me yo te doubout an krèy doubout-o-kare pou lonhe pal ba moun ki pran fè ek nan jou dèhè kawbe-gouvelnaj peyi-anba-jouk lòtbòtsay te mete an ti-kanno nan brann ; yo te fè anchay bal pou trape lahan lonhe pal ba se lapidanm deblozonn-volkan Matnik la. Nan dekou fèmen krèy doubout-o-kare taha, nan janvier 1904, yo te fè oliwon 10 million fran-lò.
Yonn-a-lòt peyi oliwon-latè a pa ka anni ba moun ki chape kò yo an balan branbrann-kòtok vire-doubout-pimpe men ka toulong ba peyi-anba-dezàs-laliwonn lan, an rel-mete-nan-brann peyi-asou-latè ek gouvelman peyi taha plis fondàs-apiye-gouvelnaj. Atè Matnik, de lanne douvan deblozonn-volkan an, nan Avril 1900, gouvelman franse a te ja rale tout lanmen-gouvelnaj atè-lakay (leve taks, progranm-aprann-lekol, progranm sosial, politik ekonomi, tousa) anlè Conseil Général, mete palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la tou-touni anba jouk se betje.
Dwe 5 d Awou 1902, isenbòt gouvelnè franse a, G Lhuerre, te ka fòse moun ki te rive chape kò yo, moun se 6 zòt ti-lanbouk laliman volkan an (Ajoupa-Bouyon, Baspwent, Gran-Lawviè, Makouba, Mòn-Wouj ek Prechè) vire bò kay yo menm si tout chimen te bare oben depotjole, owa 15 d Awou, yo pa te ke trape piès lahan oben bay-nannan lonhe pal. Deblozonn-volkan 20 Me a eti te pi djenm pase ta 08 Me a, te voye sann anlè tout Matnik jik Dòmnik anlè ek Sentlisi anba, te ni sann ; se deblozonn 26 Me, 6 jwen ek 9 jwiye a tou, deblozonn-volkan 30 d Awou 1902 a te alelouya 800 moun Mòn-Wouj, 250 moun Ajoupa-Bouyon, 25 moun Baspwent, 10 moun Mòn-Kapo (kare-kay anba gouvelnaj lanbouk Loren) epi dòt moun yonn-pa-yonn nan laliman atè-solèy ek chofe-solèy volkan an.
Se pou se tann ek konprann, isiya la konsa, pou gouvelnè franse ki te fòse moun rete Senpiè pou yo te ale vote ek apre te fòse moun ki te rive chape kò yo vire anba sann-volkan, ki te ba betje lahan pou te separe ba moun yo te mete pare sann-volkan anlè kawbe-bitako yo te ni pou ta yo, ek betje a te ka fòse moun djoubake ba yo pou te genyen lahan-gouvelman taha, lè an peyi pa ni an gouvelman-peyi pou ta y, se se an gouvelman atè-lakay, jere dezàs-laliwonn lan se toulong an bàt-manman ek se pou tout vòlè rive vòlè moun ki pa ni ayen pou ta yo, moun an delala.
III-1. Lonje-pal peyi oliwon-latè apre dezàs-laliwonn, ka toulong ba ekonomi an gran balan, lè ni an gouvelman atè-lakay. Apre hourakàn rel 5 Maria a te pase anlè Dòmnik nan 19 a 20 Sèptanm lanne 2017 la, ekonomi Dòmnik (Kantinaj-faktore Kòtòf Peyi) te antipile asou an rel 17,23% ; 521,6 million dola-etazini nan 2017 pou 611,5 million ola-etazini nan 2019. Se pa anni pou ale konprann gwo kantinaj machandiz ka debatje ka pe gonfle kantinaj ekonomi an, se plis pou kontaj kare-bare kantinaj matjoukann-peyi ki ka pe fè an konpanyi kare-mete-nan-brann ekonomi an trape tjek ranbonni teknoloji.
Apre latè-tranble 12 janvie 2010 la, Kantinaj-faktore Kòtòf Peyi Ayiti te antipile a 9,69% asou an lanne (11,86 mil-million dola-etazini nan 2010 pou 13,01 mil-million dola-etazini nan lanne 2011) men lanne dèhè, se pou rel antipilaj taha te dekati may an may pou pase anba zero nan lanne 2014 pou 2015, a -2,04 ; ek apre 2015 pou 2016, a -5,66%. Lonje-pal peyi oliwon-latè a te ladje an gwo kantinaj lahan kòtok nan peyi a eti an konpanyi kabwatè-djoubaktwa ayiti ek peyi-oliwon-latè vare anlè palpa-moun peyyi-natifnatal-ayiti nan an kontribann san-manman ek sa fè peyi a pa rive trape an balan teknoloji, lahan taha vapore kon letè.
III-2. Nan dekou lonje-pal peyi oliwon-latè apre dezàs-laliwonn, an bidim debatjay teknoloji krache-dife.. Se anni nan peyi otila ni an gouvelman natifnatal ki ka fè an kontaj-rel-kantinaj se matjoukann-peyi a otila moun ka pe trape an balan ale-douvan epi se teknoloji krache-dife taha, longsay tan-ka-pase. Se pa anni pou kontel teknik asenise-dlo oben elektrize graje-koko a ; se plis pou dekatonnen sistenm pòte-nouvel la, kouri-nouvel la, tousa ka ranbonni kontaj-rel-kantinaj se matjoukann-peyi a.
Nan dekatonn sistenm pòte-nouvel la, se pou lang natifnatal la sa rive tonnfakte, o-pi-nawflaw, se jès-menyen teknoloji a, pou konprann rive anchouste teknoloji krache-dife taha nan se katel-dekantje-longsay atè-lakay la. Se pa jòdi man ja leve pawol eti katel-dekantje-longsay ("problématique" nan pale-franse se kabwatè-politik CNCP a) taha se pa problenm limenm, men sa eti ka fè problenm lan, se pou konprann an tilili problenm liannen yonn-epi-lòt ek tout teknik (teknik kòtok tankon kare-bòdaj lonyen-kabeche-dekantje) ki pe ka kouri lawonn pou regle se problenm taha.
IV – Dezàs-laliwonn, bankoulele ekonomi dèhè.
Asou tout Matnik, kann lan te ka leve asou oliwon lonmwatje se tè mayonmbe a eti lòt lonmwatje a se te pou jaden-mayonmbe vivri a. Te ni oliwon 2.500 hekta tè otila pie-kako, koton ek pie-kafe te ka leve. Matnik te ni an bodjo oliwon 32.000 bèf, 35.000 mouton ek kabrit, 19.000 kochon. Se ekonomi kann lan ki te ka mennen, sik ek wonm se te oliwon 90% machandiz eti Matnik te ka vann nan peyi lòtbòtsay ; ek dwe lanne 1882, kawbe-tre sik la te ja nan bankoulele-ekonomi oliwon-latè. Oliwon lanne 1880, Senpiè te ni an lizin-sik asou ven lizin-sik ki te ni atè Matnik (Latrinte te ni twa ek Lanmanten, Lawviè-Sale, Loren, O-Fanswa ek Sentmari te ni de), ek 33 lizin-wonm asou 113 lizin-wonm ki te ni oliwon Matnik.
Te ni an trant-epi kawbe-bitako faktoraj kann nan Senpiè wabap 19enm siek la ki te fè lanbouk gouvelnaj-ekonomi Matnik la te trape an bidim makadè-lantje-kanno otila anchay kanawa chaje machandiz te ka boulouwe pou rive Etazini (jik oliwon 1935 se epi Etazini eti Matnik te ka fè piplis machandaj li), La-Frans nan Ewòp, oben dòt peyi oliwon kontel Gwadloup, Puerto Rico, Venezwela ek Trinidad plis pase tout. Nan wabap 19enm siek la, an ven-oliwon adan se kawbe-bitako faktoraj sik taha te tounen lizin-wonn ek anni katjile w, nan wabap 19enm siek taha, Matnik te ka faktore titak plis pase 30% wonm nan faktoraj wonm oliwon-latè.
Ekonomi vivri a, limenm, te ka bay nan tout mòn oliwon Senpiè, Prechè nan laliman anlè-solèy/anba-solèy, Mòn-Wouj ek Ajoupa nn laliman atè-solèy/chofe-solèy epi Mòn-Vè ek Kawbe nan laliman chofe-solèy. Ekonomi atè-lakay taha ki te ka vire doubout pianmpianm apre dal eti y te pran nan gawoule-politik Sèptanm 1870 la, pòhò te rive mete an laliwonn sosial kare-bare nan brann ek te ka debat, klòtok-klòtok, nan bòdaj se chan-kann lan. Se pou se katjile sa eti lè volkan an pete, se ponmon ekonomi atè-lakay-matnik eti y debaba ; ek plis pase sa, tout se masonn gouvelnaj la menm si Fòdfrans te ja ka fè anchay masonn kawbe-gouvelnaj sòti nan tè.
Nan wabap 19enm siek la, Senpiè te ni kat lizin kako-dou, de lizin ponch-dou, de lizin faktoraj laglàs, an lizin pàt-vermisel kranmkranm, an lizin tabak, an lizin zalimèt, an gran-lizin bouko otila an trant-oliwon djoubakè te ka swe vèt, ek chak lizin-wonm te ni an ti kawbe faktoraj oben ranmandaj bouko adan yo ; an lizin faktoraj tjwi nan djoubake lapo bèt (te ni yonn Mòn-Wouj tou), te ni an lizin savon, an lizin langre-chimik, an lizin siye-bwa (te ni anlòt atè Ajoupa-Bouyon), an lizin fonn-fè, de lizin stanmpe-papie (te ni de atè Foyal tou), an lizin pòslenn, an fou-a-cho (te ni an tilili fou-a-cho oliwon Matnik), te ni an tramway eti chouval te ka redi asou twa kilomèt, te ni an lizin fifinay sik toue k an lizin faktoraj farin.
Nan dekou lanbouk gouvelnaj-ekonomi taha, deblozonn-volkan 1902-1905 taha te leve an bidim doukou-kòtok triminen atè Matnik. An bankoulele sosial san laliman eti gouvelnaj politik anba-jouk franse a ek anni pou tòt-genyen se betje a te gate longsay-ale. Se pa anni pou an brèbrè-mouton ki te fòse moun Senpiè rete anba dife volkan an anni pou ale vote Dimanch lan, oben anlòt gouvelnè lòlòy ki te fòse moun vire monte pran deblozonn-volkan 30 d Awou a, se oliwon 1.400 moun ki alelouya ; se pou an gouvelnaj ekonomi dèhè dezàs-laliwonn lan kip a menm rive vire doubout o kare kawbe-tre atè-lakay la.
IV-1. Atè Matnik, se lanmen-gouvelnaj ekonomi-machandè a ki ka kabwate. Lamenm-la, se te ke pou matje, sa ka fèt konsa nan tout peyi oliwon-latè, ekonomi se pou rapòte lahan, la-pou-la ek nan an bat-zie ; ek, menm lè ni an bidim plodari asou tan-nanninannan-longsay ("tan-benmbo", lang natifnatal-ayiti a), otila se gangan an te ka brè dlo yo dous, se toulong pou apiye an leve-doubout trape plis matjoukann-kòtok. Menm lè ni an leve-doubout pou trape an kawbe-tre atè-lakay, sa eti pa te pe ka bat nan tan taha, se anni pou pa pèdi machandiz ki pa te ke rive vann asou kawbe-tre lòtbòtsay la.
Atè Matnik, nan 1902, gouvelnaj ekonomi an te anba lanmen se betje a epi se milàt ek se pou se tann ek konprann an jout ekonomi nan mitan se de krèy-ràs-sosial taha. Jout ekonomi taha se toulong an jout djendjen, ti bagay bò-kay, menm si krèy-ràs-sosial milàt te ja adan lide an ekonomi anchouke adan laliwonn Amerik li, yo pa te adan lide an kawbe-tre atè-lakay, se se menm pou an tan fann ; betje a eti se anni an machandè ek jenhen an kabwatè-ekonomi, pa te pe ni lèspri pou sa ; lajounen-jòdi, kawbe-tre yo se anni An-Frans.
IV-2. Kawbe-tre atè-lakay-matnik la pa nan jout ekonomi ek kawbe-tre an-frans lan. Se anni twa kare-mete-nan-brann faktoraj ekonomi ki ka bay atè Matnik ; yonn se jaden karayib la (oben jaden kreyol) eti ka bat dèhè douvan chan-bannann klòwdekòn lan, anlòt se ekonomi latche-nan-lanmè a epi twazienm lan se faktoraj mizik la eti se zoukè a ka èche depotjole nan bay-lavwa nan franse yo a. Se anni nan twa kare-mete-nan-brann faktoraj ekonomi taha eti an jout-ekonomi epi kawbe-tre franse a ka pe leve.
Konprann sa kòdjòm, se anni twa kare-mete-nan-brann faktoraj ekonomi taha ki ka pe fè an mès-longsay-peyi-matnik epi an lang kreyol pou piplis, delè an lang natifnatal-matnik (anni se matjè-kreyol la ek se matjè lang natifnatal-matnik la), kouri lawonn. Owala yo se pèdi lang-pale taha ek mès-longsay-peyi eti y ka fè kouri lawonn lan, se pou Matnik fini bàt tankon peyi-asou-latè. Nan dekou dezàs-laliwonn lan, lè pa ni an gouvelman natifnatal, pa menm an gouvelman atè-lakay, se pou kawbe-tre atè-lakay la neye anba bidim kantinaj machandiz ki ka debatje ek pèdi tout larel-kòtòf li, sa eti dezàs-politik 19 Maws 1946 la te vini apiye.
V - Pou gouvelman natifnatal, se se an gouvelman atè-lakay eti Matnik pa te ni pou ta y, piès sa-sav-longsay dezàs-laliwonn pa kouri lawonn.
Dabò-pou-yonn, lè ni an gouvelman-peyi, menm an gouvelman atè-lakay, sa pi flouz pou an gouvelman peyi-lòtbòtsay vini lonje pal, prete pou rimèt, kabeche an progranm jou-apre-jou. Se pa anni pou lonje-pal oliwon-ltè ki ka fèt gouvelman-peyi a gouvelman-peyi oben gouvelman-peyi a lawonn-gouvelman-peyi ; plis pase sa, se anni an gouvelman-peyi ki se pe rive fè, chak lanne an kontaj-dekantje asou kantinaj matjoukann-peyi a (palpa-moun-doubout, branbrann-kòtok, laliwonn-fondok, laliwonn-vire-fakte, mès-longsay-peyi, lèspri-ladje-laliwonn, jik boutou-defann-laliman-peyi, tousa) ek ke pe konte kantinaj branbrann-kòtok oben palpa-moun-doubout eti peyi a ni nan dekou dezàs-laliwonn lan.
Nan 08 Me 1902 taha, se pa anni pou an gouvelnè franse ki te mande 30.000 moun rete la pran lanmò, limenm te adan se moun-alelouya-akasia-lata taha, oben anlòt, pi brèbrè-mouton ki te fòse moun vire monte rete Mòn-Wouj, Ajoupa-Bouyon, Mòn-Kapo, tousa, yo pa te jenhen wè an deblozonn-volkan nan peyi yo ek pa te pe ni piès sa-sav-longsay anlè dezàs-laliwonn, se an kawbe-gouvelnaj sa-sav atè-lakay-matnik ki pa te doubout piès kote pou te rive konprann apre de lapli-sann ek an deblozonn matjak-cho (dèhè tout deblozonn matjak-cho pa ni toulong an deblozonn-magma - deblozonn matjak-cho Soufriyè Gwadloup 1976 la - men douvan tout deblozonn-magma ni se se an deblozonn matjak-cho), apre tout yo te wè tout ti bèt-anba-bwa te kouri desann nan lari Senpiè, se chalè magma a ki te ka monte nan fouka volkan an.
Jere apre-dezàs la se toulong an doukou depareye-yonn-tou-yonn otila moun ozabra, si se pa nan kakarel toulong, ek ka bàt, oben debàt, si se pa goumen ek senyen, anni pou trape an ti branbrann-kòtok, lamenm-la. Se pa anni pou doubout yo pa te ke doubout-o-kare ek an kawbe-gouvelnaj anchouste nan wach-lavi peyi a, nan lavi-toulejou peyi a te ke sa vire mete an larel-kalibiche nan sa, fè moun rete dous, mete kò yo dwèt, menm an zelonn-fiziyè-defann-laliman-peyi pa te ke sa rive fè an palpa-moun ozabra bàt dèhè, se pou fouti an moun ozabra pa fouti kabeche tan-ka-pase a ek konprann matjoukann-peyi se bagay ka yize flap, nan an bàt-zie.
Si Matnik te ni, se se an gouvelman atè-lakay pou ta y, an ti may lanmen-gouvelnaj plis pase Conseil Général Marius Hurard la nan lanne 1880-1881, yo te ke mande moun pou ale rete lòtbòtsay volkan an dwe Mèkrèdi 23 Avril, lè an lapli-sann nan mitan anchay douk-latè ek tanbi-sonnen toumblow, te towblip oliwon Senpiè ek Mòn-Wouj. Gouvelman atè-lakay taha, menm si y pa te ni sa-sav-longsay-lavi anlè deblozonn-volkan (se deblozonn dlo-cho 1792 ek 1851-54 la epi bidim deblozonn matjak-cho 5 d'Awou 1851 an pa te pe ka bòde bò deblozonn magma 08 Me 1902 a ek ta 30 d'Awou 1902 a) te ka ni an sa-sav-longsay-lavi anlè se dezàs-laliwonn lan (pou hourakàn ki ja pase) ek te ke sa jere apre-dezàs la pi kòdjòm, kore isenbokte ek agouloutri se betje a ek anni sa te ke pe vidjoze an mès-longsay politik natifnatal-matnik.
Lè an sa-sav-longsay dezàs-laliwonn ka kouri lawonn, se pou se tann ek konprann (tann se yonn, tann ek konprann se de), kontaj matjoukann-peyi laliwonn-fondok-peyi kòtok la (kontel sab Gran-Makabou a) ek matjoukann-peyi laliwonn-fondok-peyi vire-fakte a (kontel bwa Ajoupa-Bouyon an oben dlo Lasous-Tou-Mangous la atè Sentmari) toulong pi nawflaw ek ka ranbonni nan tan-ka-pase. Fok se mande sav si tou-vènan Lawviè-Prechè a se an matjoukann-peyi laliwonn-fondok-peyi kòtok oben vire-fakte ? Pi depareyaj nan mitan matjoukann-peyi laliwonn-fondok-peyi ek matjoukann-peyi laliwonn-fondok-peyi vire-fakte fanlan, pi gouvelnaj se dezàs-laliwonn lan kalibiche ek kabeche.
V-1. Mès-longsay-peyi politik te lòlòy nan pipirit 20enm siek la. Nan mande-sav asou mès-longsay-peyi politik la se toulong pou konte matjoukann-peyi laliwonn, matjoukann-peyi moun-doubout, matjoukann-peyi branbrann-kòtok, matjoukann-peyi mès-longsay-peyi, matjoukann-peyi larel-tribinal, jik matjoukann-peyi lèspri-ladje-laliwonn ek matjoukann-peyi boutou-defann-laliman-peyi. Se kontaj taha eti ka pòte nouvel an leve-doubout pou peyi a se apiye asou pwa kò y.
Nan pipirit 20enm siek la otila piplis peyi-karayib te anba jouk peyi-antra-ewòp (Anglitè epi La-Frans pou piplis) ek Ayiti pòhò te rive kalibiche sistenm-gouvelman y apre an siek wayalachi-politik, mès-longsay-peyi politik la te tro lòlòy pou te rive nan an kontaj-rel-kantinaj matjoukann-peyi, ale wè an leve-doubout apiye anlè pwa peyi a.
V-2. Mès-longsay-peyi vèy-o-gren an se yonn adan larel-kòtòf mès-longsay-peyi politik la. Se pa anni pou se tann ek konprann, sa eti mès-longsay-peyi vèy-o-gren an se toulong pou jete an zie-klere asou divini, Se pou dekantje mès-longsay-peyi vèy-o-gren an tankon an poto-doubout-fondok (conditio sine qua non nan lang djigilòp laten an) mès-longsay-peyi politik la. Owala an moun se palantje lide peyi-asou-latè a, se pou y sa fè moun, oliwon-latè, tann ek konprann an mès-longsay-peyi vèy-o-gren ki depareye yonn-tou-yonn.
Mès-longsay-peyi vèy-o-gren taha mande, plis pase an sa-sav anlè laliwonn lan ek dezàs-laliwonn ki pe rive, an bidim sa konte tout matjoukann-peyi ki pe kore dezàs-laliwonn ek plis pase sa, eti kawbe-gouvelnaj se pe kole yonn-epi-lòt pou leve dòt matjoukann-peyi krache-dife. La tou, lang natifnatal la fondalnatal pou mès-longsay-peyi vèy-o-gren taha se rive kouri lawonn san koraj nan mès-longsay-peyi politik la, pou gouvelnaj (ekonomi, mès-longsay-peyi, politik jik social) dèhè ek pi nolfok, nan mès-longsay-peyi a tou.
Dezàs-laliwonn 08 Me 1902 ka kouri nan memwa-rarate natifnatal-matnik anni pou bidimblo eti y te ye, an bagay ki rive an jou ek ki pase epi tan-ka-pase a, pou gouvelman natifnatal-matnik oben menm atè-lakay-matnik ki pa te ni pou jere doukou dèhè dezàs la. Matnik te towlip nan triminay branbrann-kòtok, mès-longsay-peyi ek politik, san-manman jik pou rive nan dezàs politik 19 Maws 1946 la eti fè palpa-moun-peyi-natifnatal-matnik la djigilòp anfwa (si se pa disparèt) tankon palpa-moun-peyi-natifnatal asou-latè.
An memwa dezàs-laliwonn se pa anni pou se rete sonhe 30.000 moun ki te alelouya-akasia-lata oben lanbouk Senpiè ki pa jenhen vire-doubout-pimpe, se se nan ekonomi oben nan mès-longsay-peyi ; an memwa dezàs-laliwonn se toulong pou kabeche, dekantje, vire kabeche teknoloji ek larel-gouvelnaj pou kore djokte se dezàs-laliwonn lan ek pou se rive vire doubout pimpe dèhè yo.
Se pou se tann isiya la konsa ek konprann, lamenm dèhè y, nan dekou dezàs-laliwonn lan ni an bidim wakle-boulin tan-ka-pase ki ka pe fèt, pou pòte-kole ek yonn-a-lòt peyi-oliwon-latè ki ka debatje blo eti fok ni an gouvelman atè-lakay pou jere y, anchouste y nan wach-lavi-toulejou peyi a, mete larel-tribinal nan brann pou an krèy sosial kontribandjè pa se fè bawouf anlè lonje-pal taha.
Tout teknoloji krache-dife taha ki ka debatje nan peyi a, ka pe ba teknoloji atè-lakay, teknoloji nanninannan an gran balan, tonnfakte tjek mès-nanninannan, tjek sistenm-vie-fanm nan an trase mès-longsay-peyi ; rale bwa anba dife djoubap ràs-moun an, tonnfakte y nan tjek djoubap sosial eti ka pe sèvi motè nan dekatonn ekonomi an peyi, toumbile toumbele lavi toulejou.
Pou gouvelman natifnatal-matnik ki pa te ni pou jere doukou dèhè dezàs taha, se te anni pati rete nan peyi-lòtbòtsay eti moun ki te pe, te ni pou ta yo ek moun ki te rete la, yo menm te ni kabèch yo lòtbòtsay, tout bagay ki wouvè chimen ba dezàs politik 19 Maws 1946 la.
Simao moun Wanakera
Lenford "Brutus" Richards, a veteran guitarist who toured with Burning Spear and Garnet Silk, has died.
Rédigé par : Carib.News | 29 mai 2023 à 20:10